Научная статья на тему 'ҲОМЕРНИНГ “ИЛИАДА”ДОСТОНИДА УЧРАЙДИГАН МАҚОЛ ВА ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР'

ҲОМЕРНИНГ “ИЛИАДА”ДОСТОНИДА УЧРАЙДИГАН МАҚОЛ ВА ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

385
78
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фразеологизм / идиомалар / Зевс / эпос / фольклор / мифология / эпиграмма / Ҳектор / Ахиллес / Phraseology / idioms / Zeus / epic / folklore / mythology / epigram / Hector / Achilles.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нуриддин Очилович Юсупов

Ушбу мақолада Ҳомернинг “Илиада” достонлари учун хос бўлган мақол ва мақол даражасидаги қанотли иборалар ҳақида сўз юритилган. Бундан ташқари айрим идиомалар ва идиоматик ибораларнинг пайдо бўлиш жараѐни ҳақида ҳам маълум мулоҳазалар берилган. Н.Гнедичнинг қадимий юнон тилига тегишли бўлган, “Илиада”да ишлатилган офоризм ва идиоматик сўзларнинг рус тилига ва ундан ўзбек тилига қилдинган таржималари ҳақида ҳам лингвистик ва лиенгвопоэтик таҳлилларга ўрин берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROVERBS AND PHRASEOLOGISM IN HOMER'S ILIADA

This article discusses idioms and catchphrases typical of Homer's Iliad epic. There are also some considerations about the process by which certain idioms and idioms arise. There are a linguistic and linguopoetic analysis of N. Gnedich's translations of aphorisms and idiomatic expressions from the original language, that is, from the ancient Greek language of the Iliad into Russian, and then from Russian into Uzbek.

Текст научной работы на тему «ҲОМЕРНИНГ “ИЛИАДА”ДОСТОНИДА УЧРАЙДИГАН МАҚОЛ ВА ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР»

ХОМЕРНИНГ "ИЛИАДА"ДОСТОНИДА УЧРАЙДИГАН МАЦОЛ ВА

ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР

Нуриддин Очилович Юсупов

Самарканд давлат чет тиллар институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Хрмернинг "Илиада" достонлари учун хос булган макол ва макол даражасидаги канотли иборалар хакида суз юритилган. Бундан ташкари айрим идиомалар ва идиоматик ибораларнинг пайдо булиш жараёни хакида хам маълум мулохазалар берилган. Н.Гнедичнинг кадимий юнон тилига тегишли булган, "Илиада"да ишлатилган офоризм ва идиоматик сузларнинг рус тилига ва ундан узбек тилига килдинган таржималари хакида хам лингвистик ва лиенгвопоэтик тахлилларга урин берилган.

Калит сузлар: Фразеологизм, идиомалар, Зевс, эпос, фольклор, мифология, эпиграмма, Х,ектор, Ахиллес.

PROVERBS AND PHRASEOLOGISM IN HOMER'S ILIADA

ABSTRACT

This article discusses idioms and catchphrases typical of Homer's Iliad epic. There are also some considerations about the process by which certain idioms and idioms arise. There are a linguistic and linguopoetic analysis of N. Gnedich's translations of aphorisms and idiomatic expressions from the original language, that is, from the ancient Greek language of the Iliad into Russian, and then from Russian into Uzbek.

Keywords: Phraseology, idioms, Zeus, epic, folklore, mythology, epigram, Hector, Achilles.

КИРИШ

Достонда маколларни ва ёки макол даражасига етиб колган ибора-идиомаларни хам баъзида учратишимиз мумкин, бирок, аслида "Илиада"да маколлар ёки макол даражасидаги суз бирикмаларидан пайдо булган иборалар - фразеологизмлар ва идиомалар унчалик хам куп эмас. Мисол учун, кадимги юнонларда масалан, "келажак такдир худди шамшир тигига илингандек

омонатдир" - деган макол булган. Бу макол рус тилида куйидаги каби жаранглайди: "На мечном острии распростерта или погибель... или спасение..."

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Куриб турибсизки, ушбу макол таржимаси сираям рус тилидаги вариантдан кам эмас. Бу ерда биринчидан рус таржимони Н.И.Гнедичнинг оригинал тилни канчалик пухта узлаштиргани куринса, иккинчидан узбек таржимони Кодир Мирмухамедовнинг хам махорати номоён булиб турибди. "Илиада" поэмасининг рус тилидаги таржима вариантига берилган изохда ушбу маколга алохида тухтаб утилган. Шунингдек, худди шу каби изох узбек тилидаги таржимада хам мавжуд. Шу сингари маколларнинг яна бири рус тилида ушбу куринишда келган:

"Скройся в толпу; предо мною не стой ты, пока над тобою

Горе еще не сбылося! Событие зрит и безумный!" Адбатта, хар иккала, яъни узбек ва рус тиллардаги таржима китобларнинг охирида изохлар берилган булиб, унда кадимги юнонларда шундай макол булганлиги изохланган. Макол ифода килинган мисраларнинг узбек тилидаги таржимаси:

"Куз олдимда турма, йукса бошингга шум фалокат тушгай!

Бошга тушган фалокатни мушохада килур ахмок хам"

"Илиада" достони шеърий йул билан ёзилган эпик асар. Шубхасиз, унда баён услуби кучли. Вокеалар худди насрий китоблардаги каби баёний хусусиятга эга. Унда образ хам, портрет хам, манзара, характер хам узига хос тарзда, маълум кетма-кетликда ифода килинган. Достон сахифаларига битилган вокеаларини укиб чикар экансиз, шу нарсага амин булиш мумкинки, хар бир манзара, хар бир тавсиф, таъриф уз маромида, уз урнида, айни пайтда реал тасвирга эга. Таржиманинг муваффакияти сабабли кишида худди азалдан узбек тилида битилган каби тасаввур пайдо килади, яъни унинг аввал бошка тилда мавжуд булганлиги эсингизга хам келмайди.

"Илиада"да уни мутоалаа килувчи китобхонлар баъзан тушунмайдиган мифологик номлар, вокеа-ходисалар жуда куп. Таржимон буни эътиборга олиб илмий асосланган ва Юнон мифологиясини изохлаб берадиган махсус илова, шунингдек нотаниш сузларнинг шархини хам берган. Бундай кулайликлар асарнинг магзини тушунишга ёрдам беради. Шубхасиз ушбу таржима илхом, мехнат ва илмий тадкикот меваси, куп йиллик ижодий изланиш самараси. Узбек таржимачилик мактаби вакиллари таъкидлаган-ларидек, таржимачиликнинг янги ютугидир.

Энди куйида яна бир маколга диктат килайлик, ушбу макол достонда икки маротаба турли уринларда келтирилган. Жумладан, Н.Гнедич таржимасидаги русча вариантда 17 кушик 514-стих ва 20 кушик 435 стих, лекин хар икки холатга битта изох (стр.407;) берилган. Шунингдек достоннинг К.Мирмухамедов томонидан килинган узбек тилидаги таржимасида хам худди шу тартибдаги кушикларнинг мос мисраларида (296-бет ва 337-бет) битта изох билан берилган. Достоннинг Н. Гнедич таржимасида чоп килинган рус тилидаги изохида: «Все это еще в будущем» дейилган булса, узбек тилидаги мукобилида эса куйидагича изох берилган, яъни унда:"хали буни келажак курсатади, худо билади", деган маъно мужассам. Энди, юкорида мисол сифатида айтиб утилган мисраларга диккат килинг:

"Впрочем, еще то лежит у бессмертных богов на коленах: Мчись и мое копие, а Кронион решит остальное!" Худди шу мисраларнинг узбек тилидаги мукобилларига эътибор каратинг: "Лекин бокий тангриларнинг этагида ётур бу хали Барибир мен найза отгум, у ёгини Зевс хал килади"

Албатта ушбу эпос жуда катта хажмга эга, бирок унда берилган маколлар жуда кам, деярли йук хисобида, гарчи бунга айрим идоматик жумлаларни кушганимизда хам шундай хулоса килишга тугри келади. Умуман фольклорга оид ёки мифологик асарларда кичик хажмдаги ибораларнинг камлиги жамият тараккиётининг маълум узига хосликлари билан изохланиши мумкин.

Одатда кадимги давр халк огзаки ижодининг ривожида айни бир асар ёки эпос таркибидаги учкур ва машхур иборалардан кура купрок кичик жанрларнинг яхшигина ривож топганлигини куриш мумкин. Албатта катор халкларнинг кадимги адабиётларида латифа, эпиграмма, топишмок синггари кичик адабий жанрларга мисолларни куплаб топса булади. Энди катта хажмдаги эпик достон саналган "Илиада"даги энг кейинги маколни бир караб утайлик. Бу маколнинг матни куйидагича:

"С зеленого дуба иль с камня..." "Гапни эман ёки тошдан бошламоклик..."

Достоннинг йигарма иккинчи кушигида келтирилган бу маколда, узига хос вокелик манзарасининг мантикий хулосаси мавжуд. Бу ерда достоннинг энг кудратли кахрамонлари ректор билан Ахиллес уртасидаги яккама-якка жанг тасвирлари чизилиб берилаётган, хар икки кахрамонларнинг рухий психологик холатлари таъкидлаб утилаётган пайт. Энди энг кескин паллада бу жангнинг нимадан бошланганлиги, кандай келиб чикканлигини суриштириб утиришнинг

вакти эмаслиги кайд килинаётир. Шунинг учун хам гапнинг нимадан бошлашнинг ахамияти йук бу ерда. Бу ерда килич ва найза, калкон ва куч-кудрат гапга киради. Бу ерда улим ва хаёт уртасида жанг кетади. Макол шунинг учун хам нихоятда уринли ва уз жойига тушган.

Достонда маколлардан ташкари айрим идоматик иборалар хам мавжуд, куйида шундай иборалардан айримларини хам рус ва хам узбек тилларидаги таржима шаклларини келтириб утаётирмиз. "Илиада"нинг ун биринчи кушигида шундай мисралар бор:

"Сильно всегда убеждение друга". "Дуст каломин кувваси зурдир". Достоннинг йигарманчи кушигидан олинган икки тилдаги иккинчи мисоллар: "Гибок язык человека; речей для него изобильно". "Суяги йук дейдилар тилнинг, каён бурсанг, шуён кетур". Маълум булаётирки, бундай иборалар хам таржима жараёнинг сифатини кутаришга, хам унинг ифодавий жихатини ва маъно-мазмунини оширишга хизмат килар экан.

Чукуррок тахлил ва тасниф килиш учун "Илиада"да келтирилган макол ва анчайин бир каттик ибора даражасига етиб колган сузларни караб чикиш лозим булади. Бизни бундай сузларнинг тузилиши, структураси, шакли ва айрим морфологик парадигмалари кизиктиради. Бундай макол ва иборалар одатда, уз магзида куп жихатларни камраган булади.

Шу нарсани хулоса килиш мумкинки, тахлил учун олинган материалнинг деярли ярмини котиб колган ифодали сузлар ташкил килаётир. Бу ерда фразеологизмларнинг узига хос мисолларини куриш мумкин. Ушбу мисолларда метафоралар учрамайди.

Масалан, "келажак такдир худди шамшир тигига илингандек омонатдир"-иборасини фаразан:"такдир-омонат, шамшир тигига илинган дай"- деб тушунса булади. Чунки бу гап от: (такдир) ва сифат: (омонат) ва яна равиш:(... илингандай) суз туркимига кирувчи сузлардан иборат. Кейинги ушбу: "Куз олдимда турма, йукса бошингга шум фалокат тушгай!

Бошга тушган фалокатни мушохада килур ахмок хам" -мисраларни караб чикайлик. Уни фаразан кискарок ва оддийрок килиб ушбу тарзда тушунишга харакат килайлик:

"олдимда турма, йукса, бошинг кетади, буни ахмок хам билади". Ушбу ифоданинг грамматик тузилиши куйидагича: Буйрук ва шарт майлидаги феъл + курсатиш олмоши + от + феъл.

MaB^yg cy3 SupuKMagapuHuHr gacTgaSKucu ot Ba cu^ar cy3 TypKuMgapura TaaggyKgu cy3gapgaH uSopar. Hkkhhhh uSopa эсa $etg Ba TymyM Kegumurugaru ogMom Ba ot xaMga $etg cy3 TypKuMgapura oug cy3 SupuKMacugaH uSopar. ffly TapuKa KefiuHru MucoggapHu KypuS yTaMro:

"■HeKuH SoKufi TaHrpugapHuHr этarнga eTyp 6y xagu EapuSup MeH Hafi3a OTryM, y eruHu 3eBC xag Kugagu".

YmSy MucogHu $apa3aH oggufipoK Ba KucKapoK TymyHcaK: '^pTara HuMa Sygagu, xygo Sugagu" maKgura эгa. YHuHr rpaMMaruK тyзнgнmн, Kyfiugaru cy3 TypKuMgapura oug cy3gapgaH TapKuS TonraH: ogMom + ot + $etg. 3Hgu KefiuHru Mucog:

'TanHu эмaн eKu TomgaH SomgaMOKguK..."

YmSy MucogHuHr rpaMMaruK тyзнgнmн: TymyM Kegumurugaru ot Ba nuKum Kegumurugaru ^etggaH uSopar. HaBSargaru MucogHu KapafiguK: "AycT KagoMuH KyBBacu 3ypgup ".

YmSy MucogHuHr rpaMMaruK тyзнgнmн: KaparKun Kegumurugaru ot Ba ^etggaH TamKug TonraH. Ba Huxpar cyHrru Mucog:

"Cyaru fiyK gefigugap TugHuHr, KaeH SypcaHr, myeH KeTyp".

YmSy MucogHuHr rpaMMaruK Ty3ugumu: OT+OT+^yHagum Kegumurugaru ^etggaH uSopar.

MYXOKAMA BA HATH^A^AP

EyHgafi oguS KaparaHga, XpMepHuHr "Hguaga" gocroHura TaaggyKgu WKopugaru Sat3u cy3 SupuKMagapu rpaMMaruK ^uxargaH ogMom + ot + ^etgHuHr KymugyBugaH Ty3ugraH Sygca, KefiuHru uguoMa TymyM Kegumurugaru oT Ba nuKum Kegumurugaru ^etggaH uSopar. fflyHuHrgeK, HaBSargaru Mucog ynyH oguHraH uSopa: KaparKun Kegumurugaru ot Ba ^etggaH TamKug TonraH. Oxupru uSopa эca rpaMMaruK Ty3ugumura SuHoaH: ot Ba ^yHagum Kegumu-rugaru ^etggaH uSopar.

^Ha TatKuggaS yTum ^oroKu, y3 u^oga ycgySura Kypa, MaB^yg $pa3eo-goruK SupguKgap $etg Ba SomKa cy3 TypKuMugaru cy3 SupuKMagapuHuHr KymugumugaH nafigo SygraH.

OgaTga $pa3eogoru3Mgap MatgyM Sup Tugra oug SyguS, HucSaraH maKggaHuS ygrupraH cy3 SupuKMagapugaH uSopar Sygagu, yHuHr MatHocu эca Sat3uga my uSopa TapKuSura KupraH cy3gap Bocuracuga aHuKgaHagu. Opa3eogoru3Mgap ogaTga ceMamuK ^uxargaH Syc-SyTyH maKgga umgaragagu, ygap SyguHuS KeTMafigu.

Турли лингвист олимлар фразеологизмлар ва уларнинг хоссаларини хар хил тарзда талкин этадилар, бирок уларнинг умумий жихатлари куйидагича: улар кайта тикланади, улар таркибидаги сузлар котиб колганлилик хусусиятига эга, шунингдек, шаклидан фаркли равишда кура узгача маъно бера олишлиги ва айни маълум бир тилга мансублиги ва шу кабилар.

Умуман олганда фразеологизмлар таркибига идиомаларни, суз оборотларини, (яъни: маъноси узгача булган ва баъзан тарвакайлаган сузлар), фразеологик бирикмалар ва бирликларни киритишимиз мумкин.

"Илиада"достонининг 1960 йилда чоп килинган нашрига ёзган сузбошисида хомершунос олим И.Шталь куйидагича фикр билдиради: "Х,омер "Илиада" достонининг таржимаси рус шоири Н.И.Гнедич томонидан амалга оширилган. Таржимон ушбу достон таржимаси устида кариийб йигарма йил ишлаган ва факат 1829 йили уни тугатган. У достоннинг кадимги оригинал тили булмиш юнон тилини олдин урганган ва шундан кейин таржима ишига жуда катта кунт ва эътибор билан караган. Шунинг учун хам достон таржимаси ва талкинида бирон-бир хато ва камчиликлар бутунлай утмаган. Достоннинг асл матнидаги шеърий улчов: хекзаметр (олти стопли дактиль) саклаб колинган.

ХУЛОСА

Н. И. Гнедич достоннинг поэтик хусусиятлари, тили Хрмерга хос баён услубини уз оддийлигича, уз кучи ва салмоги билан саклаб колишга интилган. Уз таржимасида Х,омер услубининг худди шу сифатларини саклаб колишга харакат килган холда, у архаизмларни ишлатган ва асарнинг умумий кутаринки кадимий охангини эски сузлар воситасида кайта тиклашга интилган. Унинг таржимон сифатидаги мехнатининг кулами, эски славян ва русча сузлардан кенг фойдаланганлиги шу билан изохланади". Дархакикат, хозирги пайтда "Илиада"нинг рус тилида катор - катор таржималари булса-да, Н.И.Гнедич томонидан килинган ушбу таржима купчиликнинг эътирофига сазовор булиб келаётир.

Шунинг учун хам, мохир узбек таржимони Кодир Мирмухамедов достоннинг ушбу таржимасини асос учун олганлиги бежиз эмас. Шуни хам айтиш керакки, Кодир мирмухамедов бадиий таржима сохасида баракали ижод килган, таржимани чинакам санъат деб билган, таланти, кобилиятини шу йулга сарфлаган, яхши натижаларга эришган адиблардан бири хисобланади. "Илиада" таржимасига кул уришдан олдин у куплаб насрий, шеърий ва драматик асарларни махорат билан узбек тилига угириб, малака ва тажриба хосил килди.

Унинг таржималари орасида жахон адабиётининг дурдонасига айланган Ж. Боккаччонинг "Декамерон" номли асари, Л.Толстойнинг "Ёшлик" автобиографик повести, В.Гюгонинг "Бюг Жаргаль", Ж. Лондоннинг "Мартин Иден", Р. Тагорнинг "Хонадон ва жахон", "Сунгги достон" романлари, М. Горькийнинг "Клим Самгиннинг хаёти" номли эпопеяси, шунингдек Т. Шевченко, К.Чапек, М. Шолохов, М. Булгаков сингари атокли ёзувчиларнинг асарлари бор.

К. Мирмухамедов таржимасида сахналаштирилган драмаларнинг узи ундан ортик, у таржима килган киносценарийларнинг сони эса бир юз элликка етади. Бундан ташкари, Кодир Мирмухамедов томонидан таржима килинган "Эзоп масаллари туплами" антик даврга тааллукли булган асарлар таржимасининг янги бир шодаси десак булади.

REFERENCES

1. Х,омер "Илиада" русчадан Кодир Мирмухамедов таржимаси, Тошкент-1988. 171- бет.

2. Гомер. "Илиада" перевод Н.И.Гнедича. М-1960.10-песня, стихи:173-174; Примечание: стр. 404.

3. Гомер. "Илиада" перевод Н.И.Гнедича. М-1960.17-песня, стих:32; Примечание: стр. 407.

4. Х,омер "Илиада" русчадан Кодир Мирмухамедов таржимаси, Тошкент-1988. 284- бет.

5. Гомер. "Илиада" перевод Н.И.Гнедича. М-1960.17-песня, стих:514; Примечание: стр. 407.

6. Х,омер "Илиада" русчадан Кодир Мирмухамедов таржимаси, Тошкент-1988. 296-бет.

7. Гомер. "Илиада" перевод Н.И.Гнедича. М-1960.22-песня, стих:126; Примечание: стр. 409.

8. Х,омер "Илиада" русчадан Кодир Мирмухамедов таржимаси, Тошкент-1988. 357-бет.

9. Уша китоб. Стр.188.

10. Уша китоб: 199-бет.

11. Уша китоб. Стр.321.

12. Уша китоб: 332-бет.

13. https://moluch.ru/conf/phil/archive/258/13431/

14. Опарина Е. О. Ш. Балли // Европейские лингвисты XX в.: Сб. обзоров. М., 2001.

15. Гомер. "Илиада" перевод Н.И.Гнедича. М-1960. Стр.6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.