CC BY
360>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
ONA TILI — BOSHLANGMCH SINFLARDA O'QUV PREDMETI
lW
>
SIFATIDA
j § i>j*
Sharipova Xolida Boymurod qizi
Navoiy viloyati Navbahor tumani 27-umumiy o'rta ta'lim maktabining boshlang'ich sinf o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.6954540
ß-<\ > Cj )><#
Annotatsiya: Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his-kechinmalarni ifodalashda muhim o'rin tutadi. Til jamiyat a'zolarining bir-biri bilan o'zaro aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr shunchalik aniq, ta 'sirchan ifodalanadi. Demak, kishilaming o'zaro munosabati, his-tuyg'ulari, kechinma va holatlari til vositasida aniqlashadi.
Kalit so'zlar: Grammatika, fonetika, leksikologiya, to'g 'ri talaffuz, grammatik material, nutq, o'qish va yozishga oid malakalar, og'zaki va yozma nutq, savodli yozish, K.D.Ushinskiy.
Maktabda ona tilini chuqur o'rganish zarurati tilning bajaradigan asosiy
m?
vazifalaridan kelib chiqadi. K.D.Ushinskiy boshlang'ich maktab o'quv predmetlari tizimida ona tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. „Ajoyib o'qituvchi bo'lgan ona tili bolaga ko'p narsani o'rgatadi... Bola ikki-uch yil ichida shuncha ko'p narsa o'rganadiki, ko'p narsa bilib oladiki, 20 yil qunt
bilan metodik jihatdan juda to'g'ri o'qiganda ham uning yarmicha o'rgana olmaydi.
~ ............ ...... , ,
Ona tilining ulug' pedagogligi ham ana shundadir", — deydi u. Shuning uchun ham
KrvfiUI n-nrr'i aU nin fl o rrl o rv-nn 11 m rv'rrroni nli îyo 1/-nffn oIto m i \ rn I Kat*i1nr1i T^rvoîil ntirr'ini-n-p
boshlang'ich sinflarda ona tilini o'rganishga katta ahamiyat beriladi. Boshlang'ich sinf o'quvchilari ona tili darslarida ongli o'qish va savodli yozishga o'rganadilar, og'zaki va yozma nutqning qonun-qoidalarini egallaydilar. Ona tili sohasidagi ko'nikma-malakalar (nutq, o'qish va yozishga oid malakalar) o'quvchilarning o'quv mehnatining zaruriy sharti va vositasidir. O'quvchi o'qish ko'nikm alarini egallash bilan bir qatorda, birinchi navbatda, o'zining ona tilini o'rganishi zarur, chunki ona tili bilimdonlikning, aql-idrokning kalitidir. Ona tili boshqa fanlarni o'qitish vositasi hamdir: jamiyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili yordamida o'rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol topishida ham, bilim va mehnatga havasini uyg'otishda ham alohida o'rin tutadi. Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnallarni o'qigan bola o'zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi, muomala madaniyatini egallaydi. Ona tili boshlang'ich sinflarda asosiy o'rinni egallar ekan, har bir o'quvchida ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalab borish zarur. Boshlang'ich sinflarda ona tili mashg'ulotlari turi va mazmuni quyidagilarni o'z ichiga oladi: 1. O'qish, yozuv, grammatik materialni o'rganish, kuzatishlar hamda
U>,* ^ «KQs
>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
o'quvchilarning ijtimoiy faoliyatlari bilan bog'liq holda, ularning og'zaki va yozma
nutqini o'stirish. 2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o'rgatish, ya'ni ularni elementar o'qish va yozishga o'rgatish, bu ko'nikmalarni malakaga aylantirish. 3. Adabiy til me'yorlarini, ya'ni imloviy va tinish belgilariga rioya qilingan savodli yozuvni, to'g 'ri talaffuzni o'rganish, nutq va uslubiy elementlarni egallash. 4. Grammatika, fonetika, leksikologiyadan nazariy materiallarni o'rganish, tildan ilmiy
tushunchalarini shakllantirish. 5. O'quvchilarni o'qish va grammatika darslari orqali
^ ^ -i >S#;
badiiy, ilmiyom mabop va boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirish, ularda
J-> J r 1 J
badiiy asarni idrok etish ko'nikmasini hosil qilish. Bu vazifalarning hammasini boshlang'ich sinflarda ona tili predmeti hal etadi va ular ona tili dasturida aks etadi. Dastur davlat hujjati bo'lib, unda o'quv predmetining mazmuni va hajmi, shuningdek, shu predmetdan bilim, ko'nikma va malakalar darajasiga qo'yilgan asosiy talablar belgilangan bo'ladi. O'qituvchi va o'quvchilar dastur talablari asosida ish olib boradilar. Boshlang'ich sinflarnig ona tili dasturi ikki qismdan iborat: 1. Tushuntirish
voii O A f Acmr /m-i o t-vi I i ínnn n+1 n n n vo+inn Ann -f-ili nm/ima+ininrr fn+rrn-n rv' rn 1 I imnrr
xati. 2. Asosiy qism. Tushuntirish xatida ona tili predmetining tutgan o'rni, lining
vazifalari ko'rsatilib, metodik yo'l-yo'riqlar beriladi. Dasturning asosiy qismi quyidagi bo'lim lardan tashkil topgan: 1. Savod o'rgarish va nutq o 'stirish. 2. Sinfda, sinfdan tashqari o 'qish va nutq o 'stirish. 3. fonetika, grammatika, imlo va nutq
o'stirish. Ularda o'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan bilimlar mazmuni va ularning bilim, ko'nikmalariga qo'yilgan talablar ko'rsatiladi: Har bir bo'lim bir necha qismlardan iborat. Masalan, „Sinfda, sinfdan tashqari o'qish va nutq o'stirish" bo'limi „Sinfda o'qish", „Sinfdan tashqari o'qish", „O'qish mavzulari". „O'qish ko'nikmalari". „Matn ustida ishlash" kabi qismlarni o'z ichiga oladi. O'qish va yozish — nutq faoliyatining turi. Maktabda o'qitish elementar o'qish va yozishga o'rgatishdan
>*1 I
KrtfVílntinrli A no API on /"ro n lirvl rl n mono iroril milico rv'miTroVíil nt* rv'mrli i m
boshlanadi.,,Alifbe"ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o'quvchilar o'qish va yozishga o'rgatiladi. ya'ni o'qish va yozish ko'nikmasini egallaydilar. Savod o'rgatish davrida o'qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o'qish va yozish ko'nikm asi deyiladi. Bu ko'nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko'nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko'nikmaga aylanmagan bo'lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o'quvchi harflarni tanib, J-jt ularni o'qiy olmasligi mumkin. Yozish ko'nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya'ni yozish jarayonida partada to'g'ri o'tirish, ruchkani barmoqlar orasida tulish, daftarni qiyalikda qo'yish kabilar ham o'rgatiladi. O'qish va yozish ko'nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o'quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o'ylab o'tirmay, so'z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o'qish va yozish malakasi harakatning o'ylab o'tirmay amalga
:________.......„ui_____, -u
oshirilish jarayonidir. Malaka o'qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib,
ы> >>
* : >
й*
>>
^ >3> 1
s ^ jv t I ]>■ у.
Ы>
ш > >>
ы>
i >s#
>3
Я*
ы>
! >5>
Ы )>
• >4>
Ы >
M
ЗЙГ
Ы р Ы >
3 >4»
>
л w> -
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O 'qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo'lib, u nutqqa oid malakadir. O'qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan, ya'ni og'zaki hikoya qilish, o'zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan uzviy bog'liq holda shakllanadi. Maktabda o'qitishning muvaffaqiyati savod o'rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog'liq. O'quvchini savod o'rgatish jarayonida elementar o'qish va yozishga o'rgatishda o'quvchilarning faoliyat ko'rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab bo'lishi, o'z fikrini og'zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim.
jW^ У
q ж**
!>3*:
Ш
»
HK )>
ШЧ
■r 1 J>
K»~
.J
1992.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. A. G'ulomov. Ona tili o'qitish prinsiplari va metodlari. - Т.: „O'qituvchi",
2. K. Qosimova. Boshlang'ich sinflarda imlosi qiyin so'zlarni o'rgatish. — Т.:
1964.
3. www.ziyouz.com
>> Ы*
-^fV-liT }»--^SfV-^ï f.—
213
Ы i>
>1
q
и*-
q
Ы >
Ш >
q
Рч >
Ш >
m >
i> * q
Ц >p
q > >
q щъ q
*4>
