CC BY
0OLIY TA'LIM MUASSASALARIDA O'QUV-USLUBIY ISHLAR DASTURLARINI LOYIHALASHTIRISH
Saidova X.R.
«Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari institut» MTU
«Gidrotexnika qurilishi» fakultetining tyutori https://doi.org/10.5281/zenodo.11219804
Annotatsiya. Zamonaviy oliy ta'lim tashkilotlarida o'quv dasturlarini loyihalash jarayonining asosiy xususiyatlari ko'rib chiqiladi. Uslubiy yondashuvlar keltirilgan, ularning pozitsiyasidan ushbu jarayonni amalga oshirish kerak. Zamonaviy universitetda o'quv faoliyatini tashkil etishning ular bilan bog'liq tamoyillari o'rganilmoqda.
Kalit so'zlar: oliy ma'lumot, talabalar bilan tarbiyaviy ishlar, o'quv ishlari dasturi, o'quv ishlarini loyihalash, talaba, o'qituvchi.
Аннотация. Рассматриваются основные особенности процесса проектирования программ воспитательной работы в современных организациях высшего образования. Приводятся методологические подходы, с позиции которых необходимо осуществлять указанный процесс. Исследуются коррелирующие с ними принципы организации воспитательной деятельности в современном вузе.
Ключевые слова: высшее образование, воспитательная работа со студентами, программа воспитательной работы, проектирование воспитательной работы, студент, преподаватель.
Abstract. The designing educational work programs in modern higher education organizations process main features are considered. Methodological approaches are given, from the position of which it is necessary to carry out this process. The principles of the educational activity organization in a modern university correlating with them are investigated.
Keywords: higher education, educational work with students, educational work program, educational work design, student, teacher.
Kirish. Zamonaviy jamiyat uning postindustrial rivojlanish bosqichiga o'tishi bilan bog'liq bir qator o'ziga xos tendentsiyalar bilan tavsiflanadi (L. M. Abdulova, L. E. Adamova, G. I. Beloshapka, E. N. Strelchuk) [2, 60-61 betlar]. Ular orasida uning hayotining barcha sohalarida sodir bo'layotgan aksariyat jarayonlar dinamikasining tezlashishi va oldindan aytib bo'lmaydigan tabiati (G. I. Beloshapka, D. O. Zarechnev, S. V. Kalinin, A. A. Levchenko, yu. N.Chernov) [10, 93-bet].
Bunday sharoitda mahalliy oliy ta'lim tashkilotlari faoliyatining muhim vazifalaridan biri bo'lajak mutaxassislarni bunday ijtimoiy-madaniy vaziyatda muvaffaqiyatli ishlashga tayyorlash bo'lishi kerak (L. E. Adamova, S. V. Kalinin, N. E. Shchurkova) [3, 114-bet]. Shunday qilib, talabalarda kasbiy ko'nikmalarni rivojlantirishning ahamiyati ortib bormoqda. Ushbu maqola mavzusi bilan bog'liq holda, eng muhimi, quyidagilarni ta'kidlash kerak:
- yuqori ijtimoiy harakatchanlik;
- butun hayoti davomida o'z kasbiy va shaxsiy fazilatlarini rivojlantirishga tayyorlik (E. I. Bezrukova, M. E. Volkova, A. I. Ivonina, E. V. Kryazeva, yu.P. Povarenkov, L. K. Salnaya) [9, 221-bet].
Bunday kompetentsiyalarni shakllantirishning samarali vositasi tarbiyaviy ishdir [12, 1091-bet]. Bizning tadqiqotimiz ichki tizim rivojlanishining hozirgi bosqichida uning dizayn xususiyatlariga bag'ishlangan.
Maqolaning asosiy materialining taqdimoti. O'quv ishlari dasturlarini loyihalashda zamonaviy universitetlarning o'qituvchilari, ma'muriyati va uslubiy xizmatlari tegishli jarayonni to'rtta uslubiy yondashuvni samarali amalga oshirish nuqtai nazaridan tushunishlari kerak (jadval 1).
Jadval 1
Zamonaviy universitet talabalari bilan tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish uchun zarur
bo'lgan uslubiy yondashuvlar
Nomi Xususiyati
Kompetentsiyaga asoslangan Ushbu yondashuvni amalga oshirish o'quv jarayonining kelajakdagi mutaxassisni barcha zarur kasbiy va shaxsiy kompetentsiyalarni o'zlashtirish sharti bilan professional jamoaga muvaffaqiyatli integratsiyalashuviga yo'naltirilishini o'z ichiga oladi (S. N. Gavrov, O. G. Lopatina, N. V. Miklyaeva, I. G. Fomicheva).
Tizim-faoliyatli Dasturlarni loyihalash va keyinchalik tegishli faoliyatni tashkil etish jarayonida pedagogik universitetning o'quv tizimi tuzilishining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarurati bilan bog'liq. Uni amalga oshirish jarayonida bitiruvchilarning fuqarolik va kasbiy mavqeini shakllantirish, ularni o'z faoliyatining har xil turlari sub'ekti sifatida shakllantirish maqsadida hayotni, o'qishni va keyinchalik ishni tashkil etishning qadriyatlari, me'yorlari, qonunlari va qoidalarini izlashga qaratilgan talabalarning har xil maqsadli ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatli faoliyatini tashkil etish zarur bo'lib tuyuladi.
Aksiologik Uning amalga oshirilishi dizayn jarayonida hisobga olish va keyinchalik oliy ta'lim dasturlarini o'zlashtirgan shaxslar tomonidan kelajakdagi kasbiy faoliyatining gumanistik qadriyatlari asoslarini kontseptual tushunishni ta'minlashga imkon beradi. Bu, o'z navbatida, ularning dunyoqarashini shakllantirishga yordam beradi, bu qiymat-semantik ko'rsatmalar va munosabat, printsiplar va ideallar, qarashlar va e'tiqodlar, munosabatlar va dunyoni baholash mezonlari tizimiga asoslanadi. Kelajakda bu ularning keyingi hayoti va faoliyatining kasbiy ahamiyatga ega bo'lgan ma'naviy-axloqiy me'yoriy-tartibga solish mexanizmining ishlashini ta'minlaydi.
Vaziyat-voqeaviy Dasturlarni loyihalashda tarbiyaviy vaziyatlarni yaratish zarurligini hisobga olishni o'z ichiga oladi. Ularning har biri kelajakdagi mutaxassis nuqtai nazaridan voqeaga aylanadi, chunki qiymat mazmuni bilan to'ldirilib, uning ishtirokchilarini hissiy, faoliyat va qiymat-semantik munosabatlarda birlashtiradigan dialogik o'zaro ta'sirga asoslanadi. Bunday zarurat holatlarida talabalarning turli xil ma'naviy ehtiyojlarini namoyon etishni boshlaydigan, ularda aks ettirish, tushunish va baholash qobiliyatini, ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega bo'lgan faoliyat motivlarini, shuningdek ularni amalga
oshirish uchun zarur bo'lgan sharoitlarni shakllantiradigan muayyan ijtimoiy omillar bo'lishi kerak.
Turli xil ta'lim muammolarini hal qilish usullarini loyihalash jarayonida talabalar ma'naviy va axloqiy tanlovni amalga oshirish zarurati oldida turadigan bunday pedagogik vaziyatlarni yaratishda muhim rol o'ynashi kerak (O. G. Lopatina, N. V. Miklyaeva, N. E. Shchurkova). Ularning yaratilishi katta ehtimollik bilan shaxsning semantik sohasini va talabalarning shaxsiy va kasbiy pozitsiyasini shakllantirishga imkon beradi [2, 61-bet].
Zamonaviy universitet makonida o'quv faoliyatini rejalashtirish va tashkil etishda yuqoridagi uslubiy yondashuvlar bilan bog'liq bo'lgan bir qator printsiplarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir [5, 113-bet]. Biz ushbu printsiplarni tavsiflaymiz (jadval 2).
Jadval 2
Zamonaviy universitetda o'quv faoliyatini tashkil etish tamoyillari
Prinsip O'quv dasturlarini loyihalash va amalga oshirishdagi roli
Gumanistik yo'nalishdagi tarbiyaviy ishlar Shaxsni va uning suverenitetini - pedagogikaning va umuman huquqiy jamiyatning eng yuqori qadriyatlarini hurmat qilishga qaratilgan.
Ta'lim jarayonini demokratlashtirish Oldingi bilan bog'liq bo'lib, talabalarning umumiy va kasbiy madaniyatini shakllantirish jarayonida demokratik me'yorlarga rioya etilishini ta'minlashga qaratilgan.
Ijtimoiy yo'nalish Bu zamonaviy universitet talabalari bilan tarbiyaviy ishlarni ularning ijtimoiy faolligi va tegishli ma'naviy-axloqiy munosabatlarini rivojlantirishga yo'naltirishni o'z ichiga oladi
Polisub'ektivlik Zamonaviy universitetda olib boriladigan o'quv jarayonining o'ziga xos xususiyatlarini ko'rsatadi, tegishli jarayon polisub'ektiv xususiyatga ega.
Kasbiy ta'lim va ta'limning birligi Bu o'quv, darsdan tashqari va kasbiy faoliyatning hissiy qadriyatlarini, motivatsion va kognitiv tarkibiy qismlarini kuchaytirishni o'z ichiga oladi.
Ijodiy boshlanish Zamonaviy universitetlarning ta'lim dasturlarini o'zlashtirgan shaxslarning kasbiy va shaxsiy rivojlanishi jarayonida turli xil ijodiy faoliyatning ustuvorligini ta'minlaydi. Ikkinchisi, o'z navbatida, ta'lim munosabatlari sub'ektlarining birgalikdagi ijodiy faoliyatini o'z ichiga oladi.
Shaxsiy-shaxsiy yo'nalish Ta'lim ishining mazmuni, shakllari va usullarini tanlashda har bir aniq talabaning tarbiyasi va madaniyatining individual boshlang'ich darajasiga yo'naltirish zarurligini tasdiqlaydi.
Zamonaviy universitetlarda tahsil olayotgan shaxslar bilan tarbiyaviy ish dasturlarini loyihalashda e'tiborga olinishi kerak bo'lgan asosiy yondashuvlar va tamoyillarni ko'rib chiqib, tegishli faoliyatning taxminiy ish dasturining tuzilishi haqida gapirishga o'tish kerak. U oltita bo'limni o'z ichiga olishi kerak (A. M. Kondakov, P. I. Pidkasisty, N. E. Shchurkova).
"Universitetda tashkil etilgan o'quv jarayonining xususiyatlari" deb nomlangan birinchi bo'limda oo tarbiyaviy muhitining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettirish kerak [7, бТ-bet]. Shunga ko'ra, unda quyidagilar tavsiflanishi kerak: universitetning ijtimoiy-madaniy muhitining asosiy xususiyatlari; talabalar kontingentining umumiy xususiyatlari; talabalarning ma'naviy va axloqiy holatiga mumkin bo'lgan ijobiy yoki salbiy ta'sir manbalari; universitetning eng muhim ijtimoiy sheriklari [l0, 94-95-betlar].
Yuqoridagi qoidalarga asoslanib, ushbu bo'limda asl ta'lim topilmalari, shuningdek, ta'lim ishlarining borishini belgilaydigan muayyan oo ning samarali ishlashi nuqtai nazaridan muhim bo'lgan printsiplar va an'analar berilishi mumkin [б, Пб-bet].
"Ta'limning maqsadi va vazifalari" bo'limida tarbiyaviy ishning maqsadi shakllantiriladi. Bu erda universitet unga erishish uchun hal qilishi kerak bo'lgan vazifalar keltirilgan. Bunday holda, maqsad talabalarning har bir o'quv kursining xususiyatlariga nisbatan aniqlanishi kerak [В, Bundan tashqari, har bir kursga nisbatan tarbiyaviy ishning asosiy vazifasini ajratib ko'rsatish mumkin (jadval. 3).
Jadval З
Har bir kursda tarbiyaviy ishlarning asosiy vazifalari
Kurs Asosiy vazifa
l Talabalarning qiymat-semantik o'z taqdirini o'zi belgilash
2-3 Professionallashtirish.
4 Talabalarning kasbiy sotsializatsiyasi.
Ta'lim ishining to'g'ri shakllantirilgan maqsad va vazifalari ta'lim tashkilotining o'quv jarayoni ishtirokchilarining voqealarga boy hayotini tashkil etishga imkon beradi [В, 70-bet].
"Ta'lim ishlarining yo'nalishlari" deb nomlangan bo'limda ta'lim ishining ustuvor yo'nalishlariga muvofiq ta'lim tashkilotining asosiy xususiyatlari va an'analarini ochib berish kerak. Bularga quyidagilar kiradi:
- ma'naviy va axloqiy;
- fuqarolik-vatanparvarlik [3, 25-2б betlar].
Shu bilan birga, turli xil o'zgaruvchan yo'nalishlar ham asos bo'lishi mumkin. Ular orasida:
- ilmiy va ta'lim;
- ekologik;
- kasbiy va mehnat;
- sog'liqni saqlash;
madaniy-ma'rifiy [5, Пб-sahifa].
Muayyan tashkilot uchun an'anaviy bo'lib qolgan boshqa kasbiy va shaxsiy ahamiyatga ega sohalarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishni rejalashtirish mumkin.
"Universitetning ta'lim tizimidagi talabalar faoliyati turlari" bo'limida ta'lim tashkilotining ta'lim tizimi faoliyati davomida talabalar faoliyatining qaysi ustuvor turlari amalda tatbiq etilishi to'g'risida ma'lumotlar bo'lishi kerak [l, 45-bet]. Bularga quyidagilar kiradi:
- o ' quv-tadqiqot va ilmiy-tadqiqot faoliyati;
- loyiha faoliyati;
- ko'ngillilar faoliyati [В, 74-bet].
"Faoliyatning turlari, shakllari va mazmuni" deb nomlangan beshinchi bo'lim o'quv ishining maqsad va vazifalariga erishish qanday amalga oshirilishiga bag'ishlangan. U bir nechta asosiy va qo'shimcha modullarni o'z ichiga olishi mumkin. O'z navbatida, ularning har biri
belgilangan vazifalardan biriga yo'naltirilgan va tashkilotning ta'lim tizimidagi ta'lim munosabatlari sub'ektlarining bir yoki bir nechta yo'nalishlari va faoliyat turlariga mos keladi [1, 46-bet]. Bundan tashqari, asosiy modullar:
- "Kuratorlik va murabbiylik instituti";
- "Talabalar o'zini o'zi boshqarish va talabalar klublarini rivojlantirish";
- "Ko'ngillilik";
- "O'quv va kasbiy faoliyat";
- Yoshlar muhitida ekstremizm va ksenofobiyaga qarshi turish";
- "Ijtimoiy-madaniy ijod";
- "Professional sotsializatsiya" [7, 69-bet].
Quyidagi modullar qo'shimcha bo'lishi mumkin:
- "Universitet ommaviy axborot vositalari";
- "Xalqaro talabalar hamkorligi";
- "Talabalarning nogironligi va nogironligi bo'lgan shaxslar bilan ijtimoiy-pedagogik o'zaro munosabati";
- "Universitetning asosiy tadbirlari va tadbirlari".
Ta'lim bo'yicha ishchi dasturni ishlab chiqish jarayonida universitet mavjud moddiy va kadrlar resurslarini hisobga olgan holda uning ta'lim salohiyatini maksimal darajada amalga oshirishga yordam beradigan qo'shimcha modullarni o'z ichiga olishi mumkin [5, 116-bet]. U yoki bu qo'shimcha modul quyidagi shartlarga rioya qilgan holda ish dasturiga kiritilishi mumkin:
- bu ta'lim munosabatlari ishtirokchilarining haqiqiy faoliyatini aks ettiradi [4, 167-bet];
- ushbu faoliyat talabalar va o'qituvchilar nuqtai nazaridan ma'lum ahamiyatga ega;
- uni namunaviy ish dasturi tomonidan taqdim etilgan modullarning hech birida o'rnatib bo'lmaydi [1, 47-48-betlar].
Oxirgi bo'limda "ta'lim faoliyatini tashkil etish sifatini monitoring qilish" sarlavhasi ostida kosmosda rejalashtirilgan va tashkil etilgan o'quv ishlarini tahlil qilish qanday amalga oshirilishini ko'rsatish kerak.
Bu erda introspektsiyaning asosiy yo'nalishlari ro'yxati keltirilgan. Ushbu ro'yxat buni amalga oshirish mezonlari, ko'rsatkichlari va usullarini ko'rsatish bilan to'ldirilishi mumkin [6, 182-bet]. Olingan ma'lumotlar asosida ta'lim tizimini yanada rivojlantirishning istiqbolli traektoriyalari ajralib turadi.
Xulosalar. Shunday qilib, biz zamonaviy insoniyat jamiyati uning postindustrial bosqichga o'tishi bilan bog'liq ba'zi tendentsiyalar bilan ajralib turishini aytishimiz mumkin. Ular orasida uning hayotining barcha sohalarida sodir bo'ladigan jarayonlarning tezlashishi va ularning dinamikasining oldindan aytib bo'lmaydigan tabiati mavjud.
Bunday sharoitda mahalliy universitetlar faoliyatining muhim vazifalaridan biri talabalarni bunday ijtimoiy-madaniy vaziyatda muvaffaqiyatli kasbiy faoliyatni amalga oshirishga tayyorlash bo'lishi kerak. Shunday qilib, kasbiy ko'nikmalarni rivojlantirishning ahamiyati ortib bormoqda.
O'z navbatida, ularni shakllantirishning samarali vositasi tarbiyaviy ishdir.
Uni loyihalash jarayonida zamonaviy universitetlarning o'qituvchilari, ma'muriyati va uslubiy xizmatlari tegishli jarayonga kompetentsiya, tizim - faoliyat, aksiologik va vaziyat-voqea uslubiy yondashuvlarini samarali amalga oshirish nuqtai nazaridan yondashishlari kerak.
Shuningdek, ushbu yondashuvlar bilan bog'liq bo'lgan bir qator printsiplarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Ular orasida printsiplar: tarbiyaviy ishning gumanistik yo'nalishi; ta'lim
jarayonini demokratlashtirish; ijtimoiy yo'nalish; polisubektivlik; kasbiy ta'lim va ta'limning birligi; ijodiy tamoyil; individual va shaxsiy yo'nalish.
Ta'lim faoliyatining taxminiy ish dasturi oltita bo'limni o'z ichiga olishi kerak.
Ulardan birinchisida" universitetda tashkil etilgan o'quv jarayonining xususiyatlari " deb nomlangan ta'lim tashkilotining ta'lim muhitining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettirish kerak.
"Ta'limning maqsadi va vazifalari" bo'limida tarbiyaviy ishning maqsadi shakllantiriladi. Bu erda universitet unga erishish uchun hal qilishi kerak bo'lgan vazifalar keltirilgan.
Keyingi bo'limda "tarbiyaviy ish yo'nalishlari" ta'lim tashkiloti faoliyatining tegishli jihatining ustuvor yo'nalishlariga muvofiq ta'lim tashkilotining asosiy xususiyatlari va an'analari oshkor qilinishi kerak.
"Universitetning ta'lim tizimidagi talabalar faoliyati turlari" bo'limida talabalar faoliyatining qaysi ustuvor turlari uning ta'lim tizimi faoliyati davomida amalda tatbiq etilishi to'g'risida ma'lumotlar bo'lishi kerak.
"Faoliyatning turlari, shakllari va mazmuni" deb nomlangan beshinchi bo'lim o'quv ishining maqsad va vazifalariga erishish qanday amalga oshirilishiga bag'ishlangan.
Oxirgi bo'limda "ta'lim faoliyatini tashkil etish sifatini monitoring qilish" sarlavhasi ostida o'quv tashkilotida rejalashtirilgan va tashkil etilgan o'quv ishlarini tahlil qilish qanday amalga oshirilishini ko'rsatish kerak.
REFERENCES
1. Vdovichenko, A. A. bo'lajak o'qituvchi-matematiklarning kasbiy yo'naltirilgan darsdan tashqari faoliyatining turlari va shakllari / A. A. Vdovichenko // ilmiy tadqiqotlar azimuti: pedagogika va psixologiya. -2021. - Jild 10. -№ 4(37). 45-48 betlar
2. Znikina, L. S. bo'lajak mutaxassislarni tayyorlash jarayonida universitetning o'quv salohiyatini ro'yobga chiqarish masalasiga / L. S. Znikina, V. A. Borovtsov // fan, madaniyat, ta'lim dunyosi. - 2022. - № 4(95). 60-62 betlar
3. Kamaleeva, A. R. kognitiv didaktikaning ilmiy va uslubiy asoslari / A. R. Kamaleeva / / ilmiy va pedagogik sharh. - 2021. - № 2(36). 160-169 betlar
4. Ponomarev, V. D. ijtimoiy-madaniy faoliyat: davlat madaniy siyosati va kasb-hunar ta'limi sifati / V. D. Ponomarev, A. V. Shunkov // Kemerovo davlat madaniyat va san'at universiteti gazetasi. - 2016. - № 37. 175-184 betlar
5. Teslenko, A. N. talaba yoshlarni tarbiyalashning psixologik asoslari / A. N. Teslenko, M. E. Jumataev // Scitnce and Reality. - 2020. - №2. 67-69 betlar
6. Fakultetda pedagogik universitet talabalari - bo'lajak ijtimoiy o'qituvchilarning kasbiy faoliyat muammolarini hal qilishga tayyorligini shakllantirish maydoni sifatida tarbiyaviy ishlar / G. yu.Titova, A. V. Sereda // ilmiy va pedagogik sharh. - 2019. - № 1(23). 67-77 betlar
7. Turdiyeva, G. S. Moodle masofaviy o'qitish platformasi orqali o'quv jarayonida elektron o'quv resurslarini tashkil etish usullari / G. S. Turdiyeva, M. A. Sulaymonova // akademiya. - 2020. - № 5(56). 40-43 betlar
8. Fedulov, B. A. pedagogik jarayonda talaba yoshlarni tarbiyalashning ma'naviy va axloqiy asoslari / B. A. Fedulov, D. O. Zarechnev // fan, madaniyat, ta'lim dunyosi. - 2022. - № 2(93). 92-95 betlar
9. Tsymbalyuk, A. E. soft skills muammosiga yondashuvlarni tahlil qilish / A. E. Tsymbalyuk / / zamonaviy ta'lim pedagogikasi va psixologiyasi: nazariya va amaliyot. "Ushinskiy o'qishlari" konferentsiyasi materiallari. 1-qism - Yaroslavl: Rio YAGPU, 2019 yil. 219-224 betlar
10. Social and Cultural Transformation of Teacher Training Tools under Digitalization Conditions / E. Gnatyshina, A. Vorozheikina, V. Tsilitskiy [etc.] // The European Proceedings of Social & Behavioural Sciences. - 2019. - Pp. 1088-1093
