CC BY
17OLIY O'QUV YURTI TALABALARINING AXBOROT KOMPETENTSIYASINI SHAKLLANTIRISH USULLARI
B.S.Azamxonov, M.M.Burxonova
TATU Farg'ona filiali https://doi.org/10.5281/zenodo.7588180
Annotatsiya: Ushbu maqolada oliy o'quv yurti talabalarining axborot kompetentsiyasi shakllantirishni bir nechta usullari ko'rib chiqilgan. Axborot kompetensiyalarni rivojlantirishda qo'llaniladigan zamonaviy vositalar va tavsiyalar keltirilgan.
Kalit so'zlar: kompetensiya, axborot kompetensiya, kompetensiyani baholash, kompetensiyani loyihalash.
Zamonaviy kompyuter va axborot tizimlari rivojlanishi sharoitida ish beruvchilarning oliy ta'lim muassasalari bitiruvchilariga qo'yiladigan talablarini o'zgartirdi. Eng muhim talablardan biri bu universitet bitiruvchisining axborot texnologiyalaridan foydalanish va axborot kompetentsiyasiga ega bo'lish qobiliyatidir. Bugungi kunda intellektual mehnat bozorida yuqori darajadagi axborot madaniyati va malakasiga ega bo'lgan mutaxassislar talab yuqoridir.[1,3]
Zamonaviy mutaxassislar kompyuterlar, telekommunikatsiyalar va boshqa vositalar yordamida ma'lumotlarni olish, qayta ishlash va ulardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak. Hayot davomida bilimlarni yangilashga tayyor bo'lgan shaxsni shakllantirish asosiy vazifalardai biridir. Kerakli ma'lumotlarni tanlash, tizimlashtirish, uni yuqori darajada o'zlashtirish, tobora ortib borayotgan axborot oqimida harakat qilish qobiliyati universitet bitiruvchisining muhim sifatidir. Buning uchun u axborot kompetentsiyasiga ega bo'lishi kerak. Pedagogik adabiyotlarda kompetentsiya va kompetentsiyalarni tushunish bo'yicha turli xil qarashlar mavjud.
Kompetentsiya-funktsional savodxonlik darajasida ularni amalga oshirishga nazariy va amaliy tayyorgarlikda aks ettirilgan fandagi bilimlar, ko'nikmalar, tajribalar to'plami asosida shakllangan shaxsning takomillashgan sifatlaridan biridir. Kompetentsiya kognitiv, ob'ektiv-amaliy va shaxsiy tajribaning sintezi sifatida ko'rib chiqiladi va insonning ma'lum bir amaliy faoliyatda qo'llay olish qobiliyati sifatida qaraladi.[2]
Shu bilan birga, talabalar o'rtasida axborot kompetentsiyasini shakllantirish va rivojlantirishga alohida e'tibor qaratish lozim. Ko'rinib turibdiki, kelajakdagi mutaxassisga nafaqat umumiy ta'lim va kasbiy bilimlarni, balki axborot
kompetentsiyasining etarli darajasini va shuning uchun axborot madaniyatini ta'minlash uchun kasbiy tayyorgarlikning mazmunini shu tarzda o'zgartirish kerak.
Bunda "Informatika" fani o'rganilayotgan barcha o'quv fanlarining ma'lum bir tarkibida maxsus sintez qiluvchi "meta-fan" sifatida muhim o'rinni egallashi kerak.[3]
Ishlab chiqarishni jarayonlarini avtomatlashtirish va axborot tizimlari orqali boshqarish natijasida oliy o'quv yurtlariga kelajakdagi kasbiy faoliyatida kompyuter texnologiyalaridan samarali foydalanadigan mutaxassislarni tayyorlash vazifasini qo'ydi. XXI asr axborot jamiyatida faqat universitet dasturlarining asosiy kurslarini o'zlashtiribgina qolmay, an'anaviy va noan'anaviy vaziyatlarda o'rganilgan bilimlarni qo'llashni o'rganadigan mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishga umid qilishlari mumkin. Va eng muhimi, universitet bitiruvchilari ma'lumot bilan mustaqil ishlash ko'nikmalarini shakllantiradilar. Bugungi ish beruvchilar mustaqil ravishda tahlil qilish, turli muammolarni hal qilishda malakali va ijodiy fikrlashni biladigan bunday malakali mutaxassislarga qiziqishqlari yuqoridir. Amaliyot shuni ko'rsatyabdiki, talabalarni mustaqil ravishda o'qitishga va ularning o'quv va kognitiv faoliyatini oqilona tashkil etishga etarlicha e'tibor berilmayabdi. Shu sababli, oliy ta'lim bitiruvchilari doimiy ravishda yangilanib turadigan yangi axborot texnologiyalari tizimiga tezda moslasha olishlari qiyinlashmoqda.
Hozirgi vaqtda axborot texnologiyalarining rivojlanishi talabalarga sifat jihatidan yangi imkoniyatlarni taqdim etmoqda, bu esa o'z navbatida axborot kompetentsiyasini rivojlantirishga olib keladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari iqtisodiyot, fan, ta'lim, madaniyat, siyosat, shuningdek ekologik va milliy xavfsizlikni ta'minlash, maishiy sohaga tobora keng tadbiq etilmoqda. Birinchi o'rindagi vazifalardan biri talabalarga ta'lim berish jarayonida axborot kompetentsiyasini shakllantirib borish va shu orqali bitiruvchilarni axborotlashgan jamiyatiga moslashib borishini ta'minlashdir.
Bugungi kundagi axborotlashgan jamiyatida inson nafaqat o'zi, balki boshqa shaxslar tomonidan to'plangan katta hajmdagi ma'lumotlarni xam idrok etishi va qayta ishlashi kerak bo'ladi. Shaxsninig asosiy faoliyat turlaridan biri kompyuter va axborot texnologiyalariga asoslangan ma'lumotlar to'plami bilan tezkor va sifatli ishlash, ya'ni inson o'z oldiga qo'yilgan vazifani hal qilishda takomillashgan, tizimli harakat usullarini tanlashga intilishi kerak. [1-3]
Talabaning axborot kompetentsiyasi uchta tarkibiy qismdan iborat: bilish, o'quv va kelajakdagi kasbiy faoliyatda qo'llash, mustaqil ravishda axborot kommunikatsiya texnologiyalari bilan ishlashdir.
Evropa ta'lim kengashi ta'lim sifatining mezonlarini qamrab oluvchi kompetensiylarning asosiy muhim beshta guruhini aniqlab oldi:
✓ Siyosiy va ijtimoiy kompetensiyalar;
✓ Ko'p madaniyatli jamiyat hayotiga hayotga kompetensiyalar;
✓ Og'zaki vayozma muloqotga ega bo'lishni belgilovchi kompetensiyalar;
✓ Axborotlashgan jamiyatiningpaydo bo'lishi, yangi texnologiyalarga ega bo'lish, ulardan foydalanishni tushunish bilan bog'liq kompetensiyalar;
✓ Doimiy o 'qish va qayta malaka oshirib borish natijasida shakllanuvchi kompetensiyalar;
Tavsiyalar: Muhim kompetensiyalar to'plamini quyidagi bir nechta komponentalar orqali ifodalanishi mumkin:
- kompetentsiyaning axborot tarkibiy qismi (axborot uzatishni tashkillash, saqlash va qabul qilish usullari);
- kompetentsiyaning loyihalash tarkibiy qismi (maqsadlarni aniqlash usullari, resurslarga erishish manbalarini, harakatlar, muddatlarini aniqlash usullari);
- kompetentsiyaning baholash tarkibiy qismi (natijalarni maqsadlar bilan taqqoslash, tasniflash, mavhumlashtirish, bashorat qilish, tizimlashtirish, konkretlashtirish usullari);
- kompetentsiyaning bog'lovchi tarkibiy qismi (o'z maqsadlariga erishish uchun ma'lumotni uzatish va boshqa odamlarning resurslarini jalb qilish usullari).
- kompetensiyaning samaradorligi (bilimni o'zlashtirish va tadbiq etish orqali aniqlash)
Rossiyalik olim A. V. Xutorskoy ta'lim kompetentsiyalarining quyidagi asosiy ro'yxatini ajratib ko'rsatadi: qiymat-semantik, umumiy madaniy, o'quv-kognitiv, axborot, kommunikativ, ijtimoiy-mehnat va shaxsiy o'zini takomillashtirish kompetensiyalari [3]. Ta'limning har bir darajasida, umumta'lim maktabidan boshlab, o'quvchilar asosiy ta'lim kompetentsiyalarini universal bilim, ko'nikma, mustaqil faoliyat tajribasi va shaxsiy javobgarlik tizimi orqali shakllantirishlari kerak. Tashkilot va korxonalar uchun mutaxassislar etishmaydigan zamonaviy mehnat bozorida oliy ta'lim yosh mutaxassislarni raqobatbardosh bo'lishlarida asosiy ta'lim malakalari va kompotensiyalari yuqori darajada rivojlangan quyidagi talabalar bo'yicha tayyorlashlari kerak:[1,2]
1.O'rganilayotgan fanning mazmunini tanlash metodologiyasi va strategiyasini takomillashtirish va mutaxassislikning o'quv dasturida nazarda tutilgan an'anaviy fanlarni o'qitish metodikasiga o'zgartirishlar kiritish.
2.Talabalarning o'quv ma'lumotlarini uzatish hajmi va mazmunini o'zlashtirish samaradorligini oshirish.
3.Ta'lim jarayonida o'zaro ta'sirning yangi usullarini tashkil etish, buning natijasida o'qituvchi va talaba faoliyatining mazmuni va xarakterini o'zgartirish mumkin.
4.Talabalarning shaxsiy rivojlanishiga hissa qo'shadigan ijobiy motivatsiyani amalga oshirish.
5.Qo'shimcha ma'lumot manbalaridan foydalanish, bunda juda yuqori va
ishonchli darajadagi bilim olish imkoniyati paydo bo'ladi.
Axborotlashtirishning zamonaviy bosqichining mazmuni an'anaviy o'quv fanlariga axborot texnologiyalari vositalarini faol qo'llash va joriy etishdan iborat bo'lib, shu asosida pedagoglar tomonidan o'quv jarayonini yangi usullari va tashkiliy shakllarini o'zlashtirish, ta'lim mazmunini tubdan qayta ko'rib chiqishdir. Bunda asosiy vositalar sifatida internet manbalari, shaxsiy kompyuterlar uchun dasturiy tizimlar, turli xil videolar, audio materiallar va talabalar uchun tahliliy matnlar qaraladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkin-ki, ta'lim sifati samaradorlogini oshirishda oliy o'quv yurti talabalarining o'qitilayotgan fanlardan axborot kompetentsiyasini rivojlantirish bugungi asosiy vazifalardan biri xisoblanmoqda. Talabalarning axborot kompetensiyasini rivojlantirishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va internet resurslar asosiy vositalari sifatida qaralmoqda. Ushbu maqolada shu yo'nalishlar va savollar bo'yicha tavsiyalar ko'rsatib o'tildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Zeer E.F. Klyuchevie kvalifikatsii i kompetentsii v lichnostno orientirovannom didaktika: Ucheb. dlya vuzov. SPb: Piter, 2001. 544 s.
4.SHelten A. Vvedenie v professional'nuyu pedagogiku. Ekaterinburg: Izd-vo Ural. gos. prof.-ped. unta, 1996. 288 s.
