CC BY
7
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 80/81 ББК 81.2Т-2
ОИДБА МАЦОМИ ЦУЗЪИ Савринисо Ганизода, н.и.филол., дотсенти
ЦИЁСЙ ДАР СОЗМОНИ кафедраи забони тоцикии МДТ "ДДХ ба номи КАЛИМАХ,ОИМУРАККАБ акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
О РОЛИ АНАЛОГИЧНОГО Савринисо Ганизода, к.филол. н., доцент кафедры КОМПОНЕНТА В СЛОЖНОМ таджикского языка ГОУ "ХГУ им. акад. Б. СЛОВООБРАЗОВАНИИ Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
ON THE ROLE OF SIMILAR Savriniso Ganizoda, candidate of philological COMPONENT IN COMPLEX sciences, Associate Professor of the Tajik language WORD-BUILDING department under the State Educational Institution "KSU named after acad. B. Gafurov"(Tajikistan, Khujand) E-MAIL: barakaeva-83@mail.ru
Калидвожа^о: цузъи циёси, цатори калимасозй, базиси ономасиологи, аломати ономасиологи, категорияи ономасиологи, тема, рема
Дар мацола калимауои мураккаби бо асоси замони уозираи феъл сохташуда, ки аз шумори фаъоли системаи забони тоцики мебошанд, мавриди барраси царор гирифтаанд. Дар мацола дар мисоли цузъуои циёсии андоз ва гир ба вуцуд омадани цатори вариантии калимасози нишон дода шуда, та^лили ономасиологии калимауои мураккаб, таносуби маъноии цузъуои таркиби бо цалб кардани омилуои гайризабонй, категорияуои ономасилогии калимауо, ихтисоршавии тема ва актуали гардидани уиссаи рематики барраси шудааст. Аз мацола чунин бармеояд, ки бо иштироки уамон як цузъ - цузъи циёси бауампайвандии цузъи дигар ба ташаккули цатори калимасози оварда мерасонад. Катори калимасозии калимауои мураккабе, ки бо цузъуои андоз (%укмандоз, цадарандоз, кулухандоз, цоимандоз, сарандоз) ва гир (магасгир, обгир, когазгир) созмон ёфтааст, маъноуои фарохи он цузъуоро нишон медиуад. Маълум карда шудааст, ки тобишуои маъноии худро зоуир кардани цузъуои циёси типи алоцаи цузъуои таркибиро мушаххасу муайян мегардонад.
Ключевые слова: аналогичный компонент, словообразовательный ряд, ономасиологический базис, ономасиологический признак, ономасиологическая категория, тема, рема
Рассматриваются сложные слова в системе таджикского языка, образованные от основы глагола настоящего времени и относящиеся к числу активно продуцируемых единиц. На примере аналогичных компонентов «андоз» и «гир» показано возникновение
словообразовательного ряда, произведен ономасиологический анализ сложных слов, рассмотрено семантическое соотношение составных компонентов с привлечением экстралингвистических факторов, ономасиологические категории слов, свертывание темы и актуализация рематической части. Выявлено, что участие одного и того же компонента, т.е. присоединение аналогичного компонента к другому компоненту, приводит к формированию словообразовательного ряда. Словообразовательный ряд сложных слов, сложившийся с компонентами «андоз» (хукмандоз, кадарандоз, кулух-андоз, коимандоз, сарандоз) и «гир» (магасгир, обгир, когазгир), отражает широкий спектр лексических значений данных компонентов. Проявление смысловых оттенков аналогичными компонентами определяет и устанавливает новый тип связи составных компонентов сложных слов.
Keywords: analogical component, word-formation series, onomasiological basis, onomasiologi-cal attribute, onomasiological category, theme, rheme
The article dwells on complex words in the Tajik language system formed from the stem of the present tense verb and associated with the number of actively produced units. On the example of the similar components "andoz" and "gir" the author shows arising word-formation series performing an onomasiological analysis beset with complex words, a semantic correlation of components with the usage of extra-linguistic factors, onomasiological categories of words, topic coagulation and updating of the rhematic part being taken into consideration as well. It is determined that the participation of the same component, i.e. joining a similar component to another one, leads to the formation of a word-building series. The word-formation series of complex words that has developed with the components of "andoz" (hukmandoz, kadarandoz, kulukhandoz, koimandoz, sarandoz) and "gir" (magasgir, obgir, kohgazgir) reflects a wide range of lexical meanings of the relevant components. The manifestation of semantic connotations by similar components defines and establishes a new type of connection of the composite ones of complex words, in general.
Калимасозии мураккаб ифодагар ва инъикоскунандаи алокамандии ашёдо, раванддо ва аломатдои олами беруна буда, бинобар мураккабии алокаи типдои муайяни вокеият ба пайдоиши таркибдои семантикии гуногунмаъно оварда мерасонад. Калимадои мураккаб барои кутод ва рехта ифода кардани фикр имконият медиданд. Ондо ибора ва чумладоро низ иваз карда метавонанд (2,119).
Калимадои муштаке, ки айнияти воситадои калимасози истифодашуда ва таносуби мунтазамро бо водиддои махрачй нишон медиданд, катори калимасозиро созмон медиданд (5, 375). ^атори калимасозие, ки бо иштироки дамон як чузъ (дам чун чузъи якум ва дам чун чузъи дуюми калимадои мураккаб) сурат мегирад, одатан доираи маълумоти фарохи тагйирёбии маънодоро нишон медидад (3,285). Комилан табиист, ки дар як чузъи номбаршудаи асосй ба маънои калимаи сохташаванда маънои махсуси таснифкунандаи худро медидад (1,41). Чунончи:
гоиббоз - шатранчбози комил, ки худ дариф гоиб нишаста ба воситаи дигаре мудра ба хонадо давонад ва бар дариф мот кунад (4,84) оббоз - шиновар (4,17)
шаъбадабоз - бозигар, ки кордо ва бозидои таачубафзо зодир кунад (4,464) шишабоз - маккор ва дагобоз; фиркаи бозигарони раккос, ки шиша бар сар гирифта ракс кунанд (4,478)
хуккабоз - бозигар; мачозан ба маънии айёр ва маккор; хукка-зарфе бошад, бо сарпуш, ки андаруни он чанд табака бошад ва дар миёни хар лахза чизи дигар намояд (4,279)
расанбоз - бозигар, ки бар расан давад (4,369)
Тавре ки аз мисолхои боло дида мешавад, чузъи киёсии боз, катори вариантии калимасозиро ташаккул дода, алокахои гуногуни ашёхову равандхои вокеияти реалиро тачассум кардааст. Муттахидшавии чузъхои таркибии калимахои мураккаб умумияти бештар дошта мушаххасият андак аст. Аз ин лихоз, акидаи он забонши-носоне бархак аст, ки ба хар як колаби калимаи мураккаб типи муайяни алокаи мантикии байни чузъхои онро нисбат медиханд (3,284).
Чузъхои киёсй дар таркиби калимахои мураккаб тобишхои гуногуни маъноиро ифода карда, алокаи байни чузъхои муттахидшавандаро мушаххас мегардонанд, ки дар мисоли чузъхои киёсии андоз ва гир ин нуктахо дар маколаи мо тавзех меёбад. Намунахо аз "Еиёс-ул-лугот"-и Мухаммад Еиёсуддин (4) гирифта шуда, дар тафсири калимахои мураккаб ва шохид Фарханги забони точикй (6) низ чалб гардид. Зимнан кайд карданро бамаврид мешуморем, ки дар "Еиёс-ул-лугот" бо колаби исму асоси замони хозираи феъл катори калимасозии зиёде созмон дода шудаанд, ки намунахои ин колаб мавриди назари мо карор гирифтааст.
Ч,узъи киёсии андоз (асоси замони хозираи феъли андохтан) дар таносуб бо чузъхои тобеъ субъекти амалро ифода карда, ба маънои "паррондан" (6,76) истифода шудааст: хукмандоз- тирандози комилхунар ва бехато (4,125), кадарандоз-тирандози бехато, ки тираш ба хато наравад (4,129), кабакандоз-тирандози хадафзананда (4,126).
Дар калимаи мураккаби хукмандоз, ки базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чой гирифтааст ва тамоми таркиб аломати ономасиологиро ифода мекунад, тема ихтисор шуда, рема дар таркиби универб бори нахуст зухур кардааст. Дар таносуб бо чузъи киёсии андоз чузъи хукм ба маънои "амал" корбурд шудааст, ки ин вижагй аз тафсири чузъи хукм (амр - кор, амал, шугл) (6,65) бармеояд. Сипас, формулаи дефинитсионии калимаи мураккаби хукмандоз чунин сурат мегирад: он кй дар [амали] тирандозй бар хадаф расад, хато накунад.
Дар таркиби лугавии забони точикй калимаи хукман ба маънои "албатта, ногузир" (6,737) ба кор меравад, ки шояд дар таркиби калимаи мураккаби хукмандоз чунин маъно нихон бошад. Дар он холат формулаи дефинитсионй чунин чурат меги-рад: он кй [албатта] тираш ба нишон расад:
Ки хукмандози хицрон дар камин аст
...Мацолоти насихатгу хамин аст, (%офиз, 6,757)
Дар калимаи мураккаби кодирандоз аз таркиби тафсири маъноии "он ки дорои кудрати тирандозй мебошад" (6,695) хиссаи рематикй инъикос ёфта, базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй буда, тема ихтисор шудааст. Дар калимаи мураккаби кадарандоз чузъи кадар ба маънои "андоза" (6,665) омада, формулаи дефинитсионии он чунин аст: он кй [ба андозаи] хадаф парронанда, тирандоз аст. Дар калимаи мураккаби кабакандоз чузъи кабак ба маънои "каду" омадааст. Дар замонхои кадим туркон кадуе аз чуби дароз овехта нишона мезаданд. Х,оло ба чои каду таштро мезананд (4,126). Бо чузъи кабак таносуб доштани чузъи киёсии андоз маънои калимаи мураккабро боз хам мушаххастар менамояд, ки ин аз формулаи дефинитсионй аён мешавад: он кй [ба каду] хадафзананда аст.
KaTeropuau OHOMacHO-orHe, kh Ka-HMau MypaKKa6u Ky-iyxangoj 60 ^y3tu Kuecuu aiigoi ufooga MeHaMoag, TafooByT gopag, 3epo gap aHHH x,o- raHp a3 ufoogau cy6teKT, HHHyHHH ^oh, MaKOHH aMa- Ba xygu aMa- MaB^yg Me6omag. flap hh Ka-HMau MypaKKa6 hh3 TeMa hxthcop myga, xuccau peMaTHKH gap oh HHtHKoc rapgugaacT. Ea3Hcu OHOMacHO-orH 6epyH a3 TapKu6u OHOMacHO-orH ^oh gomTa, xygu Ka-HMa a-OMaTH OHOMacHO-orupo gopocT.
H,y3tu KuecuH aHgo3 gap gy Tafocupu Ka-HMau MypaKKa6u Ma3Kyp: 1. oh kh 6a cyu Kace caHry Ky-yx MenapToag. 2. cypoxxou Maxcycu geBopu Ka-ta, kh a3 oh 6a Tapafou gymMaH caHr MeaHgoxTaHg (6,573) 6a MatHOH "napTofoTaH 6a ^oe" (6a Kace) (6,76) OMagaacT. flap pagufou caHraHgo3 (6,188) coxTa mygaHH Ka-HMau MypaKKa6u Ky-yxaHgo3 o6teKTH aMa-po MymaxxacTap Ba 3axupau -yraBHH 3a6oHH to^hkhpo 6oh MerapgoHag: Hy Kapdu 60 Kynyxando3 nauKop, Capu xydpo 6a nodonu wuKacmu (Cabdu, (6,573). Kynyxando3po nodow cam acm (3ap6ynMacan, 6,573). Tafocupu ceroMH Ka-HMau MypaKKa6u Ky-yxaHgo3 - "^amHe, kh MaHnapacTOH gap oxupu mox,h mat6oH, gap apafoau mox,h paMa3OH 6apno HaMyga, MaHxypH MeKapgaHg, 3epo gap BaKTH py3agopH MaHxypH MyMKHH Ha6yg" (6,573) Bogop MeHaMoag, kh 6a TafoaKKypu mihthkh pyH OBapga maBag.
flap aBBa-^OH nax,H rapgugaHH hc-om 6a x,okhmohh A^aM MaHxypH KapgaH KaTtuaH MaHt Ha6yg. A3 hh -hx,03, 0Hx,0e, kh MaHnapacT 6ygaHg, gap apafoau mox,h paMa3OH 6a3M opocTa, MaHxypH MeKapgaHg Ba 60 hh aMajiamoH rye 6a cyu MaHnapacTH caHry Ky-yx MeaHgoxTaHg, 3epo a3 naHu py3agopH mygaH pocT MeoMag. Hh fouKppo 6ihth 3epuHH Coh6 hh3 co6ht Meco3ag:
Py3a Ha3duK acm, Me6ond Kynyxando3 Kapd, 3o%udonu xywKpo pundoHa a3 cap 603 Kapd (6,573). HyHOH kh a3 Tafocupu ceroM 6apMeoag, HH3e a3 BH^arux,0H ki-hmih MypaKKa6u Ky.ivxang03 gapaK HaMegux,ag. TaHx,0 60 TaKa HaMygaH 6a MatH0x,0H aKyMy gyroM Ba TafoaKKypu mihthkh mvtihoch6hh ki-hmih MypaKKa6 Ba Tafocupu ohpo MyaHaH KapgaH HMK0Hna3up acT, 3epo gap cu-cu-aH MatH0x,0H Ka-HMax,0H MypaKKa6u cepMatHO po6uTau HorycacTaHH By^yg gopag. KaTeropuau OHOMacuo-oruH aMa- 60 ki-hmih Ma3Kyp ufooga myga, timomh TapKu6 i-omith OHOMacuo-orupo ufooga KapgaacT.
^y3tu KuecuH aHg03 gap Ka-HMau MypaKKa6u K0HMang03-maTpanH603H komh- Ba 6eHa3up; ro-H6" (4,123); fo!h6h ^aHr; 6o3urapu komh- gap maTpaH^ (6,76) 6a MatHOH "aforaHgaH, ra-TOHgaH" (6,76) atHe fo!h6 OMagaH" ucTufooga mygaacT. Ka-HMau MypaKKa6 KaTeropuau OHOMacuo-oruH cy6teKTH aMa-po ufooga Kapga, a3 MyTaH0cu6HH Tafocupu MatHOH Ba ki-hmih Ma3Kyp HH3e gapaK HaMegux,ag. flap hh MaBpug xa6ape, kh gap Tafocupu ceroMH ^y3tu kohm OBapga mygaacT, atHe "gypaHr mygaHH 6o3hh maTpaH^ gap MaBKee, kh mox, Ba gurap Myx,pax,0H x,apu$ ko6h-h ^apaKaT HaMe6omaHg" (6,697) Mopo Bogop MeHaMoag, kh u6opau kohm 6a foet- 6ygaH- "^apaKaT gomTaH, ko6h-h ^apaKaT 6ygaH"-po BO^ugu Maxpa^HH TamaKKy-H ki-hmih Ma3Kyp myMopeM. flap hh cypaT foopMy-au gefouHHTcuoHHH ki-hmih MypaKKa6u K0HMaHg03 nyHHH MemaBag: oh kh gap 6o3hh maTpaH^ fo!h6 MemaBag 3epo Myx,pa^0H ^apufo ko6h-h ^apaKaT HecTaHg: Man ap 60 my uap6aM 6a yamoMu kuh, EyeaM K0uMando3upyu 3aMun (Hu30Mu, 6,697). Ka-HMau MypaKKa6u capaHg03 gap "Fнec-y.-.yгот" 6a ak MatHo: 6a H03y HaxBaT xupoMaHga (4,420) Ba gap Oap^aHru 3a6oHH to^hkh 6a ce MatHo: 1. capxaMmyga, capxaMKyHaHga (a3 MacTH); Ka-aBuga-Ka-aBuga poxpaBaHga (a3 MacTH). 2. ga-ep, 6e6oK.
3. он кй аз сар ва аз чони худ гузаштааст; ошик (6,201) тафсир ёфтааст. Ч,узъи киёсии андоз дар калимаи мазкур ба маънои якуми худ "афгандан" (6,76) истифода шудааст, зеро дар таркиби лугавии забони точикй калимаи сарафганда (сар хам карда; мач. хичил, мунфаил, шармсор) (6,201) мавчуд аст, ки ба хамон маънои сарандоз меояд:
Чу султон сарандоз бошад зи май,
Фитад бе хабар аз сараш тоци кай. (Носири Хисрав, 6,201).
Ч,узъи киёсии андоз аз руи тафсири "Еиёс-ул-лугот" ва тафсири дуюм ва сеюми "Фарханги забони точикй" ба маънои "гирифтор кардан" (6,76) истифода шуда, чунин формулаи дефинитсионии калимаи сарандозро ташкил кардааст: он кй бо нозу истигно рох рафта [ба худ гирифтор кардааст].
Зимнан кайд мекунем, ки тарзи рохгардии шахси мастшуда бо хиромон рох рафтани ошик ассотсиатсия шуда, мучиби пайдоиши маънохои калимаи мавриди баррасй гардидааст. Яке аз маънохои калимаи маст - "мач. аз худ рафта, бебок, бемулохиза" (6,652) мебошад, ки ба маънои "бебоку далер" омадани сарандоз аз хамин сарчашма мегирад, яъне маънои дуюм давоми мантикии маънои якум буда, дар ин хол формулаи дефинитсионй чунин сурат мегирад: он кй [мисли маст] бебоку бемулохиза аст, он кй аз хад зиёд гирифтори касе аст: Сарандоз дар ошицй содиц аст, Ки бадзахра бар хештан ошиц аст. (Саъдй, 6,201).
Категорияи ономасиологии субъект ва аломати субъект бо ин калима ифода шуда, базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй аст, хиссаи рематикй дар чараёни калимасозй зухур кардааст.
Ч,узъи киёсии гир (асоси замони хозираи феъли гирифтан) дорои нух маъно буда, дар таркиби калимахои мураккаб бо тобишхои гуногуни маъной меояд. Аз чумла, дар калимаи мураккаби магасгир ин чузъи киёсй ба маънои якуми худ - "ба чанг овардан" (6,268) истифода шуда, дар таносуб бо чузъи магас анкабутро ифода намудааст. Дар хакикат, анкабут магасро ба торхояш печонида, ба чанг медарорад ва туъмаи худ мегардонад. Калимаи мураккаби мазкур аз руи функсияи предмет (хашарот) ташаккул ёфта, базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чойгир аст, тема ихтисор шуда, худи калима аломати ономасиологиро тачассум кардааст.
Ч,узъи киёсии гир дар таркиби калимаи мураккаби когазгир, ки дар Еиёс-ул-лугот хамчун "панчара ва дарича, ки ба талк ва когаз гирифта бошанд" (4,152) тафсир ёфтааст, ба маънои "фаро гирифтан бо чизе" (6,268) омадааст: Хуршед хар сабох ба куи ту тофта, Бому дари туро хама бо зар гирифтааст (6,268).
Зикр кардан чоиз аст, ки аз тафсири маъной тема ихтисор шуда, хиссаи рематикй актуалй гардидааст ва базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чой гирифта, худи калима инъикоскунандаи аломати ономасиологй шудааст. Бо ин калима категорияи ономасиологии ашё ифода гардидааст.
Ч,узъи киёсии гир дар таркиби калимаи мураккаби зехгир (чизе монанди ангуштарй бошад, ки аз шохи хайвон ва устухон созанд, ба вакти тирандозй дар нарангушт кунанд (4, 400); абзори махсусе, ки онро дар лахзаи тирандозй хамчун ангуштпона ба ангушт мепушиданд (6,571) ба маънои якуми худ-"кабз кардан, доштан" (6,294) истифода шудааст. Дар калимаи мазкур базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чой гирифта, хиссаи рематикй дар чараёни калимасозй актуалй гардидааст. Аз ин чо формулаи дефинитсионии зехгир чунин сурат мегирад:
он чй ки барои кабз кардани зех (торе, ки ба камон кашида мешавад) (6,449) ба ангушт пушонанд. Ин калимаи мураккаб категорияи ономасиологии ашёро ифода кардааст:
Зи зехгире, ки аз сухон тарошад,
Х,илол аз нотамоми дил харошад. "Бахори Ацам" (6,449) Ч,узъи киёсии гир дар созмони калимаи мураккаби шастгир - "тирандоз" (4,268) бо маънои "ба чанг овардан" (6,268) хисса гузоштааст, ки ин вижагй аз маънои чузъи шаст - "халкаи ангуштармонанде, ки барои кашидани зехн камон ба сарангушт гузошта мешавад" (6,571) сарчашма мегирад.
Сипас, формулаи дефинитсионии калимаи шастгир чунин сурат мегирад: он кй ба воситаи камон тирро ба нишона мепартояд. Зимнан кайд кардан мумкин аст, ки шояд ба маънои "ба чанг овардан" корбаст шудани чузъи киёсии гир бо маънои дигари чузъи шаст - "чангаки мохигирй" (6,571) низ робита дошта бошад. Категорияи ономасиологии субъект бо ин калима ифода шуда, базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чой гирифтааст ва тема ихтисор шуда, рема дар чараёни калимасозй инъикос шудааст:
Агар Хисрави шаст амирон бувад, Хамомоци ин шастгирон бувад. (Низоми, 6,571) Ч,узъи киёсии гир дар таркиби калимаи мураккаби гахгир ба маънои панчуми худ
- "банд кардан" (6,268) корбаст шуда, дар таносуб бо чузъи гах маънои "аспе, ки тан ба суворй надихад" (4,202) ташаккул ёфтааст. Ч,узъи гах дорои се маъно буда, дар айни замон ба маънои сеюми "вакт, замон" (6,275) омадааст, ки инро бо рохи мурочиат ба омили гайризабонй муайян кардан имконпазир аст. Вокеан, тойчаи аспро асптозон барои мутеъ ва саворй шуданаш бо лачому ресмони дароз якчанд муддат дар майдон давр мезанонданд, то ки ба тани аспсавор ху гирад, яъне одат кунад. Ин холат, яъне муддати ром шудани тойчаро гахгир мегуфтанд. Сипас, формулаи дефинитсионии калимаи гахгир чунин сурат мегирад: он чй ки [муддате] ром кардан муяссар нашавад.
Ч,узъи киёсии гир дар таркиби калимаи мураккаби обгир ба маънои шашуми худ
- "рафтан ба суи чизе ё чое" (6,268) омада, дар таносуб бо чузъи об толоб, хавзро (4,17) ифода кардааст. Дар ин калима базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чой гирифта, худи калима ифодакунандаи аломати ономасиологй гардидааст, зеро он аз руи функсия ташаккул ёфта, чоеро (чукуриеро) ифода менамояд, ки ба суи он об чорй шуда чамъ мегардад.
Ч,узъи мазкур аз руйи тафсири дигари обгир - "зарфи гулоб, атрдон" (6,890) ба маънои дуюми "кабул намудан, нигох доштан" (6,268) омадааст. Дар ин холат формулаи дефинитсионии калимаи мураккаб "он чй, ки [оби муаттари як навъ гули садбаргро] нигох дорад" мешавад. Чунон ки дида мешавад, маънои "нигохдорандаи об" (макон)-ро ифода кардани обгир ба маънои дигари ашёи зарфи нигахдорандаи чизе кучида, сермаъной ба амал омадааст: Табацхои заррин пур аз мушки ноб, Ба пеш-андарун обгири гулоб. (Фирдавси, 6,890) Калимаи обгир категорияхои гуногуни ономасиологй - яке макон ва дигаре предмет, ашёро ифода намудааст. Дар холати мазкур хам базиси ин калима берун аз таркиби ономасиологй чой гирифта, тема ихтисор шудааст ва худи калима аломати ономасиологиро тачассум мекунад.
Ч,узъи киёсии гир дар калимаи мyраккаби маъракагир ба маънои дyюмаш - "касб кардан" (6,268) корбаст шуда, дар таносуб бо чузъи маърака субъекти амалро ифода кардааст: "куштигир ва дигар адли бозй, ки дар бозор мардуми тамошоиро чамъ кунанд" (4,28). Ч,узъи маърака ба маънои мачозии "майдон" (6,666) истифода шуда, формулаи дефинитсионии калимаи мураккаб чунин сурат мегирад: он кй [дар майдон] мардумро чамъ карда бозидан (куштй гирифтан)-ро касб кунад. Базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чой гирифта, аз руйи функсия ин калима ташаккул ёфтааст ва аломати ономасиологиро инъикос кардааст.
Ч,узъи киёсии гир дар калимаи мураккаби шабгир маънодои гуногуни худро зодир кардааст. Дар "Fиёс-yл-лyгот" калимаи мазкур ба маънодои "шаб, садаргод ва охири шаб ва сафар кардан ва родй шудан дар шаб пеш аз садар ва баъд аз нимшаб, ва номи мурге, ки дар охири шаб овози дазин кунад ва ба маънои марде, ки ба охири шаб ба ибодат хезад" (4,455) ва дар Фарданги забони точикй ба се маънй: 1. охири шаб, садаргод. 2. равона шудан дар аввали садар, сафар дар нимаи дуюми шаб, кариби субд. 3. шабона (6,554) шарду эзод ёфтааст.
Ч,узъи киёсии гир дар таркиби калимаи мураккаби шабгир дар тафсири якумаш "охири шаб, садаргод" (4,455, 6,554) ба маънои "рафта расидан" (6,268) истифода шудааст, зеро яке аз панч маънои феъли расидан "тамом шудан, хотима ёфтан" (6,123) буда, водиди махрачии калимаи мавриди тадлил-охир шудан (и шаб)-дамчун тамом шудан, ба поён расидан (и шаб) тафсир меёбад (6,940). Ин мутаносибии маънои чузъи таркибй (шаб) ва водиди махрачй сабаб шудааст, ки калимаи шабгир ташаккул ёбад ва формулаи дефинитсиониаш чунин сурат гирад: он чй ки [ба бомдод] рафта расад.
Аз руйи тафсири дуюми Fиёс-yл-лyгот чузъи киёсии гир ба маънои шашуми он -"рафтан ба чое" (6,268), аз руйи тафсири сеюм ва чадоруми он ба маънои дуюмаш-"касб кардан" (6,268) бо чузъи шаб корбаст шудааст. ^айд кардан чоиз аст, ки водиди махрачии калимаи мураккаби шабгир ба маънои "шабона" ибораи изофии нолаи шабгир (6,554) мебошад, ки дар натичаи эллипсис шудани муайяншаванда чузъи муайянкунанда ифодакунандаи замон гардидааст, ки байти зер шодид бар он аст: Санамо, бо гами ишци ту чй тадбир кунам, То ба кай дар гами ту нолаи шабгир кунам (6, 554).
Аз тадлили калимаи мураккаби мазкур чунин бармеояд, ки маънодои дуюму сеюм ва чадоруми он гуё давоми мантикии маънои якум мебошад, зеро маънои "охири шаб" дар дамаи ондо нидон аст. Аз таркиби тафсири маъной дар ташаккули калимаи шабгир диссадои рематикй актуалй гардида, тема ихтисор шудааст. Базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чой гирифта, бо ин калима категориядои ономасиологии замон, амал, номи парранда ва субъект ифода шудааст.
Дар калимаи мураккаби магасгир (анкабут) чузъи гир ба маънои якуми чузъи киёсй, яъне "ба чанг овардан" (6,268) омадааст. Дар дакикат, анкабут магасро ба чанг дароварда, танашро бо тордояш печонида, туъмаи худ мегардонад. Бо ин калима категорияи ономасиологии дашарот ифода шуда, формулаи дефинитсиониаш чунин мешавад: он чй, ки магасро [ба чанг дароварад].
^лимаи мураккаби шергир дар Fиёс-yл-лyгот чунин тафсир ёфтааст: касе, ки Уро мастии нашъаи шароб мутавассит бошад; муаззаз ва содибмартаба; ниммаст; маст. (4,478), дар Фарданги забони точикй бошад, тандо ба як маъно тафсир ёфтааст: киноя аз кавй ва далер (6,580). Чунон ки дида мешавад, таносуби чузъдои калимаи мураккабро бо такя ба тафсири Fиёс-yл-лyгот баррасй намудан чоиз аст.
Кулли тафсири ин калима дар Еиёс-ул-лугот ва алокамандии он пеш аз хама бо калимаи маст такозо менамояд, ки ба тафсири он таваччух намоем. Дар "Фарханги забони точикй" маънохои гуногуни калимаи маст нишон дода шудааст, ки яке аз онхо: он кй аз таъсири чизе кайф ва сархушй хосил кардааст. (6,651) мебошад. Махз хабари ин тафсир - хосил кардааст моро ба он рахнамун мекунад, ки ба маънои "хосил намудан" (6,268) корбаст шудани чузъи киёсии гирро дарк намоем. Яъне вакте ки холати шахси маст (касе, ки дар натичаи хурдани нушобаи мускир ба холати бехушй афтода, мувозанати аклу шуурашро гум мекунад (6,651) ва ниммаст (он кй аз таъсири чизе кайф ва сархушй хосил кардааст (6,651)-ро пеши назар меорем, бешубха, бебокию далерй ва шучоатмандии хайвони кавичусса ва даррандае мисли шер ба чашм чилвагар мешавад, зеро шахси мастгардида низ чун шер аз худ мераваду бемулохиза мегардад:
Гирам, ки ту марди шергири,
Бар охуи худ макун далери (Шохин, 6,580).
Ч,узъи киёсии гир дар таркиби калимаи мураккаби шергир дар зимни тафсири "муаззаз ва сохибмартаба" (4,478) ба маънои "хосил кардан" (6,268) омадааст. Ба ибораи дигар, шахсе, ки нотарсанда аз шер ва далеру бебоку часур [мисли шер] аст, сохиби иззату эхтиром гардидааст. Вохиди махрачии калимаи мураккаб дар ин маврид ибораи яли шергир махсуб шуда, дар натичаи эллипсис шудани муайяншаванда чузъи муайянкунанда худ ифодакунандаи аломати ономасиологй гардидааст:
Хамерафт пуёи яли шергир,
Ба хок андарун шери цанги асир (Хисрави Дехлави, 6,580).
Аз ин чо, формулаи дефинитсионии калимаи мазкур чунин мешавад: он кй [бо далериву часурй] сохибмартабагиро [хосил кардааст].
Категорияхои ономасиологии субъект ва аломати субъект бо калимаи мавриди тахлил ифода шуда, базиси ономасиологй берун аз таркиби ономасиологй чойгир аст ва тема ихтисор шуда, хиссаи рематикй бори нахуст дар таркиби калимаи мураккаб зухур кардааст.
Х,амин тавр, бо иштироки хамон як чузъ - чузъи киёсй бахампайвандии чузъи дигар ба ташаккули катори калимасозй оварда мерасонад. ^атори калимасозии калимахои мураккабе, ки бо чузъи андоз (хукмандоз, кодирандоз, кадарандоз, кабакандоз, коимандоз, кулухандоз) ва чузъи гир (магасгир, обгир, гахгир, маъракагир, шабгир, шергир) созмон ёфтааст, маънохои фарохи он чузъхоро нишон медихад. Маълум гардид, ки тобишхои маъноии худро зохир кардани чузъхои киёсй мучиби ганомандии таркиби лугавии забон шуда, типи алокаи чузъхои таркибиро мушаххасу муайян мегардонад. Дар мисолхои тахлилшуда дар таркиби калимахои мураккаб асосан хиссахои рематикии вохиди истехсолкунанда актуалй гардида, тема ихтисор шудааст ва ё хиссахои рематикй бори нахуст зухур кардаанд.
Пайнавишт:
1. Адливанкин, С.Ю. К вопросу о системности словообразования // Словообразовательные и семантико-синтаксические процессы в языке. Меж. вуз. сб. науч. трудов / С.Ю. Адливанкин - Пермь, 1977.-С.37-55.
2. Грамматикаи забони адабии хозираи тоцик /Муаллиф: Ш.Рустамов, Р.Гаффоров. -Душанбе: Дониш, 1985.-Ц.1. "Фонетика ва морфология".-355 с.
3. Кубрякова Е. С. Теория номинации и словообразование// Языковая номинация: Виды наименований/Е.С.Кубрякова-М.: Наука, 1977.-С.222-303.
4. Мууаммад Гиёсуддин. Гиёс-ул-лугот: Иборат аз се цилд/ Тауияи А.Нуров./ Мууаммад Гиёсуддин-Душанбе: Адиб, 1977-1988.-Ч,.1-1987.-480с; Ц.2.-1988.-416с.
5. Общее языкознание: Внутренняя структура языка/ Отв. ред. Б.А.Серебренников.-М.:Наука, 1972.-565 с.
6. Фарданги забони тоцики: Иборат аз ду цилд.-М.: Сов. энсиклопедия, 1969.-Ц.1.-951с; Ч.2.-952 с.
Reference Literature:
1. Adlivankin, S.Yu. To the Issue Concerned with Systematic Word Formation // WordBuilding and Semantic-Syntactic Processes in the Language. International University of Collection of Scientific Proceedings / S.Yu. Adlivankin - Perm, 1977. - pp. 37-55.
2. Grammar of Modern Literary Tajik Language.-/ Authors: Sh. Rustamov, R. Ghafforov. -Dushanbe: Knowledge, 1985. - V.1. "Phonetics and Morphology" - 355 pp.
3. Kubryakova Ye.S. The Theory of Nomination and Word-Formation // Language nomination: Types of names / Ye.S. Kubryakova. - M.: Science, 1977. - pp. 222 - 303.
4. Muhammad Ghiyosuddin. Ghiyos-ul-Lughot: in 3 volumes / Prepared by A. Nurov. / Muhammad Ghiyosuddin. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1977-1988. - V.1-1987. - 480pp.; - V.2. -1988. - 416pp.
5. General Linguistics: Internal Structure of Language / Editor-in-charge: B.A. Serebrennikov. - M.: Science, 1972. - 565pp.
6. The Dictionary of the Tajik Language. - М.: Soviet Encyclopedia, 1969. - V.1.-951 pp.; -V.2.-952 pp.
