Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ МАЗМУНИНИНГ ВАРИАТИВЛИГИ ВА ТАЪЛИМ ЭҲТИЁЖЛАРИНИ ҚАНОАТЛАНТИРИШ ШАРТЛАРИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МАЗМУНИНИНГ ВАРИАТИВЛИГИ ВА ТАЪЛИМ ЭҲТИЁЖЛАРИНИ ҚАНОАТЛАНТИРИШ ШАРТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
87
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кредит-модуль тизими / ўқув мазмуни / ишчи ўқув дастури / муносабат / вариатив ёндашув / алгоритмик модель / оптимал вариант

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — А.Д.Аскаров

Мақолада олий таълим муассасалари олдига қўйилаётган вазифалар, жумладан уларнинг ўқув, ўқув-услубий базасини такомиллаштириш, таълимнинг кредит тизимига ўтиш, ушбу тизимни жорий этиш натижадорлигига таъсир кўрсатувчи асосий омиллар, ўқув дастурларида вариатив ёндашувни жорий этиш муаммолари таҳлили келтирилган. Асосий мақсад олий таълим муассасаларида таълимнинг кредит тизимини жорий этиш шарти ҳисобланган ўқув мазмунини сифатли шакллантиришга оид тавсиялар беришдир. Ўқув фани ёки модули бўйича Ишчи ўқув дастури таркиби учун энг асосий ва долзарб ҳисобланган мавзуларни ажратиб олиш билан боғлиқ мураккабликлар санаб ўтилган. Ишчи ўқув дастурларини талаба ва буюртмачилар муносабатларига асосланган ҳолда вариативлаш назарияси ва амалиёти таклиф этилган. Вариативлаш учун икки босқичдан иборат алгоритмик модель қўлланилган (муносабатлар асосида берилган мавзулар сонига тенг бўлган бирламчи вариантларни ажратиш; бирламчи вариантларни ўзаро яхлитлаш орқали улар сонини минималлаштириш). Мазкур модель самарадорлигини текшириш, эҳтиёжларни қаноатлантириш даражаси аниқлаш усуллари ўрганилган. Оптимал вариантларни аниқлаш бўйича келтирилган концептуал модельнинг моҳияти ва аҳамиятига оид хулосалар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ МАЗМУНИНИНГ ВАРИАТИВЛИГИ ВА ТАЪЛИМ ЭҲТИЁЖЛАРИНИ ҚАНОАТЛАНТИРИШ ШАРТЛАРИ»

I. ВОПРОСЫ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА ВЫСШЕГО

ОБРАЗОВАНИЯ

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МАЗМУНИНИНГ ВАРИАТИВЛИГИ ВА ТАЪЛИМ ЭХ^ТИЁЖЛАРИНИ КАНОАТЛАНТИРИШ ШАРТЛАРИ

Аскаров А. Д.

Аннотация. Маколада олий таълим муассасалари олдига куйилаётган вазифалар, жумладан уларнинг укув, укув-услубий базасини такомиллаштириш, таълимнинг кредит тизимига утиш, ушбу тизимни жорий этиш натижадорлигига таъсир курсатувчи асосий омиллар, укув дастурларида вариатив ёндашувни жорий этиш муаммолари тахлили келтирилган. Асосий максад олий таълим муассасаларида таълимнинг кредит тизимини жорий этиш шарти хисобланган укув мазмунини сифатли шакллантиришга оид тавсиялар беришдир. Укув фани ёки модули буйича Ишчи укув дастури таркиби учун энг асосий ва долзарб хисобланган мавзуларни ажратиб олиш билан боFлик мураккабликлар санаб утилган. Ишчи укув дастурларини талаба ва буюртмачилар муносабатларига асосланган холда вариативлаш назарияси ва амалиёти таклиф этилган. Вариативлаш учун икки боскичдан иборат алгоритмик модель кулланилган (муносабатлар асосида берилган мавзулар сонига тенг булган бирламчи вариантларни ажратиш; бирламчи вариантларни узаро яхлитлаш оркали улар сонини минималлаштириш). Мазкур модель самарадорлигини текшириш, эхтиёжларни каноатлантириш даражаси аниклаш усуллари урганилган. Оптимал вариантларни аниклаш буйича келтирилган концептуал модельнинг мохияти ва ахамиятига оид хулосалар баён этилган.

Калит сузлар: кредит-модуль тизими, укув мазмуни, ишчи укув дастури, муносабат, вариатив ёндашув, алгоритмик модель, оптимал вариант.

VARIABILITY OF THE CONTENT OF HIGHER EDUCATION AND CONDITIONS FOR MEETING EDUCATIONAL NEEDS

Askarov A. D.

Abstract. The article presents an analysis of the tasks assigned to higher educational institutions, including the improvement of their educational, teaching and methodological base, the transition to a credit system of education, the main factors affecting the effectiveness of the implementation of this system, the problems of introducing a variable approach to curricula. The main goal is to develop recommendations for the qualitative formation of the content of education, which considers the conditions for the introduction of the credit system of education in higher education institutions. The difficulties associated with the

separation of the most basic and relevant subjects for the preparation of a working curriculum for an academic subject or module are listed. The theory and practice of variation of working curricula based on the attitude of students and customers are proposed. For variation, a two-stage algorithmic model was used (allocation of primary options, which are equal to the number of topics, based on the given attitude; minimizing the number of primary variants by rounding them). Methods of checking the effectiveness of this model and determining the level of satisfaction of needs were studied. Conclusions about the essence and significance of the presented conceptual model for determining optimal options are described.

Key words. credit-modular system, educational content, working learning program, attitude, variable approach, algorithmic model, optimal variant.

Кириш

Бугунги кунда олий таълим тизими учун ОТМларни комплекс ривожлантириш, талаб юкори булган малакали кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ва илмий салохиятни оширишнинг асосий йуналишлари белгиланган [1]. Ушбу йуналишлар каторида худудлар, иктисодиёт тармоклари, илм-фан ва ижтимоий сохани ривожлантириш эхтиёжларини хисобга олиш, халкаро амалиётга мувофик таълим жараёнини режалаштириш, чукурлаштириш ва сифатини яхшилашни ташкил этиш вазифалари мавжуд.

Дунёдаги илFор олий таълим муассасаларида укув, укув-услубий базаси ва моддий-техник инфратузилмасини мустахкамлаш, ахборот технологияларини жадал ривожлантириш, илмий ва технологик парклар барпо этиш, ишлаб чикариш корхоналари билан фаол хамкорлик урнатиш, укув жараёнини ташкил этиш ва олиб боришнинг кредит-модуль тизимини кенг жорий этишга алохида ахамият каратиб келинмокда.

Таълимнинг кредит-модуль тизимига укув жараёнидаги асосий функционалликни, жумладан мустакил таълим олиш ва индивидуаллик оркали билимни оширишга булган ижодий харакат, укув жараёнида таълим йулини танлаш, билимлар хажмини оптимал белгилашни амалга оширувчи модел сифатида караш мумкин.

Мамлакатимизда олий таълим укув мазмунини шакллантиришнинг махаллий ва хорижий тажрибасини, ягона таълим майдонига интеграциялаш, кредит-модуль тизимига утган университетлар фаолиятидаги устувор омилларни хар томонлама урганишни назарда тутадиган укув жараёнини ташкил килишнинг кредит-модуль тизими жорий этилмокда [2].

Таълимнинг кредит тизими талабага йуналтирилган укитиш, таълим бериш ва бахолашнинг ошкоралиги тамойилига асосланган, синов бирликла-

рини йотиш ва кучириб утказишдан иборат, синов бирликларининг жамFариб бориладиган усиб борувчи синов бирликлари хисобини билдиради [3].

Ушбу тизимни жорий этишнинг асосий вазифалари:

> ривожланган давлатларнинг илFор тажрибалари ва тавсияномалардан фойдаланган холда, халкаро таълим стандартларини жорий килиш, малакали профессор-укитувчилар билан таъминлаш, сифатли укув дастурлари ва укув материалларини ишлаб чикиш оркали таълим сифатини ошириш;

> хорижий олий таълим муассасалари билан талабалар, профессор-укитувчилар, изланувчиларнинг алмашинув дастурларини кенгайтириш;

^ замонавий таълим технологиялари ва укув жараёнларини ташкил этишнинг самарали шаклларини узлаштириш оркали педагог кадрлар салохиятини оширишга кумаклашувчи ракобат мухитини яратиш;

^ талабага таълим дастурини мустакил шакллантириш имкониятини яратиш ва билимини бахолашнинг ошкоралигини таъминлашдан иборат.

Бу борада амалдаги малака талаблари, укув режа ва дастурлари мазмун жихатидан битирувчиларда амалий куникмаларни шакллантиришга йуналтирилмаганлиги, иш берувчиларнинг олий таълим мазмунини шакллантиришдаги иштироки етарли эмаслиги, тайёрланаётган мутахассислар малакавий даражаси мехнат бозорининг замонавий талабларига етарлича жавоб бермаётганлиги каби уз ечимини кутаётган бир катор долзарб муаммо ва камчиликлар кайд этилган [2].

Тадкикотимиз максади ушбу муаммога йуналтирилган булиб, олий таълим муассасаларида таълимнинг кредит тизимини жорий этиш шартлари хисобланган укув мазмунини сифатли шакллантириш омиллари урганилган.

Методлар

Кредит-модуль тизимини жорий этишда таълим дастури тузилмасини ишлаб чикиш, унда кредитларнинг микдорини укув юкламаси асосида курсатиш, талабаларнинг таълим дастурини муваффакиятли узлаштириши хамда талаб килинган малакага эга булиши учун меъёрлар аник белгиланади

[4].

Умумий холда таълимнинг кредитлаштирилган технологияси халкаро умумтаълим стандартларига мос, таълим туFрисидаги жахон анъаналарини хисобга олган универсалликни амалга оширувчи, таълим дастурлари вариативлигига курилган механизм хисобланади.

Укув дастурлари вариативлиги укув жараёнини ташкил килиш ва режалаштиришнинг илFор ёндашуви хисобланган кредит-модуль тизимини жорий этиш натижадорлигига ижобий таъсир курсатувчи асосий омил булиб

хизмат килади хамда у одатда ОТМ укув мазмунини шакллантириш ва жорий этиш боскичлари таркибига киритилади (1-расм):

1-расм. ОТМ укув мазмунини шакллантириш ва жорий этиш боскичлари.

Укув дастурларида вариатив ёндашувни жорий этиш муаммолари таълим сохасининг доимий мухокама этилувчи мавзуси хисобланади [5-7].

Олимлар томонидан вариативлик назарияси ва амалиётидаги муаммолар, вариативликни шакллантириш тамойиллари кенг ёритилиб, вариатив ёндашувни шахснинг мотивация, функция ва харакат сохалардаги сифат узгариши, касбий тажрибанинг усиши, ривожланиши [8] эканлигини, вариативлик таълим эхтиёжлари ва шахснинг касбий кизикишларини купрок каноатлантириш, индивидуаллаштириш асосида таълим олувчининг шахсий ривожланиш имкониятларини кенгайтиришдан иборатлиги [9], вариатив мазмун кузда тутилган таълимда узига хос самарали шакл ва методлардан фойдаланиш зарурлиги [10] таъкидланган.

Р.Ахлидинов вариативликни таъминлаш учун укув режаси эгилувчан булиши, асосий компонентларни тулдириш, бу компонентларнинг бирикуви, предмет ёки таълим сохалари номенклатуралари, аник предметлар юкламаси ва доиралар, умумий юклама масалаларига эътибор каратган [11].

Вариативлик - бу таълим тизими сифати булиб, бу тизимнинг укувчилардаги таълимга булган эхтиёж ва имкониятлари узгаришига мувофик танлаш максадида таълим дастурлари вариантларини яратишга ва такдим этишга кодирлигини характерлайди [12].

Олий таълим тизимида бирор укув фани ёки модули буйича Ишчи укув дастури таркибини вариативлаш мураккаб жараён хисобланади, яъни таълим буюртмачилари ва жамоатчилик томонидан билдирилган таклифлар асосида бирор предмет ёки укув модули буйича шакллантирилган укув таркиби узида максимал таълим эхтиёжларини мужассамлаштирган булиб, улар ичидан укув режага мос вариатив Ишчи укув таркибларини ажратишнинг узига хос кийинчиликлари мавжуд.

Шундай булсада, таълим натижадорлигида укув фани ёки модулига ажратилган укув соатларидан келиб чикиб, айнан укитиладиган кисмини ажратиб олиниши алохида ахамиятга эга. Куп холларда умумий мавзулар тупламидан Ишчи укув таркибини ажратиб олиш жараёнида укув мавзуларни яхлитлаш усулидан фойдаланилади, яъни укув фани ёки модулига тегишли янгиланган мавзулар таркибидан иборат катта хажмдаги тупламдан энг асосий ва долзарб хисобланганлари ажратиб олинади хамда ажратилган ушбу туплам укув жараёнига жорий этилади.

Умумий тупламдаги айрим кисмларни хусусий тупламга киритилмаслиги ёки яхлитлаш оркали кискартирилиши натижасида таълим эхтиёжларини тулик кондирилмаслиги юзага келиб, куйидаги холатлар кузатилади:

> танланган хусусий тупламга оид билимлар талабаларда аввалдан шаклланган булиши;

^ хусусий тупламдаги айрим мавзулар талабанинг келгусидаги касбий фаолияти учун ахамият касб этмаслиги;

^ танланган тупламга киритилмай колган ёки кискартирилган мавзулар буюртмачиларни купрок кизиктириши ва зарур деб хисобланиши каби.

Бундай холатда таълим максадини руёбга чикаришга салбий таъсири куйидагиларда куринади:

^ талабанинг укув фаолиятида укув мазмуни билан боFлик булган мотивнинг пасайиши;

^ укув жараёни мантиFи (мазмуни)нинг бузилиши, яъни самарасиз куч, вакт, маблаF сарфланиши;

> олий таълим тизими ривожланишида ретардация холатининг юзага келиши.

Бундaн куришдики, aмaлдaги олий тaълим y^B фaни ёки модули учун бундaй ёндaшув aсосидa тaнлaб олингaн Укув мaвзу тaркиби ижобий нaтижa, жумлaдaн сифaт yзгaришлaригa эришишдa кулaй x,исоблaнмaйди.

Демaк, тaлaбa учун тaкдим этилaётгaн Укув тaркибининг вaриaтивлигигa эътиборни кaрaтиш, тaълим дaстурлaрини тaнлaшгa тaбaкaлaштирилгaн ёндaшувни aмaлгa оширишгa шaроит ярaтиш ax,aмиятлидир.

Аввaлги тaдкикотлaримиздa укув тaркибини вaриaтивлaшнинг aмaлгa ошириш жиx,aтидaн мурaккaб x,исоблaниши, ушбу мурaккaблик вaриaтивлaш жaрaёнидa х,осил бyлгaн фикрлaр хилмa-хиллиги ичидaн aник; пaрaметрлaр aсосидa тегишли вaриaнтлaрни aжрaтиб олишдa куриниши, бу борaдa сaмaрa-ли технологиялaр ишлaб чикилмaгaнлиги тaъкидлaнгaн [13]. Бундaй илмий излaнишлaримизни олий тaълим тизими менежменти учун дaвом эттириб, тaлaбa Ba буюртмaчилaр тaлaблaридaн келиб чикувчи, нaтижaни мaвжуд билим Ba мaлaкaлaр x,aмдa кизикиштар «устига куриш»ни тaъминлaшгa кaрa-тилгaн Ишчи укув дaстурлaрини вaриaтивлaш, яъни мурaккaбликни x,an этиш Ba укув модуллaри учун энг оптимaл вaриaнтлaр кyринишидaги укув тaрки-бини aжрaтиш, мaвжуд хулосaлaрни олий тaълим тизими учун янaдa тaкомил-лaштириб, эх,тиёжга aсослaнгaн Ишчи укув дaстурлaрини шaкллaнтириш нaзaрияси Ba aмaлиётини жорий этиш тaклифи ишлaб чикилди.

Ишчи укув мaзмунининг энг оптимaл вaриaнтлaр кyринишидaги укув тaркибини aжрaтишдa умумий укув тaркибини Укитувчилaр, буюртмaчилaр, тaклиф бергaн тaшкилотлaр Ba жaмоaтчилик муx,окaмaсигa куйиш, улaрнинг муносaбaтлaрини yргaнишгa ax,aмият кaрaтиш мaксaдгa мувофик.

Умумий хaрaктердaги y^B мaвзулaри тaркибидaги хдр бир мaвзугa муносaбaт билдирувчилaр '^рур"^, "кисмaн зaрур"-QZ, "ax,aмиятсиз"-A тaнловлaрдaн бирини белгилaб, узининг индивидуaл муносaбaтини билдирaди. Шу тaрикa хдр бир мaвзугa билдирилгaн муносaбaтлaр тупгами х,осил бyлaди.

Вaриaтивлaш y^B режaдaги соaтлaр доирaсидa aжрaтилиши керaк булган мaвзулaр сонигa (m) кyрa: 1) муносaбaтлaр aсосидa берилгaн мaвзулaр сонига тенг бyлгaн бирлaмчи вaриaнтлaрни aжрaтиш; 2) бирлaмчи вaриaнтлaрни yзaро яхлитлгш оркaли улaр сонини минимaллaштиришдaн иборaт aлгоритмик моделлaштириш aсосидa aмaлгa оширилaди.

1) Мунoсабатлаp асосида беpилган мавзулаp сонига тенг булган биpламчи ва|)иантла|)ни аж^атиш: Ишчи y^B дaстури вaриaнтлaри бевоситa муносaбaт билдирувчилaрнинг Z ('^рур") муносaбaтигa боFлик булиб, бу улaрнинг эх,тиёжгари x,исоблaнaди Ba оптимaл вaриaнтлaрни белгилaшдa aсосий урин тутaди. Дaстлaб мaвзулaр бyйичa бaрчa муносaбaтлaр ({o/¿}, i = 1, и, j = 1, ri) ичидaн Z муносaбaтли мaвзулaр

ажратилиб (а^ = I), ушбу мавзуларга мос келувчи бошка мавзулардаги 2 муносабатлар сони аникланади. Бу шартни куйидагича ифодалаш мумкин: 1, ац = ак1 = Ъ

# сю = Г п к = 1,п (1)

1 (. 0, акс х,олда

Бу ерда, I * (И) мавзуларнинг мослик шарти, а - муносабат, и -иштирокчи сони, I - иштирокчи раками, п - мавзу сони, у - танланган мавзу раками, к - солиштирилаётган мавзулар раками.

Барча мавзулар буйича шарт бажарилган Ъ сонини куйидагича хисоблаш мумкин:

^ 00 = Т(=11 ? 00 (2)

Х,исобланган кийматларни камайиш тартибида жойлаб, катта кийматли т таси (укув режадаги соатлар доирасида ажратилиши керак булган мавзулар сонига кура) ажратилади хамда уларнинг индекслари (мавзу раками) фиксирланади. Ушбу фиксирланган мавзулар туплами у-мавзу буйича бирламчи вариант дейилади (V;).

Агар (Я) ичидаги энг катта кийматлилар сони т дан катта булса, яъни бир нечта мавзулар учун кийматлар тенг булса, улар энг кичик (А) киймат асосида кайта танланади:

^ (А) = ъия Ш (3)

бу ерда

1, ац = 1 ва аы = А

14 (А) = Г'» "к = 1 п (4)

1 I 0, акс хрлда

Агар 5^ (Л) ларнинг энг кичик кийматлиларида хам узаро тенглик кузатилса, яъни киймат бир неча мавзулар учун бир хил булса, у холда улар энг катта Б1^ киймат асосида кайта танланади:

^Ш = ЪЬЛ Ш (5)

бу ерда

1, ац = 1 ва аК1 =

# Ш = Г х , к = 1, п (6)

1 (, 0, акс х,олда

Шу билан бирга, агар бирор мавзу буйича «ноль» киймат кабул килган (2) лар сони билан мавзулар сони айирмасининг модули т дан кичик булса, мазкур мавзу буйича бирламчи вариант мавжуд эмас деб хисобланади.

Куриниб турибдики, хосил булган бирламчи вариантлар сони купи билан п та, яъни мавзулар сонига тенг булиши мумкин.

2) Бирламчи вариантларни узаро яхлитлаш оркали улар сонини максимал камайтириш: Ушбу кадамда мавзулар буйича бирламчи вариантлар мумкин кадар камайтирилади. Бунинг учун --мавзу буйича бирламчи V- вариантнинг мавзуларини бошка бирламчи вариант мавзулари билан таккослаб, мавзулари V да тулик такрорланган (яъни П V] булган) ёки мавзулар умумий сонининг хеч булмаганда 4/5 кисмидан ортиFи

такрорланган (яъни, 5( ^^ — 4/5 булган) вариант ажратиб олинади. Х,ар

икки вариантдаги иштирокчиларнинг А (ахамиятсиз) муносабатлари уртасидаги алокадорлик урганилади. Бунинг учун дастлаб вариант мавзулари орасида мавжуд булмаган V] нинг х мавзулари буйича 5* (И) ва Б* (Л) лар ажратилади.

Агар барча х мавзулар учун (Л) хамда (И) кийматларнинг узаро нисбати 1/3 дан кичик, яъни

<1 (7)

булса, Уг да V- ни инкор этувчи мавзу мавжуд эмас, деб топилиб (нисбий холда), ушбу вариантлар V- га яхлитланади, акс холда V вариант V- га яхлитланмайдиган вариант деб топилади.

Юкоридаги шартлар V- вариант буйича бошка вариантлар учун хам текширилади ва V вариантга мос яхлитланувчи вариантлар туплами ажратилади. Бундай вариантлар учун V- вариант - оптимал вариант дейилади.

О = V} (8)

Юкоридаги —^ — 4/5 шарт бажарилган холларда вариант мавзуларини бошка бирламчи вариантларда такрорланиш курсаткичини хам

/- тт ~ УгПУк] ^ 5( ^ПУ/} ^ л /г

куриб чикиш зарур. Чунки, кайсидир Ук вариантда ——— — —^ — 4/5

булиши хам мумкин. Бу эса ни Ук бирламчи вариантга яхлитлаш максадга мувофиклигини курсатади.

Бирламчи вариантларни узаро яхлитлаш оркали улар сонини максимал камайтириш учун белгиланган юкоридаги амаллар барча вариантлар устида кайта бажарилади ва оптимал вариантларни аниклаш давом эттирилади. Бирор бир бирламчи вариантга нисбатан юкоридаги таккослаш шартларини каноатлантирувчи ухшаш вариантлар мавжуд булмаган холларда, ушбу вариант навбатдаги оптимал вариант хисобланади.

Шу тарзда 0Г оптимал вариантларни аниклаб, концептуал моделлаштиришимизнинг вариантлар сонини минималлаштириш шарти хам

бажарилганлигини куришимиз мумкин. Бу ерда, г-оптимал вариантлар раками (г=[1..Щ, ^-оптимал вариантлар сони).

Ишчи укув таркибини вариативлаш буйича келтирилган алгоритмик моделнинг самарадорлигини текшириш мухим ахамиятга эга. Бунинг учун дастлаб, муносабат билдирган иштирокчиларни мумкин кадар каноатлантирувчи оптимал вариантлар ажратилади, яъни аникланган оптимал вариант мавзулари (Ьк0г) муносабатлар билан солиштирилади ва хар бир

оптимал вариант мавзуларига мос 2, QZ, А лар сонидан иборат \Ѱà (2)},

№ №)}, № (л)} тупламлар хосил килинади. Бу ерда / = 1, и ва Ог - г ракамли оптимал вариант (г=[1..Щ, ^-оптимал вариантлар сони).

\Ѱà (2)} тупламларнинг хар бир элементи куйидагича хисобланди: с°г (2) = (2) (9)

{1 Д. = ^

1 аЬк°г¿ = к = 1^ 0, акс х,олда

\Ѱà ^2)} тупламларнинг хар бир элементи куйидагича хисобланди:

С°г Ш = ш (10)

бу ерда 11&2) = \\аЬк0г' ^ к = 1, т I 0, акс х,олда

[С1Г (Л)} тупламларнинг хар бир элементи куйидагича хисобланди:

С°г (А)= Т}=111 (А) (11)

(1, аи ; = А -

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

бу ерда 11 (А) = ) Ьк0г к = 1, т (Д акс х,олда

Ьк0г - Ог оптимал вариантнинг к-элементи.

\С°Г(2)} тупламнинг энг катта р-элементи (ср1 (2)=8иР(С?г(2)}, р=[1..Я]) учун куйидаги шартлар текширилади:

1-шарт.

^ (12)

т 3 К '

2-шарт.

Срь (г) >СР1 (А) (13)

бу ерда cpi (Л) - (Л) нинг р-элементи.

Х,ар иккала шарт бажарилган такдирда Ор оптимал вариант i-иштирокчининг эхтиёжларига мос келувчи вариант хисобланди. Мазкур иштирокчи учун оптимал вариант (Ор) нинг каноатлантириш курсаткичи

fEÍ^. • iQQ) ÍEiM. • iQQ) • юс (14)

т т т

лардан иборат булиши, яъни бир вактнинг узида 3 та киймат билан улчаниши кабул килинди.

Агар хар икки шарт бажарилган энг катта элементлар сони биттадан ортик булса (масалан, cpi(Z) = cy¿(Z), f=[1..R]), у холда ушбу элементларга мос cpi (QZ) хамда cy¿ (QZ) ларнинг каттасига нисбатан, агар ушбу элементларнинг хам тенглиги аникланса, cpi (Л) хамда cy¿ (Л) ларнинг кичик кийматлисига нисбатан i-иштирокчи учун оптимал вариант аникланади.

Шу билан бирга (С?г(Z)] тупламнинг энг катта элемент (р)га нисбатан камайиш тартибида бошка элементлари учун хам юкоридаги шартлар бажарилиши мумкин ва бундай холат мазкур иштирокчи учун оптимал вариантнинг биттадан ортик эканлигини англатади.

Куйидаги иккита холат мазкур шартларнинг бажарилмаслигига олиб келади: 1) иштирокчи томонидан суровнома нотуFри тулдирилган, яъни муносабатлар онгли амалга оширилмаган булса; 2) суровномага киритилган мавзулар хакикатдан хам иштирокчини каноатлантирмаса (куп холларда ушбу иштирокчи A (ёки QZ) муносабатни танлаган).

Бундай холларда иштирокчи муносабатларини индивидуал тарзда урганиб чикиш тавсия этилади.

Иштирокчиларнинг муносабатларини оптимал вариантларга максимал мослиги даражасини хисоблаш куйидагича амалга оширилди:

Шундай килиб, оптимал вариантнинг муносабатларга мослик даражасини аниклаш учун куйидаги мезонларни киритиш мумкин:

Юкори - вариантларнинг муносабатларга 100 % мос келиши;

Етарли - вариантларнинг муносабатларга 86-99 % мос келиши;

Урта - вариантларнинг муносабатларга 71-85 % мос келиши;

Паст - вариантларнинг муносабатларга 56-70 % мос келиши;

Ута паст - вариантларнинг муносабатларга 0-55 % мос келиши.

Агар юкоридаги ифоданинг киймати 0 дан кичик булса, у холда мазкур иштирокчининг эхтиёжини танланган вариантларнинг бирортаси каноатлантирмайди, деб хулоса чикариш мумкин ва бунда иштирокчи мавзуларнинг катта кисмига ижобий муносабат билдирмаган булади.

Тахлил ва натижалар

Келтирилган алгоритмик модел, яъни укув мавзулари таркибини вариативлаштириш 2-расмдаги боскичларда амалга оширилиши мумкин.

2-расм. Вариативлашни амалга ошириш боскичлари.

Вариативлаш жараёни самарадорлигини ошириш максадида мавзуларга билдирилган хар бир иштирокчининг муносабатларини саралаш ва тегишли параметрлар асосида оптимал вариантларни автоматик тарзда ажратувчи "ОТМ ишчи дастурларининг оптимал укув вариантларни танлаш дастурий махсулоти" ишлаб чикилди.

Оптимал вариантларни аниклаш буйича келтирилган концептуал моделнинг самарадорлиги куйидаги ташкилий масалаларнинг туFри амалга оширилишига боFлик булиб, улар буюртмачилар муносабатларини узаро якинлашувига олиб келади:

- муносабат учун куйиладиган мавзуларнинг ишончлилиги;

- мавзуларнинг вазни ва вариант элементлари сонининг туFри белгиланиши;

- суровноманинг туFри ва холис утказилиши;

- аникланган оптимал вариантларнинг тахлил килиниши хамда мухокамадан утказилиб, жорий этилиши.

Кредит-модуль тизимида эхтиёжга асосланган вариатив укув мавзулари-ни жорий этиш имкониятлари юкори хисобланиб, бунда эхтиёжлар (ва муносабатлар) асосида турлича вариантдаги укув мавзулари жамланмасини талабаларга такдим этиш жараёни амалга оширилиши мумкин. Бу эса:

- талабанинг укув модулларини танлаш имкониятларини ва сифатини ошириш;

- янгиланган ва чукурлаштирилган касбий билимлар, хосил булган малака ва куникмаларнинг амалиёт бирлигини таъминлаш;

- талабалар контингентини даражалаш;

- танлов курсаткичлари асосида укув мавзулари (дастури)ни уз вактида янгилаб, такомиллаштириб бориш имконини беради.

Шундай килиб, кредит-модуль тизимида укув таркибининг вариативлиги бу - таълим эхтиёжларига кура шаклланган умумий укув мазмунини буюртмачиларнинг муносабатларидан келиб чикиб, укув меъёрларига мувофик мукобиллаштириш, деган хулосага келишимиз мумкин.

Адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги П^-4358-сон «2019 — 2023 йилларда Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университетида талаб юкори булган малакали кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ва илмий салохиятни ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги карори, 07/19/4358/3308.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5847-сон Фармони. 06/19/5847/3887.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 24 июлдаги 569-сон "Мухаммад Ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университетида кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори. 09/18/569/1565.

4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 31 декабрдаги 824-сон "Олий таълим муассасаларида таълим жараёнини ташкил этиш билан боглик тизимни такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори. 09/20/824/1689.

5. Бакли Р,Кэйпл Дж. Теория и практика тренинга- Питер: СПб, 2002. - 352

с.

6. Коновальчук В.Н. Вариативное развивающее начальное образование. Дис. ...док. пед. наук. - Ростов-на-Дону:2005. - 419 с.

7. Кочергина О.А. Вариативность общепедагогической подготовки как условие развития творческой индивидуальности будущего учителя: Дис. ... канд. пед. наук. - Ростов-на-Дону: 2002. - 179 с.

8. Бережная С.К. Вариативный подход к повышению квалификации педагогических работников профессиональной школы: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. - Ярославль: 2000. - 18 с.

9. Малышева М. А.. Вариативный подход к организации постдипломного педагогического образования. Образование и наука. 2007. № 1 (43). 63-70.

10. Богданова С.В. Вариативность повышения квалификации учителей в области новых информационный технологий.: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. -Москва: 1997. - 19 с.

11. Ахдидинов Р.Ш. Мактабни бошцариш санъати. Монография. - Т.: Фан, 2006. -303 б.

12. бурбонов Ш.Э, Сейтхалилов Э.А. Таълим сифатини бошцариш. Т.: «Турон-И^бол»: 2006. - 592 бет.

13. Аскаров А.Д. Халв; таълими ходимлари малакасини масофадан ошириш

тизимини такомиллаштириш. Пед.ф.ф.док. ... дис. - Тошкент: 2017. -152 б.

***

ПРЕДПОСЫЛКИ ДЛЯ ОНЛАЙН-ИЗУЧЕНИЯ СОЦИАЛЬНОГО

МЕДИА МАРКЕТИНГА

Хожиева И. А.

Аннотация: Сегодня, в период расцвета цифровой экономики, многие отрасли перешли в режим онлайн и подключились к Интернету. Социальный медиа маркетинг также является частью цифровой экономики, и спрос на исследования в этой области растет. В статье анализируются условия онлайн-изучения социального медиа маркетинга в Узбекистане. Обсуждаются следующие вопросы: каковы предпосылки для изучения онлайн-маркетинга в социальных сетях? А также: каков SWOT-анализ онлайн-обучения маркетингу в социальных сетях в Узбекистане? Чтобы ответить на этот вопрос, применена двухэтапная методология исследования. В SWOT анализе приводятся сильные и слабые стороны, возможности и потенциальные риски онлайн-обучения социального медиа маркетинга в Узбекистане.

Ключевые слова: социальный медиа маркетинг, образование, онлайн-образование, офлайн-образование, преподавание, обучение, цифровая экономика.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.