OLIY O’QUV YURTLARI PROFESSOR-O’QITUVCHILARIINI MODDIY RAG’BATLANTIRISHNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH MASALALARI Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

OLIY O'QUV YURTLARI PROFESSOR-O'QITUVCHILARIINI MODDIY RAG'BATLANTIRISHNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH

MASALALARI

Sadikova Feruza Xakimovna

SamISI magistri azurifxakimovna@mail .ru Isakova Sarvar Ayupovna SamISI Raqamli iqtisodiyot kafedrasi dotsenti, PhD

Annotatsiya. Mazkur maqolada oliy o'quv yurtlari professor-o'qituvchilariini moddiy rag'batlantirishning samaradorligini oshirish masalalari bo'yicha mualliflar tomonidan fikr-mulohazalar keltirilgan. Qolaversa, bugungi kunda ta'lim xizmatlari bozorida raqobat muhitida professor-o'qituvchilariini moddiy rag'batlantirishning samaradorligini oshirish bo'yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Kalit so'zlar: ta'lim xizmatlari, professor-o'qituvchilar, moddiy rag'batlantirish, samaradorlik.

Abstract. In this article, the opinions of the authors are presented on the issue of increasing the effectiveness of financial incentives for professors and teachers of higher educational institutions. In addition, proposals and recommendations have been developed to increase the effectiveness of financial incentives for professors and teachers in the competitive environment of the educational services market.

Key words: educational services, professors and teachers, material incentives, efficiency.

Har bir sohaning rivojlanishida ta'lim xizmatlarining o'rni beqiyos. Zero, har bir soha va tarmoqlarning nazariy va metodologik asosini ta'lim tashkil qiladi. Ta'lim orqali yangi tovarlar va xizmatlar, boshqaruv tuzimlari, faoliyatlarning nazariy, ilmiy va metodik asoslari yaratiladi.

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2019 yil 8 oktyabrdagi "O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi PF-5847-son Farmonida [1] O'zbekiston Respublikasida oliy ta'limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo'nalishlarini belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma'naviy-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish, oliy ta'limni modernizatsiya qilish, ilg'or ta'lim texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish maqsadlari belgilab berilgan bo'lib, ularni bajarish bo'yicha aniq vazifa va topshiriqlar keltirilgan.

Jumladan:

S oliy ta'lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish, hududlarda davlat va nodavlat oliy ta'lim muassasalari faoliyatini tashkil etish asosida oliy ta'lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog'lom raqobat muhitini yaratish;

S O'zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini mamlakatimiz oliy ta'lim muassasalarining flagmaniga aylantirish;

S respublikadagi kamida 10 ta oliy ta'lim muassasasini xalqaro e'tirof etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times Nigher Education yoki Academic Ranking of World Universities) reytingining birinchi 1 000 ta o'rindagi oliy ta'lim muassasalari ro'yxatiga, shu jumladan O'zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinchi 500 ta o'rindagi oliy ta'lim muassasalari ro'yxatiga kiritish;

S oliy ta'lim muassasalarida o'quv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga o'tkazish;

S xalqaro tajribalardan kelib chiqib, oliy ta'limning ilg'or standartlarini joriy etish, jumladan o'quv dasturlarida nazariy bilim olishga yo'naltirilgan ta'limdan amaliy ko'nikmalarni shakllantirishga yo'naltirilgan ta'lim tizimiga bosqichma-bosqich o'tish;

S oliy ta'lim mazmunini sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish, ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror rivojlanishiga munosib hissa qo'shadigan, mehnat bozorida o'z o'rnini topa oladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini yo'lga qo'yish;

S oliy ta'lim muassasalarining akademik mustaqilligini ta'minlash;

S oliy ta'lim muassasalarida ta'lim, fan, innovatsiya va ilmiy-tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish faoliyatining uzviy bog'liqligini nazarda tutuvchi "Universitet 3.0" konsepsiyasini bosqichma-bosqich joriy etish va boshqa vazifalar keltirilgan.

Hozirgi vaqtda iqtisodiyotning transformatsiyalashuvi sharoitida xizmat ko'rsatish korxonalarini doimiy tarzda barqaror rivojlanishi hamda xizmat ko'rsatish intensivligini ta'minlashda samaradorlikni oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish alohida dolzarb masala hisoblanadi.

Hukumat topshirig'i bilan respublika oliy ta'lim muassasalarining professor-o'qituvchilari va boshqa toifadagi xodimlarini budjetdan tashqari mablag'lar hisobidan moddiy rag'batlantirish tartibi va shartlari to'g'risidagi nizom e'lon qilindi.

Oliy ta'lim muassasalarining professor-o'qituvchilarini va boshqa toifadagi xodimlarini moddiy rag'batlantirish pul mukofotlari ko'rinishida, shuningdek mehnat faoliyatida yuqori ijodiy va ishlab chiqarishdagi erishgan yutuqlari uchun rahbariyat tomonidan asosiy ish haqiga ustama va qo'shimcha haqlar belgilash orqali budjetdan tashqari mablag'lar hisobidan amalga oshiriladi.

Ustamalar, qo'shimcha haqlar va mukofotlar miqdori har bir xodimning ta'lim muassasasi faoliyati samaradorligi va natijadorligini oshirishga qo'shgan shaxsiy hissalariga qarab belgilash tartiblari ishlab chiqilgan.

Oliy ta'lim muassasasi rahbarlari (rektor, prorektor, filial direktori va o'rinbosarlari)ga mehnat faoliyatida erishgan yuqori ijodiy va ishlab chiqarishdagi yutuqlari uchun ustama va qo'shimcha haqlar hamda mukofotlar yuqori turuvchi tashkilotlarning tegishli qarorlari (roziligi) bilan belgilanadi.

Mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish, ta'lim muassasalarining ilmiy-intellektual salohiyati va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash maqsadida ta'lim muassasasi ma'muriyati (rektorati) har yili professor-o'qituvchi va xodimlar tomonidan bajarilgan ishlarning samaradorligi va sifatiga qarab moddiy rag'batlantirish tartibi va hajmlarini belgilashi shart.

Moddiy rag'batlantirish nafaqat bir xodim uchun, balki ta'lim muassasasi rahbariyati yoki boshqa boshqaruv organlari tomonidan jamoatchilik ishlarini bajargan butun bir jamoa, kafedra, fakultet, ilmiy laboratoriya va boshqa bo'linmalar xodimlariga ham berilishi mumkin. Bunda, moddiy rag'batlantiriladigan xodimlarning ro'yxati bajarilgan ishlarning aniq ko'rsatkichlari, erishilgan natijalari to'g'risidagi ma'lumotlar va boshqa hujjatlar bilan tasdiqlanishi lozim.

Xodimlarning sifatli va samarali ishlashi uchun rag'batlantirish tizimining rivojlanishi har qanday muassasaning samaradorligining muhim omilidir. Rag'batlantirish tizimining puxta ishlab chiqilishi mehnat potentsialini safarbar qilishga imkon beradi, ishchilarning individual natijalarning o'sishiga bo'lgan qiziqishini yuzaga keltiradi, ijodiy salohiyatni namoyon bo'lishiga yordam beradi, ularning malakasini oshiradi va mehnat sifatini yaxshilaydi.

Rag'batlantirish, bu, birinchi navbatda, tashqi motivatsiya, mehnat dunyosidagi odamning xulq-atvoriga ta'sir qiluvchi mehnat holatining elementi, xodimlar motivatsiyasining moddiy qobig'i. Shu bilan birga, u o'z-o'zidan nomoddiy yukni ko'taradi, bu esa xodimga o'zini shaxs sifatida va bir vaqtning o'zida ishchi sifatida anglashga imkon beradi.

Rag'batlantirish iqtisodiy, ijtimoiy va axloqiy funktsiyalarni bajaradi.Iqtisodiy funktsiya shundan iboratki, bitta xodimning samarali mehnatini rag'batlantirish, butun mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi, bu esa mehnat unumdorligi va mahsulot sifatini oshirishda namoyon bo'ladi.

Axloqiy funksiya mehnatni rag'batlantirish, faol hayotiy pozitsiyani, jamiyatdagi axloqiy muhitni shakllantirish bilan belgilanadi. Shu bilan birga, an'analar va tarixiy tajribani hisobga olgan holda rag'batlantirishning to'g'ri va asosli tizimini ta'minlash muhimdir.

Ijtimoiy funksiya shakllanish bilan ta'minlanadi ijtimoiy tuzilish ko'p jihatdan imtiyozlarning turli odamlarga ta'siriga bog'liq bo'lgan daromadning turli darajasi orqali jamiyat.

Rag'batlantirish, ko'pincha uni samarali faoliyatga undash uchun xodimga tashqi tomondan (tashqi tomondan) ta'siri sifatida tavsiflanadi. Rag'batlantirish ma'lum bir dualizmga ega, bu bir tomondan, muassasa ma'muriyati nuqtai nazaridan maqsadga erishish vositasi (samaradorlikni oshirish) ishchilarning mehnati, ular bajaradigan ishlarning sifati va boshqalar). Boshqa tomondan, xodimning pozitsiyasidan qo'shimcha imtiyozlar olish imkoniyati (ijobiy rag'bat) yoki ularni yo'qotish ehtimoli (salbiy rag'bat). Shu munosabat bilan biz ijobiy stimulyatsiyani (biror narsaga ega bo'lish, biron narsaga erishish imkoniyati) va salbiy stimulyatsiyani (har qanday ehtiyojni yo'qotish imkoniyatini) ajratib olamiz.

Ta'lim muassasalari xodimlarining samarali xulq-atvorini rag'batlantirish tizimini optimallashtirish quyidagi muammolarni oldini olishga yordam beradi:

• Kadrlarning yuqori aylanmasi;

• Qarama-qarshilik

• Ijro intizomining past darajasi;

• Ishga beparvolik bilan munosabatda bo'lish;

• Xodimlarning potentsialini o'z-o'zini amalga oshirish uchun sharoitlarning yo'qligi;

• Shaxslararo aloqalarning past darajasi;

• Birgalikda jamoani yaratish muammolari;

• Xodimlarning ishchi ohangida aks ettirilgan zaif martaba istiqbollari;

• Xodimlarning ishidan qoniqmaslik;

• Xodimlarning kasbiy darajasi pastligi;

• Xodimlarning tashabbuskorligi yo'qligi;

• O'qish va amaliyotga etarlicha e'tibor berilmasligi;

• Xodimlarning malakasini oshirishga istagi yo'qligi;

• Ijrochining haqiqiy xatti-harakati va xo'jayinning taxminlari o'rtasidagi nomuvofiqlik;

• Jamoada past kayfiyat va boshqalar.

Xodimlarni rag'batlantirish usullari juda xilma-xil bo'lishi mumkin va korxonada rag'batlantirish tizimining murakkabligiga, umumiy boshqaruv tizimiga va korxonaning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2019 yil 8 oktyabrdagi "O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi PF-5847-son Farmoni.

2. Бабйнина Л.С. Формы поощрения сотрудников / Л.С.Бабйнина // Руководство по управлению персоналом. -2004. - № 8

3. Веснин В.Р. Управление для всех - М.: Адвокат, 2005 йил.

4. Виханский О., Наумов А. Менеджмент: люди, стратегия, организация, процесс. -М., 2005.

5. Жуков А.Л. Методы стимулирования по результатам деятельности организации. - // Справочник кадровика. - 2007. - № 6

6. Катков В. Производительность: стимулы и антистимулы. - // Кадровая служба и персонал. - 2008. - № 11

7. Кибанов А.Я., Баткаева И.А. Мотивация и поощрение трудовой деятельности: Учебник / Ед. А.Я. Кибанова. - М .: ИНФРА - М, 2010

8. Магура, М.И., Курбатова М.Б. Современный персонал, технологии. - М.: Управление сотрудниками, 2003 йил.

9. Петрович М.В. Управление организацией / Издательский дом: Дикта, 2008.