CC BY
5OLIY O'QUV YURTLARIDA TIBBIYOT FIZIKASI FANINI TASHLIK ETISH VA
TIBBIY FIZIK MUTAXASSISLARNI TAYYORLASHNING HOZIRGI KUNDAGI
HOLATI
1Sh.Sh.Sayfiyev, 2U.E.Haydarov, 3U.O'.To'xtayev, 4M.N.Yusupov, 5M.L.Fayzulloyeva
1,2,3,4,5Sh.Rashidov nomidagi SamDU, MFI, Yadro fizikasi va astronomiya kafedrasi
tadqiqotchilari
1,2Samarqand shahar XTB qarashli N°58-umumta'lim o'rta maktabi fizika fani o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10993118
Annotatsiya. Tibbiyyot fizikasi sohasida ishlaydigan mutaxassislarning hozirgi kundagi holati bo'yicha Xalqaro tibbiyot fizikasi tashkiloti (IOMP) tadqiqot hisobotlarini e 'lon qildi. Bunda IOMP ma'lumotlariga ko'ra dunyo bo'ylab 64 ta mamlakatda so 'rovnomalar o'tkazildi, tadqiqotga shuni ko'rsatdiki dunyo mamlakatlarining 73% miqdoriga soha mutaxassislarining yetishmasligini, 69% mamlakatlarda tibbiy fiziklar tayyorlash bo'yicha dasturlar borligi va bular universitet kurslari va malaka oshirish kurslari ekanligi ma'lum bo'ldi. Bundan tashqari universitet tayyorlov kurslarining 85% magistratura ekanligini ma'lum bo'ldi. 2015-yilda dunyo bo'ylab o'tkazilgan so'rovlarda tibbiy fiziklar soni 17024 ta, 2022-yilda 29179 ta ekanligi aniqlandi. Xalqaro tibbiyot fizikasi tashkiloti tahlillariga ko'ra 2035-yilga kelib dunyo bo'ylab 58950 tadan ko'p miqdordagi tibbiy fiziklarga ehtiyoj paydo bo'lishi statistikprognoz qilindi.
Kalit so'zlar: tibbiyot fizikasi, yadro tibbiyoti, radiologiya, radiofarmpreparat.
Kirish. Tibbiyot fizikasi sohasida talablar yildan-yilga oshib bormoqda. Bunga esa ma'lum darajada quyida keltirilgan bir qator omillarni misol keltirishimiz mumkin: 1.Tibbiyot texnologiyalari rivojlanishi tez suratlarda davom etmoqda. Natijada ushbu texnologiyalarni boshqara oladigan, ularga xizmat ko'rsatadigan va innovatsiya qila oladigan mutaxassislarga ehtiyoj oshib bormoqda. 2. Oxirgi yillarda saraton kasalligi darajasi tezkor o'sib bormoqda, bu esa saratonni davolashning yanada samarali usullarini topishga bo'lgan ehtiyojni kuchaytiradi. Tibbiy fiziklar saratonning turli shakllarini davolash uchun radiatsion terapiyasi usullarini ishlab chiqishi va amalga qo'llashi muhim ahamiyatga ega. 3. Sog'liqni saqlash qoidalariga asosan, bemorlarning sifati parvarishlash va xavfsizligi ta'minlash bo'yicha muayyan talablarga javob berishini talab qiladi. 4. Tibbiy fiziklar tibbiy tasvirlash, radiatsiya terapiyasi protokollari va davolashni rejalashtirish algoritmlarini takomillashtirib kelmoqda. Bu yo'nalishlar bo'yicha izlanishlar kengaygani sari malakali mutaxassislarga bo'lgan talab ham ortib bormoqda. Izlanishlar natijasida xozirgi kuda dunyo bo'yicha 30000 dan ortiq tibbiy fiziklar borligi taxmin qilinmoqda. Biroq bugungi kunda yana o'n minglab mutaxassislarga ehtiyoj borligini ko'rsatadi. shuni takidlash kerakki, hech bir manba bu sonlarni aniq ko'rsatib bera olmaydi. Chunki tibbiy fiziklarni ro'yxatga oluvchi aniq bir tizim yoki dastur ishlab chiqilmagan. Xususan O'rta Osiyoda bu sohada mutaxxasislar juda kamchilikni tashkil etadi. Xususan bizning mamlakatimizda ham.
Tibbiyot fizikasi. Tibbiyot fizikasi fizikaning zamonaviy bo'limi bo'lib, fizik qonuniyatlar va usullarni inson kasalliklarini tashxislash va davolashda qo'llash bilan shug'ullanadi. Tibbiyot fizikasi tasvirlash usullarini (masalan, ultratovush tekshiruvi, rentgenografiya, kompyuter tomografiya, MRT, PET, Spect) ishlab chiqishga yordam berdi. Shu bilan birga terapevtik usullarni ishlab chiqishda hamda nurlanishlarning dozasini belgilash va belgilangan dozani olishni ta'minlash uchun uskunalar va jarayonlarni nazorat qilishni o'rganadi [1].
Tibbiy fizik kadrlar. Ushbu bo'limda tibbiy fiziklarining asosiy ta'rifi, shuningdek mas'uliyat doirasini atroflicha ko'rib chiqamiz. Tibbiy fizik turli kasalliklarni tashxislash va davolashda shifokorlar bilan hamkorlikda ishlaydigan, inson organlaridagi fizik jarayonlarni
tasvirlab beradigan, bemorlarni tashxislash va davolash uchun turli preporatlar, shu jumladan radiofarmpreporatlarini tayyorlaydigan, bemorlarni tashxislash va davolash uchun turli ko'rinishdagi qurulmalarni yaratatadigan, ushbu qurulmalar bilan ish jarayonini tashkil etadigan hamda jarayonning xavfsizligini ta'minlab beruvchi texnik xodim hisoblanadi. Bundan tashqari tibbiy fiziklar radiatsiya xavfsizligini ta'minlab berishga masul bo'ladi [1].
Malakali tibbiy fiziklar. Tibbiy fizikaning bir yoki bir nechta kichik sohalari: terapevtik va diagnostik fizik, yadro tibbiyoti va tibbiy salomatlik fizikasi bo'yicha mustaqil shug'ullana oladigan kadrlar hisoblanadi. Sifatli kadrlarni tayyorlash, kadrlarni o'qitish, amaliyot o'tash jarayonini hamda kadrlarga qo'yiladigan malaka talablari bo'yicha Amerika tibbiyot fiziklari assotsiyasi (AAPM), Akademik tibbiy fizika dasturlari direktorlari jamiyati (SDAMPP), Tibbiy fizika ta'lim dasturlarini akkreditatsiya qilish bo'yicha komissiya (CAMPEP) va Amerika Radiologiya kengashi (ABR) tomonidan imzolangan memorandumda atroflicha ko'rsatmalar berilgan [2].
Kadrlarga bo'lgan talab. Dunyoning turli hududlarda tibbiy fiziklarga bo'lgan ehtiyojning miqdorini qarab chiqamiz:
Birgina Qo'shma shtatlarda (AQSh) 10000 ga yaqin tibbiy fiziklar mavjud bo'lib yana
3000 ta xodimga ehtiyoj mavjud [1,3].
- Butun Yevropa bo'ylab 15000 ga yaqin tibbiy fiziklar turli yo'nalishlarda ishlaydi.
Mutaxassislarga talab esa yil sanin oshib bormoqda. Ayniqsa Buyuk Britaniya, Germaniya,
Fransiya, Italiya va Niderlandiya mamlakatlarida tibbiy fiziklarga bo'lgan talab yuqori
hisoblanadi.
- Osiyoda bu sohada Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy va Hindiston yetakchi o'rinlarda. Biroq Osiyoning boshqa mamlakatlarida tibbiy fiziklarga bo'lgan talab juda yuqori.
- Yaqin sharqda Qatar, Birlashgan Arab Amirliklari va Saudiya Arabistoni bu sohani rivojlantirish uchun mutaxassislar tayyorlashga katta miqdorda sarmoya kiritmoqda.
- Afrika mamlakatlarida esa ma'lumotlar cheklangan.
Kadrlarga bo'lgan ehtiyojni hisoblash algoritmi. Tibbiyot fiziklari uchun diagnostik tasvirlash va radionuklid terapiyasi bo'yicha kadrlar darajasini tavsiflash uchun batafsil algoritm ishlab chiqilgan. Algoritm tegishli tibbiy fiziklar xizmatlarini taqdim etish uchun zarur bo'lgan tibbiy fiziklar sonini hisoblash uchun mo'ljallangan. Algoritm, soddaroq shaklda, to'liq ish kunida ishlovchi tibbiy fiziklarning umumiy sonini, NMPni hisoblab chiqadi.
NMp + Nsume =
Vx=l
bu yerda N1 dan N6 gacha quyidagi olti omil bo'yicha zarur to'liq vaqtda ishlovchi tibbiy fiziklar sonini ifodalaydi. Bu omillar quyidagilar: 1. Uskunalarga bog'liq omillar, 2. Bemorlarga bog'liq omillar, 3. Radiyatsiya himoyasiga bog'liq omillar, 4. Xizmatlar bilan bog'liq omillar, 5. Ta'lim bilan bog'liq omillar, 6. Ilmiy tadqiqotlar bilan bog'liq omillar hamda s - samaradorlik koeffitsienti ya'ni, bu hodimlarning o'z vazifasini qanchalik darajada professional bajara bilishini bildiradi. Ishlab chiqilgan algoritm chiqishi xizmat ko'rsatish uchun zarur bo'lgan yadro tibbiyoti va diagnostika va interventsion radiologiya bo'yicha to'liq vaqtli tibbiy fiziklar sonini beradi. Bu algaritm yordamida tibbiy markazga keladigan bemorlar soni, markazda mavjud qurulmalar soniga va bajariladigan jarayonlar soniga qarab qancha tibbiy fizik xodimlar kerakligini aniqlaysiz [4-6].
Tibbiyyot fizikasi sohasida ishlaydigan insonlar resurslarining holati bo'yicha Xalqaro tibbiyot fizikasi tashkiloti (IOMP) tadqiqot hisobotlarini e'lon qildi. Bunda IOMP tomonidan
^ E o
o
v>
fa
'Tl cr> a-
<T>
s
fa fa
fa
3"
fa
fa
C
<
fa
cr O
3
<T>
o
3"
fa
3
fa
fa N
V £ O
S fa
>-t H-j
3"
fa
3 o
oq.
SI
fa
vo
O ^
c
<
<
fa LtJ
O ^
fa
3
o a-
fa 3
fa
O <T>
a* a*
o
e o 3"
e
fa
o
¡-I.
o
<
a-
fa
o
eg
fa
Vi
fa
g,
>-t &
E
e o 3"
c
cr>
fa cr>
LtJ
Q
o E
E E
fa
a* a*
o
fa
fa
o
a* a*
o
a*
o" 3"
fa
fa
V
3"
oq
O*
E
3
Cu &
& a* °
o o
oq
¥ a
fa
O fa 3" '
fa &
O O*
CJ2
fa
<
fa OJ
c td
fa 3
<T>
5"
oq
fa 3
cr
o
>-t
S
On
oq fa
oq fa 3
o 3"
p c
oj o x 5-
fa v
cr №
,o
o
3
v 3"
5
E <
3" fa
21 E
oq"
fa %
O a*
e
3
3 o
C 3,
1-1 2?
p p
m oq % *
fa
CD cn
P
cr o cr
w i
3" c
oq 3 fa 3. 3
o.
td
fa
hQ
m fa
U- H-j
3"
cr
o
o" 3"
— - fa
fa
O
p ^
c
v 3" a* C
3
oq
3 5r
oq £
p
3 >
tr1 3
p p*
p
O
o
p
oq p
a* o
p o5
3" p*
p
p
Q- o
►i -
O N
c
<
^ cr P* 2
p
oq"
p
3
p
fa v
s*
3
o
p
oq 3
o
< p &
N
FT %
p p
oq
fa
O
p
OQ.
N p
3 o
3
p
p
a* o
v 3"
N p
p p
v r±.
p. Ci-
OQ P 3 P OQ S. 3
p
a- p
a* a*
o o
OQ p
^ o
O °
O ^
3* cr p
a* a*
3 o 3 ~
OQ e
fa fC
Vi
p
tr
o S
T3 p
o
p
v 3"
(v p
p 3
< p
p 3
p 3
a* c
p*
3
OQ p
a* a*
o
,o
p 3
p
o
o 3;
p*
3
OQ p
a* o
p a-
3 C
3" a* C
3~
FT
3
p p*
a*
OQ* p 3
p
►S* 5"
V
3" a*
o"
3" p
o
3"
p n
OQ p
<T> OQ p
% P p,
o x cl iv p p*
3
p
v
p &
3 o -i
o
OQ
R1 p
V
<
e o 3"
c o
3 ^ OQ hS"
3. B
B*
3.
(/1 3"
w
3"
o
V
< p*
3
p o
OQ p
3
a-a-
o
o
3 p
p
a* r
T3 p
a-p
p a-
cr OQ
O"
o
7T »
vi
xi*
| I
o
r
r
Co O
s
p
OQ p 3
P
3
P p*
a-p
I I'
Kj
Kj Kj
3 n. ^
tt. L^
p a-
cr a*
o p
OQ. p
p V
3"
cr c
3
p
p*
3
5"
OQ
S
p o*
OQ
Co O >T o
r t
■3
I I
I'
o
I-
o
Co' f
Oq"
Ireland Malta Sweden Denmark Austria Australia United Kingdom Switzerland Luxembourg GREECE Romania Belgium Lithuania Spain Estonia US
Germany Slovakia Italy
Czech Republic Hong Kong Slovenija Qatar Croatia France MALAYSIA Japan Canada Republic of Serbia Montenegro Singapore Taiwan (R.O.C.) Costa Rica Hungary Poland Kuwait Korea Bulgaria Jamaica Argentina Thailand Brazil China Yemen
Bosnia and Herzegovina Ghana South Africa Mexico Indonesia Philippines Colombia India Libya Ukraine Lebanon Nepal Nigeria Pakistan Moldova NIGER Bangladesh TUNISIA CAMEROON Kenya
Numb«r of medical physicists per mill population olnouio mom
cr cr
№
N
E p*
3
OQ
?
% ^
O E
<D (V Q. fa
-o Q-
< S. S- E
= o
o
3
o
S
p
p
3 OQ — p
3
Q.
c fa £L g
n o'
o
£ p 3 3
rD H-*
VI
"O
fD
O TJ
o —
— p
At E
3
p 3.
o
p
o*
<
p E
p
3. p
V
3"
E p
&
td c
p p
3
o
3 p
3"
o
oq" p
to p
V
t/J p
p p
LtJ
Axls Title
p
3
p
<<
cr
O %
a>
p
H
p
o p*
t/J
3"
c
3.
o
to o
LtJ
OQ* p
S
p
p >
O
c«
3" p
00 p
o
cr
cr &
N
E
p*
p*
3 p
p 3
p
3
OQ p 3
FT p
p"
c
3
o
cr
^
p*
cr
00 VO
o p
cr
a* &
N
E
p*
OQ p <T>
3" p
a-
o
cr
o^
p* a-
o
3
a-p
p
p 3
p
a-
p
3"
p
o cu i-I" a-
o p
<
§ o 3
p p*
a-p to VO
VO p
p 3
era]
p 3
p 3
a-
^ p
p
cr cr
o
№
N
FT
p
w
p w 3"
p 3"
p
OQ p
td jo c ^ 2 § 22. &
p
N.
OQ* p 3
o p*
a-p
p
c
3
a-c
3
o
cr
o
p
o
o*
<
s*
p 3
5"
OQ
cr
a* &
N
E
p*
o to
p
00 fa
I
p p
3
eg-3]
CO p
to
O sr f0
o ^ p
& 3
to o
p
cr
o
f * s
e oq w
< p
CT
p*
c
3
<T>
p
Vi
3"
p
t/J
eg-5'
s*
p ¿n
< 3 p p
p
B °
3 «
p E
OQ.
(/1 Vi
n tr
p
<T> p
3
p
OQ ^C
5 p
r. v
cr
O
c
3
o cr
0
^
&
on p
3
1
p
s p
o
<
3
o 3
p
E
p p p
p
p
cr
cr g-
vi
N
E E
cr
o
o"
3" p
p N
H
p
►g.
►S" o
OQ p
p LtJ
3 p
3
E ^
E
p
iborat bo'lgan tor funksiali tibbiy fiziklar tayyorlash dasturi ishlab chiqildi. Boshqa bir qancha ta'lim organlari turli mamlakatlarda ushbu ehtiyojni qondirish uchun o'zgartirishlar kiritdilar. Hozirgacha amalga oshirilgan o'zgarishlar yadro tibbiyoti shifokorlarining ixtisoslashtirilgan amaliyotiga kirib kelayotgan bilim bazasini kengaytirish orqali o'zining kuchli tomonlariga ega bo'lsa-da, ularning hech biri kamchiliklardan holi emas. Yadro tibbiyoti bo'yicha mashg'ulot davomiyligini radiologiya bo'yicha mashg'ulotlardan ko'ra ko'proq o'qitishni oqlash qiyin, chunki radiologiyaning ko'lami, ko'p usullari bilan yadro tibbiyotiga qaraganda kengroqdir [8].
Ma'lumki mamlakatimizda bu sohada kadrlarga bo'lgan talab yuqori. Tibbiyot fizikasi juda keng qamrovli soha bo'lganligi uchun faqatgina yadro tibbiyoti sohasiga to'xtalamiz. Chunki dunyo bo'ylab tibbiy fiziklarning aksariyat qismi shu sohada ishlamoqda. Ayrim mamlakatlarda masalan Hindiston, Nepal, Livan, Leviya kabi mamlakatlarda 95 - 100% tibbiy fiziklar radiatsion onkologiya sohasida ishlamoqda. Shu sababdan malakali kadrlar tayyorlash uchun tayyorlanayotgan kadrlar ega bo'lishi kerak bo 'lgan fundamental bilim va ko'nikmalarni ko'rib chiqaylik.
1. Yadro tibbiyoti uchun umumiy fizika;
2. Umumiy radiobiologiya;
3. Radiatsiya nurlaridan himoyalanish;
4. Radionuklid ishlab chiqarish va radioizotoplar fizikasi;
5. Ionlashtiruvchi nurlanishlar qayd qiluvchi detektorlar;
6. Yadro tibbiyotining tasvirlash qurulmalari bilan bog'liq elektronika;
7. Yadro tibbiyotining tasvirlash qurulmalari;
8. Yadro tibbiyotida qo'llaniladigan kompyuterlar va ularning dasturiy ta'minoti;
9. Tasvirlarni qayta ishlash va tasvirlash tizimini baholash uchun qurulmalarni o'rganish;
10. Umumiy radiologiya, Dozimetriya asoslari, Nur terapiyasi.
Yana shuni ta'kidlab o'tish kerakki yuqoridagi sanab o'tilgan ko'nikmalar asosan yadro tibbiyoti bilan shug'ullanuvchi mutaxassislar uchun dasturiy ta'minot hisoblanadi [9]. Sohalar kesimiga qarab bu fanlar o'zgarib turishi mumkin. Bu ma'lumotlar MAGATEning yadro tibbiyoti bo'yicha mutaxassislar tayyorlash dasturlari to'g'risidagi hisobotlaridan olingan.
Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak tibbiyot fizikasi mutaxassislariga bo'lgan talab dunyo bo'ylab o'sib bormoqda. Bu ehtiyojlarni qondirish uchun oliy ta'lim muassasalarida tibbiyot fizikasi bo'yicha kadrlar tayyorlash tizimini va dasturlarini ishlab chiqishlari zarur. XXI asrga kelib dunyo aholisida saraton va nevrologik kasalliklar ko'payib ketdi. bu esa o'z navbatida tibbiy muassasalarni tibbiy fiziklar bilan ta'minlashni talab qiladi. Zamonaviy tibbiyotda tashxislashning yadroviy tibbiy tashxislash usuli jadal rivojlanmoqda. Shu sababdan diagnostika qurulmalarini yaxshi tushunadigan mutaxassislar tayyorlash davr talabi hisoblanadi. Bundan tashqari onkologik kasalliklarni davolashning yuqori samaraga ega usullari bu, nur terapiyasi va radionuklid terapiya bo'lganligi uchun, tezlatgichlar fizikasi, radiofarmpreporatlar ishlab chiqarish sohasida kadrlar tayyorlashni boshlash kerak. Shu bilan birgalikda bu mavzudagi izlanishlarni davom ettirishimiz zarur.
Tibbiy fiziklar tayyorlash bo'yicha mualliflar tavsiyalari
1. Tibbiy fizika professional jamiyatlarlarini tuzish va ular tomonidan tibbiy fizika bo'yicha ishchi kuchining holatiga oid ma'lumotlarni har yili nazorat qilish va tahlil qilishni davom ettirishi kerak, shu jumladan yaqin yoki kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan o'zgarishlar monitoringini o'tkazish qonun qoidalarini hamda tegishli standartlarini ishlab chiqish.
2. Sohada yillik so'rovlarni izchil, uzoq muddatli tendentsiyalarni yaxshiroq tushunish uchun uzoq muddatli tahlillar o'tkazilishi rejalash va davom etdirish kerak.
3. So'rov ma'lumotlarini to'g'ridan-to'g'ri taqqoslashni kuchaytirish uchun boshqa radiatsiyaga oid kasblarining tadqiqot ishlarini tahlil qilish, muvofiqlashtirish va hamkorlikda tahlillar olib borish.
4. Kelajakdagi rejalashtirilgan prognozlarni universitetlar, ish beruvchilar, bo'lajak ishchilar (masalan, talabalar) misolida tasavvur qilib, jamlangan ma'lumotlarga asoslanib tizimli yaxlit modell yaratish kerak.
5. Tibbiy fizika bo'yicha professional tashkilotlar kelajakdagi ijtimoiy ehtiyojlarning qondirilmasligi, ishchi kuchi yetishmasligini oldini olish uchun faol harakat qilishlari kerak.
REFERENCES
1. Wayne D., Newhauser A., Gress D., Mills W., Jordan G., Sutlief C., Martin J. Medical physics workforce in the United States // Journal of Applied Clinical Medical Physics. 2022. - 1p. DOI: 10.1002/acm2.13762
2. Samei E. Inter-Societal Memorandum of Understanding on Medical Physics Education / American Association of Physicists in Medicine; 2012. - 2p. phttp://www.aapm.org/education/ documents/AAPM-ABRCAMPEP-SDAMPP_MOU.pdf
3. Advancing nuclear medicine through innovation. Committee on State of the Science of Nuclear Medicine, National Research Council. National Academies Press. 2007.
4. European commission, European Guidelines on Medical Physics Expert, Radiation Protection 174, Annex 2: Medical Physics Expert Staffing Levels in Europe, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2014.
5. Merican association of physicists in medicine, Staffing Levels and Responsibilities of Physicists in Diagnostic Radiology, AAPM Report No. 33, American Association of Physicists in Medicine, Colchester, VT 1991.
6. Medical physics staffing needs in diagnostic imaging and radionuclide therapy: an activity based approach endorsed by: International Organization For Medical Physics International Atomic Energy Agency. Vienna, 2018.
7. Bezak E., Damilakis J., Rehani M. Global status of medical physics human resource - The IOMP survey report / Physica Medica. 2023.
8. Lawal I.O. Nuclear Medicine Training: Skills and Competencies Required for Practice in the 21st Century // World. Jour. Nucl. Med. - 2023. 75-77 p. doi: 10.1055/s-0043-1769588
9. Bailey D.L., Humm J.L., Todd-Pokropek A. Nuclear medicine physics a handbook for students and teachers / — Vienna: International Atomic Energy Agency (IAEA), - 2014.
