Научная статья на тему 'Олий таълим муассасаларини ташкил қилиш ва жойлаштириш омиллари'

Олий таълим муассасаларини ташкил қилиш ва жойлаштириш омиллари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
64
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ / МИНТАқА / ОТМЛАРНИ ЖОЙЛАШТИРИШ ОМИЛЛАРИ / САНОАТ ТАРМОқЛАРИ / МИЛЛИЙ ИқТИСОДИЁТ / МЕҳНАТ БОЗОРИ / ВЫСШЕЕ УЧЕБНОЕ ЗАВЕДЕНИЕ / HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS / РЕГИОН / REGION / ФАКТОРЫ РАЗМЕЩЕНИЕ ВУЗОВ / PLACEMENT FACTORS OF HEIS / ОТРАСЛИ ЭКОНОМИКИ / НАЦИОНАЛЬНАЯ ЭКОНОМИКА / NATIONAL ECONOMY / РЫНОК ТРУДА / LABOR MARKET / BRANCHES OF ECONOMY

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Раҳмонов Расул Неъматович

Мақолада ОТМларни ташкил қилиш ва жойлаштириш омиллари таҳлили ифодаланган. Олинган натижалар натижасида ОТМларни минтақалар бўйича оқилона жойлаштиришни янада такомиллаштиришга оид илмий таклифлар ишлаб чиқилган.В статье описывается анализ факторов основания и размещения высших учебных заведений в регионах. На основе полученных результатов были разработаны научные рекомендации по дальнейшему улучшению размещения ВУЗов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

There is discussed in the article issues of establishment and placement of higher educational institutions (HEI) in regions. On the basis of received analytical results there were elaborated scientific recommendations on further improvement of HEI’s placement.

Текст научной работы на тему «Олий таълим муассасаларини ташкил қилиш ва жойлаштириш омиллари»

Ра^монов Р.Н.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Минтакавий иктисодиёт» кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, иктисод фанлари номзоди

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ ТАШКИЛ КИЛИШ ВА ЖОЙЛАШТИРИШ ОМИЛЛАРИ

РАЦИОНОВ Р.Н. ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ ТАШКИЛ К,ИЛИШ ВА ЖОЙЛАШТИРИШ ОМИЛЛАРИ

Маколада ОТМларни ташкил килиш ва жойлаштириш омиллари тах,лили ифодаланган. Олинган натижалар натижасида ОТМларни минтакалар буйича окилона жойлаштиришни янада такомиллаштиришга оид илмий таклифлар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: олий таълим муассасаси, минтака, ОТМларни жойлаштириш омиллари, саноат тармоклари, миллий иктисодиёт, мех,нат бозори.

РАХМОНОВ Р.Н. ФАКТОРЫ ОРГАНИЗАЦИИ И РАЗМЕЩЕНИЯ ВЫСШИХ УЧЕБНИХ ЗАВЕДЕНИЙ

В статье описывается анализ факторов основания и размещения высших учебных заведений в регионах. На основе полученных результатов были разработаны научные рекомендации по дальнейшему улучшению размещения ВУЗов.

Ключевые слова: высшее учебное заведение, регион, факторы размещение ВУЗов, отрасли экономики, национальная экономика, рынок труда.

RAKHMONOV R.N. ESTABLISHMENT AND PLACEMENT FACTORS OF HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS

There is discussed in the article issues of establishment and placement of higher educational institutions (HEI) in regions. On the basis of received analytical results there were elaborated scientific recommendations on further improvement of HEI's placement.

Keywords: higher educational institutions, region, placement factors of HEIs, branches of economy, national economy, labor market.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

Узбекистонда давлат мустациллигига эришилгандан кейинги даврда таълимни ривожлантиришга йуналтирилган цатор цужжатлар цабул цилиниб, цаётга татбиц этилди ва этилмоцда. Ушбу цужжатлар ичида 1997 йилда цабул цилинган «Таълим тутрисида»ги Цонун ва Кадрлар тайёр-лаш миллий дастури алоцида ацамият касб этади. Чунки ана шу цужжатлар салкам 20 йилдирки, таълим соцасида дастурил амал вазифасини бажариб келмоцда. Бунинг натижасида мамлакатимиз таълим тизими тубдан цайта цурилди.

Охирги йилларда олий таълим тизимида катта узгаришлар юз берганлиги ва бераёт-ганлигининг шох,иди булиб турибмиз. «Таълим сох,асида укув муассасаларини к,уриш, реконструкция килиш ва капитал таъмир-лаш борасидаги ишлар изчил давом этти-рилди. ... 2011-2016 йилларда олий таълим муассасаларининг моддий-техник базасини модернизация килиш дастури доирасида 19 та олий таълим муассасасида курилиш, реконструкция килиш, капитал таъмирлаш ва жих,озлаш буйича киймати 230 миллиард сумлик ишлар бажарилди. Андижон давлат университети, Бухоро мух,андислик-технология институти, Узбекистан Миллий университетида янги укув бинолари барпо этилди»1.

Олий таълим тизимидаги ислох,отларда олий таълим муассасаларининг жойлашу-вини такомиллаштириш ва бакалавриатура йуналишлари х,амда магистратура мутахас-сисликлари режа курсаткичларига, катор шарт-шароитлар ва омилларни х,исобга ол-ган х,олда, аниклик киритиш масаласига устувор ах,амият берилиб келинмокда. Шунга карамасдан, олий таълимнинг маз-

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бе-риш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Пре-зиденти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажли-сидаги маърузаси. // «Халк, сузи», 2015 йил 17 январь.

кур сох,асида баъзи бир номутаносиблик-лар ва муаммолар кузга ташланмокда. Улар куйидагиларда узининг ифодасини топ-мокда:

• ОТМ талабаларининг минтакалар буйича таксимотида;

• таълим йуналишлари билан улар жой-лаштирилган минтакалар иктисодиётининг ихтисослашуви уртасидаги номутаносиб-ликларда;

• таълим йуналишларига оид курсат-кичларни белгилашда минтака ижтимоий-иктисодий ва тарихий-маданий ривожла-ниши хусусиятларини тулик х,исобга олин-маганлигида ва бошкаларда.

Мустакиллик йилларида Узбекистон Рес-публикасида олий таълим муассасалари ва уларда тах,сил олаётган талабаларнинг мам-лакат минтакалари микёсидаги таксимла-нишини такомиллаштириш борасида сал-мокли ютукларга эришилди.

Кейинги йилларда талабаларнинг тар-моклар х,амда минтакалар буйича такси-мотини оптималлаштиришга алох,ида эъти-бор каратилган. Ушбу масалани тах,лил килиш ва шу асосда бирор-бир карор кабул килишда ОТМни жойлаштириш ва ривожлантиришдаги жах,он тажрибасини х,исобга олиш мух,им х,исобланади. Ривож-ланган мамлакатларда олий таълим муассасаларини ташкил килиш ва жойлашти-ришда куйидаги омиллар х,исобга олинади: пойтахт омили; тарихий омил; ихтисосла-шув омили; кадрларга талаб-эх,тиёж омили; географик урин ва экология омили;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

минтакавий омил; профессор-укитувчилар сифати омили1 ва х,.к.

Пойтахт омили. Жах,ондаги купчилик мамлакатларда кадрлар тайёрлаш масала-сида пойтахтлар алох,ида урин эгаллайди. Буни Франция, Нидерландия, Австрия, Шаркий Европа давлатлари, Россия Феде-рацияси ва бошка катор мамлакатлар ми-солида яккол куришимиз мумкин. Шу вактнинг узида «пойтахт омили» баъзи бир мамлакатларда (АКШ, Буюк Британия, Германия ва бошкалар) жуда мух,им роль уйнамаслигини х,ам айтиб утиш лозим.

Узбекистонда «пойтахт омили» таълим тизимида жуда мух,им роль уйнайди. Тош-кент шах,ри х,иссасига республикамизда мавжуд ОТМларнинг 47,6 фоизи ва уларда-ги мавжуд талабаларнинг 40,5%и туFри ке-лади2. Ушбу курсаткичлар ОТМ сонини х,ам, улардаги мавжуд талабалар микдорини х,ам Тошкент шах,рида накадар юкори даражада концентрациялашганлигидан далолат бера-ди. Хеч бир ривожланган давлатда бундай х,олат кузатилмайди. Шу билан бирга ри-вожланаётган мамлакатларнинг купчилиги бунга ёркин мисол булиши мумкин.

Тошкент шах,ри ах,олисининг х,ар 1000 нафарига салкам 50,3 нафар талаба туFри келади. Бу них,оятда юкори курсаткич х,исобланади. Шунинг учун х,ам Тошкент шах,рига туFри келувчи баъзи бир бакалав-риатура йуналишлари, ёх,уд уларга ажра-тилган режа курсаткичининг бир кисмини минтакаларга утказиш максадга муво-фикдир.

Тарихий омил. Мазкур омил таълимни у ёки бу мамлакатда анча вакт ичида ривож-ланиб келаётгани билан боFланган. Бунга мисол тарикасида Буюк Британиядаги Оксфорд ва Кембриж университетларини кел-тиришимиз мумкин. Шунингдек, АКШнинг Гарвард университети, Франциянинг Сар-

1 Рах,монов Р.Н., Хамракулов Ж.Х. Интеллектуал салох,ият ва уни бах,олаш мезонлари. Монография. - Т., 2015. -132-б.

2 Олий таълим муассасалари фаолиятининг асо-сий курсаткичлари. Статистик туплам (2014-2015 укув йили). - Т., 2015. -15-17-бб.

бона университети, Россия Федерацияси-нинг Москва Давлат университети ва бошкаларни киритиш мумкин.

Узбекистонда бир аср мобайнида фао-лият курсатаётган ОТМ мавжуд эмас. Лекин 90 йилдан ортик тарихга эга булган Узбекистон Миллий университети нафакат мамлакатимиз, балки Марказий Осиё минтакаси микёсида кадрлар тайёрлаш ва таълимни ривожлантиришда узок йиллар мобайнида бекиёс роль уйнаб келмокда.

Ихтисослашув омили. Ушбу омил таъ-сирида таълимнинг у ёки бу йуналиши, му-тахассислиги ривожланади ва такомилла-шади. Натижада ушбу бакалавриатура йуналиши ёки магистратура мутахассисли-гида умумжах,он микёсда катта ютукларга эришиш учун етарли шароит ва замин яра-тилади. АКШнинг Стенфорд университети замонавий ярим утказгичлар ишлаб чикаришга (тадкикотлар утказишга) ихти-сослашган, Россиянинг Москва шах,ридаги физика-техника институти, Бауман номида-ги олий техника укув юрти, Япония ва бошка баъзи бир мамлакатлардаги катор ОТМларни шулар каторига киритиш мумкин.

Узбекистонда ихтисослашган ОТМ ёки уларнинг филиаллари Навоий, Чирчик, За-рафшон, Олмалик шах,арларида мавжуд булиб, улар кон-металлургия саноати би-лан боFланган. Бизнинг назаримизда, КоракалпоFистон Республикасининг пой-тахти Нукус ва бошка шах,арларида нефть ва газни кидириш, казиш, транспортировка килиш ва кайта ишлаш билан алокадор бакалавриатура йуналишлари ва магистратура мутахассисликларини Тошкент давлат техника университети х,исобидан ташкил этиш, х,еч булмаганда мазкур университет кабул режасининг бир кисмини КоракалпоFистон Республикасига ажратиш максадга мувофикдир. Бу масалани тез фурсатда х,ал килиш лозим, чунки кон-кидирув ишлари КоракалпоFистон Респуб-ликаси ёкилFи турлари булмиш нефть ва газга бойлигини тасдикламокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

Минтацавий омил. Маълумки, х,ар бир минтака мамлакат иктисодиётининг тарки-бий кисми х,исобланади. Шу билан бирга, минтакалар ихтисослашуви ва иктисодининг мажмуали ривожланганлик даражаси буйича бир-биридан фарк килади. Ана шу хусусиятларни х,исобга олган х,олда маълум бир минтакалар доирасида иктисодий ри-вожланиш суръатларини тезлатиш, х,ис-саларини кутариш вазифалари куйилади. Ушбу вазифаларни х,ал этишда кадрлар-нинг, энг аввало, олий тоифали кадрлар-нинг урни бекиёсдир.

Узбекистонда олий таълим муассасалари ва уларда мавжуд талабалар сони минтакалар доирасида жуда нотекис таксим-ланган. Юкорида таъкидлаб утилганидек, ОТМ ва талабаларнинг асосий кисми Тош-кент шах,рига (40,3%) туFри келади. ОТМда тах,сил олаётган талабалар сони жих,атидан Самарканд (жамига нисбатан 8,4%), Фар-Fона (7,2%) х,амда КоракалпоFистон Респуб-ликаси (6,2%) минтакалари ажралиб тура-ди. Колган минтакаларда талабалар улуши 3 фоиздан 5,6 фоиз орасида. Талабалар со-нининг энг камлиги билан Сурхондарё (2,6%) х,амда Сирдарё (1,5%) вилоятлари ажралиб туради1.

Географик урин ва экология омили. Мазкур омил таълим тизимини х,удудий жойлаштиришда, унга хос йуналишлар ва мутахассисликларни ташкил этишда мух,им роль уйнаши лозим. Бу айникса укитувчилар тайёрлашда, экология ва атроф-мух,итни мух,офаза килиш, фойдали казилмалар гео-логияси ва кидирув ишлари, ишлаб чикариш ва кайта ишлаш тармоклари, кон-чилик ва нефть-газ иши йуналишларида

1 Рахмонов Р.Н., Хамракулов Ж.Х. Вопросы приведения в соответствие реформ в системе образования с отраслями региональной экономики. // «Социально-экономические проблемы развития территориальных систем и механизмы повышения их конкурентоспособности»: Сборник научных статьей XII международной конференции молодых ученых. - Екатеринбург, 2014.

кул келади. Узбекистонда ушбу омил укитувчи кадрлар тайёрлашда бирмунча х,исобга олинади (Кукон давлат педагогика институти, Тошкент вилояти давлат педагогика институти ва Нукус давлат педагогика институтлари укитувчи кадрлар билан таъ-минлаш буйича минтака ва минтакалараро муаммоларни х,ал этишда бевосита ишти-рок этмокда). Шу билан бирга географик урин ва экология омили мамлакатимизда тулаконли тарзда х,исобга олинмаяпти.

Кадрлар сифати омили. Мазкур омил олий таълим муассасаларини ташкил этиш ва ривожлантиришда, уларни минтакалар буйича жойлаштиришда, таълимнинг сифат курсаткичларини белгилашда х,ал килувчи ах,амият касб этади. 2011 йилда Узбекистонда фаолият курсатган 65 та олий таълим муассасаларининг асосий штатидаги хо-димлари сони 22394 кишига тенг булиб, уларнинг 38,7 фоизини илмий даражага эга профессор-укитувчилар ташкил этади.

Хулоса килиб айтганда, кейинги ун йилда ах,олининг билим даражаси усиши билан бирмунча юкорирок маълумотга эга бул-ганлар сони х,ам купайди. Урта махсус маъ-лумотлилар сони айникса тез купаймокда. Ах,оли маълумотлилик даражасининг юкори булиши минтакалар ижтимоий-иктисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири булганлиги сабабли, таълим сох,асига жамият ва х,укумат томонидан эътибор йилдан-йилга усиб бормокда. 2013 йилда Узбекистонда 7 млн 214 минг киши таълимнинг барча турларига жалб этилди ёки республика жами ах,олисининг 25,7%и билим олди. Бозор муносабатлари тараккиёти ва мамлакатимизда амалга оширилаётган ислох,отлар олий ва урта махсус, касб-х,унар таълими муассасалари зиммасига замона-вий, илмий-техник даражадаги мутахассис-ларни тайёрлаш вазифасини куймокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

Адабиётлар:

1. Кapимoв И.А. 2015 fik^a иктиcoдиëтимиздa ïy6 тapкибий yзгapишлapни aмaлгa omMpMm, мoдepнизaция вa дивepcификaция жapaëнлapини изчил дaвoм эттиpиш x,Mco6i^aM xycycий мулк вa xycycий тaдбиpкopликкa кeнг ЙУЛ oчиб бepиш - ycтyвop вaзифaмиздиp. I Узбeкиcтoн Пpeзидeнти Иcлoм Кapимoвнинг мaмлaкaтимизни 2014 ïn^a ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaнтиpиш якyнлapи вa 2015 йил^ мyлжaллaнгaн иктишдий дacтypнинг энг мух,им ycтyвop йyнaлишлapигa бaFишлaнгaн Baзиpлap Max1кaмacининг мaжлиcидaги мaъpyзacи. II «^лк, cy3i», 2015 йил 17 янвapь.

2. Pax1мoнoв P.H., Xaмpaкyлoв Ж.Х. Интeллeктyaл caлox1ият вa УНИ бax1oлaш мeзoн-лapи. Moнoгpaфия. - T., 2015. -132-б.

3. Paxмoнoв P.H., Xaмpaкyлoв Ж.Х. Boпpocы пpивeдeния в cooтвeтcтвиe peфopм в cиcтeмe oбpaзoвaния c oтpacлями peгиoнaльнoй экoнoмики. II «Сoциaльнo-экoнoмичecкиe пpoблeмы paзвития тeppитopиaльныx cиcтeм и мexaнизмы пoвышe-ния ix кoнкypeнтocпocoбнocти»: Сбopник нayчныx cтaтьeй XII мeждyнapoднoй шн-фepeнции мoлoдыx yчeныx. - Екaтepинбypг, 2014.

4. Олий тaълим мyaccacaлapи фaoлиятининг acocim кypcaткичлapи. Стaтиcтик тyплaм (2014-2015 Укув йили). - T., 2015. -212-б.

5. Олий тaълим мyaccacaлapи фaoлиятининг acocий кypcaткичлapи. Стaтиcтик тyплaм (2013-2014 Укув йили). - T., 2014. -200-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, В

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.