Научная статья на тему 'ОИЛАНИ ҚАДРИЯТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИГА ТЎСИҚ БЎЛАЁТГАН САЛБИЙ ОМИЛЛАР'

ОИЛАНИ ҚАДРИЯТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИГА ТЎСИҚ БЎЛАЁТГАН САЛБИЙ ОМИЛЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

92
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОИЛАНИ ҚАДРИЯТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИГА ТЎСИҚ БЎЛАЁТГАН САЛБИЙ ОМИЛЛАР»

ОИЛАНИ КАДРИЯТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИГА ТУСЩ БУЛАЁТГАН САЛБИЙ ОМИЛЛАР

Музаффар Абдукарим ^ли Махаматкаримов

Узбекистон халкаро ислом академияси Психология (дин психологияси) мутахассислиги 1-курс магистранти muzaffar26061991 @gmail .com

Сунгги йилларда юртимизда оила институти ривожига хизмат килувчи бир катор узгаришлар амалга оширилмокда. Оила, аёллар, ёшлар ва нуронийларни ижтимоий-иктисодий куллаб-кувватлаш, махалла институтини фаол ижтимоий бирикма сифатида такомиллаштириш каби масалалар давлат сиёсати даражасига чикиб, бу борада фундаментал хукукий асос яратилди. Жумладан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 1 март кунидаги "Оила ва хотин-кизлар билан ишлаш, махалла ва нуронийларни куллаб-кувватлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-81-сонли, 2022 йил 7 мартдаги "Оила ва хотин-кизларни тизимли куллаб-кувватлашга доир ишларни янада жадаллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-87-сонли Фармонлари хамда 2022 йил 1 мартда "Оила ва хотин-кизлар давлат кумитаси фаолиятини ташкил этиш тугрисида"ги П^-146-сонли ^арорнинг кабул килиниши оила тизимига хукумат эътибори юкори эканлигини даражада курсатади.

Оилага эътибор замирида бугунги глобаллашув жараёнининг жадаллиги ортидан ахлокий кадриятлар, маънавий-маърифий салохиятни пасайиб бориши туфайли оила институтининг инкирози ва унинг салбий окибатлари кузга ташланиб бораётганлиги каби омиллар сабаб булмокда. Сунгги ун йилликларда бу каби муаммолар янада долзарблашиб бормокда.

Биз оила институтида миллий ва умуминсоний кадриятларнинг емирилиши сабабларини бирма-бир куриб чикканимизда, оилавий муносабатлар тизимидаги ахлок нормаларига риоя этмаслик аввало, шахснинг тарбия тизимидаги бушликлари сабабли юзага келишини кузатдик. Мазкур бушликни турли гаразли гоялар билан тулдиришга булган уринишлар окибатида оилани хам кадрият сифатида емирилиши содир булмокда. Бу уринишлар замирида оилада миллий ва диний кадриятларга булган хурмат хиссининг пасайиши, оиладаги узаро самимийлик мухитининг йуколиши, моддий манфаатларнинг

May 21

178

устувор булиб колаётганлиги, оилада фарзанд тарбиясига эътибор ва масъулият хисси пасайиб бораётганлигини куришимиз мумкин. Шунингдек, оила институтида кадриятлар тизимининг мухим бугини хисобланган оила аъзолари уртасидаги муносабат механизмларида шаклан ва мазмунан шундай узгаришлар руй бермокдаки, бу узгаришлар ортида оиладаги соглом психологик мухитнинг емирилиши хамда оила аъзолари уртасидаги мулокот ва муносабатларнинг гуманистик кадриятларига салбий таъсири кузатилади.

Биз бу каби салбий омиллар ва улар келтириб чикаётган окибатларни куйидагича таснифладик:

- оилавий ажримлар ва нотулик оилаларнинг купайиб бориши;

- оилада узаро ижтимоий роллардаги узгаришлар, оила аъзоларининг уз масъулияти, бурч ва хукукларини яхши англамасликлари;

- оилада ота-оналарнинг таълим муассасалари билан фарзанд таълим-тарбияси масаласида хамкорликни йулга куймасликлари;

- ота-оналар уз фарзандларига шахсий намуна курсатиш, миллий-диний кадриятлар, анъаналарни ургатишга интилмасликлари;

- эрта никох ва эрта тугрук холатларининг купайиб бориши;

- ёшларнинг буш вактларини мазмунли утказишга, соглом турмуш тарзи ва репродуктив саломатликларига етарли эътибор каратилмаслиги ва х.к.

Куйида мазкур салбий холатларнинг иккитасига: оилавий ажрим ва нотулик оилалар сонининг ошиб бориши хамда эрта никох ва эрта тугрук холатларининг купайиши муаммоларига эътибор каратдик.

Ажримли ва нотулик оилалар муаммоси. Оила институтининг ижтимоий бирлик сифатида заифлашиши, ажралишлар ва уларнинг асорати сифатида нотулик оилалар сонининг кескин усиши бир карашда кузга ташланмайдиган лекин чукур асоратли окибатларни келтириб чикарадиган ижтимоий муаммо булиб колмокда. Нотулик оилалар сонининг ортиб бориши нафакат юртимизда, балки бошка давлатларда кузатиладиган катта ижтимоий-иктисодий, ижтимоий-психологик муаммо сифатида каралади.

Педагог олима Е.Лапшина тадкикотига кура, Россияда 1997-1999 йилларнинг узида бир миллион бола ота ёки онасиз колган, оиладаги ажралишлар эса Россия давлат статистика кумитаси маълумотларига кура, 57% ни ташкил килган [4]. Нотулик оила ва ундаги бола тарбияси энг катта ижтимоий муаммо саналадиган Россия Федерациясининг узида В.Бодрова, Я.Николаева, А.Гросс, О.Юсупова, В.Титаренко, Г.Кантемирова, Е.Лапшина, Т.Андреева,

May 21

179

Л.Овчарова, С.Ярошенко ва бошка олимлар томонидан урганилган.

Социолог олима Г.Кантемированинг диссертация тадкикотида келтирилишича, 2008 йилда, вояга етмаган вактинча жамиятдан «изоляция» кцлинган (махсус муассасаларда тутилаётган) ёшларнинг 39,2% ва девиант хулки сабабли ички ишлар органларининг руйхатига олинган вояга етмаган болаларнинг 36,8% нотулик оилалардан булган [3]. Я.Николаеванинг тадкикоти натижаларига кура, нотулик оилалардаги 92% аёллар фарзандларининг отадан олаётган моддий ёрдами етарли эмас деб биладилар [5]. Унинг тадкикотларига кура аёлларнинг 61% оилада ота - эркак кишининг йуклиги бола шахсига салбий таъсир кцлишини курсатди, 69% аёллар нотулик оила хам моддий, хам маънавий кийинчиликларга учрашини кайд этди. Нотулик оилада усмирлар тарбиясининг ижтимоий шарт-шароитлар масаласи С.Зеленчукова олиб борган тадкикотда Германия ва Россиядаги нотулик оилаларда тарбияланаётган усмирлар кцёслаб урганилган [2].

Эрта никох ва эрта TyFpyK холатларининг купайиб бориши муаммоси. Статистик маълумотларга кура, эрта турмуш куриш холатлари асосан кашшок мамлакатларда купрок учраётганлиги кузатилади. Ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда бу холат буйича ижобий курсаткичлар кайд этилган. Эрта никохнинг сабаблари сифатида ёш кизларнинг таълим, иш билан таъминлаш имконининг пастлиги ва хукукий маданиятнинг куйи даражада эканлиги хисобланади. Эрта никохнинг даражаси буйича Осиё мамлакатларидан Х,индистон, Бангладеш ва Афгонистон, Африканинг бир катор давлатларидан Нигерия ва Эфиопия, Лотин Америкасидан Бразилия каби мамлакатлар 40-55% билан пешкадамлик кцлмокда [7]. Бу мамлакатларда асосан камбагаллик туфайли кцзларни эрта никохга бериш холати юкори хисобланади. Дунё микёсида 2007-2017 йил маълумотларига кура, 18 ёшга тулмасдан турмуш курган угил болалар 115 миллионни ва бу уртача 10-30%ни ташкил килмокда[6]. Жумладан, бутун дунёда эрта турмуш куриш даражаси юкори курсаткичи Африка мамлакатига тугри келиб, бу ерда 35% ёш аёллар 18 ёшга кадар турмуш курган, ундан кейинги уринда Жанубий Осиё мамлакатлари хисобланади (30%). Лотин Америка мамлакатларида (24 %), Якдн Шарк ва Шимолий Африкада (17%), Шаркцй Европа хамда Марказий Осиё мамлакатларида (12%) бу холат юкори хисобланади [8]. Эрта никох курсаткичи юкори булган давлатларда никох ёши 9-15 ёш оралигини ташкил этади.

Оила жамиятимизда юксак кадрият сифатида куп

May 21

180

асрлардан бери комил шахс тарбиясида уз урнига эга булиб келган. Ижтимоий жамиятимизнинг бир кисми хисобланган ислом динида хам оила юритиш ва фарзанд тарбиясига оид гоялар уз тасдигини топган. Ёшлар тарбиясида оила ва оилавий муносабатларнинг ахамияти борасида бир катор хадислар хам келтирилган. Пайгамбаримиз (соллаллоху алайхи ва саллам) мархамат килиб айтадилар: «Кишининг уз фарзандини чиройли одоб-ахлок билан тарбиялаши куп микдордаги нафл садака беришидан яхширокдир» (Термизий ривояти) [1].

Хулоса урнида айтиш лозимки, оиладаги соглом мухитнинг юзага келтирувчи мухим омиллар каторида миллий ва диний кадриятлар асосидаги шахс муносабатлар ётади. Психология сохасида шахснинг комиллик даражасини белгилашда оилавий муносабатлар тизими хамда кадриятлар структурасидаги гуманистик ёндашувнинг ахамияти тобора ортиб бормокда. Бу уз урнида шахслараро муносабатлар ва ижтимоий мулокот статусларини белгилашда оила психологияси ва педагогикасининг ахамиятини ошиб бораётганлигини англатади.

REFERENCES

1. Abdivalievna, A. N. (2021). Psychodiagnostics of children with attention deficiency syndrome and hyperactivity. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(3), 2352-2355.

2. Gayibova, N. A. (2016). Influence of the sibling statuse's of teenagers on interpersonal relations. European Journal of Education and Applied Psychology, (2),

3. https : //data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/

4. https://www.globalcitizen.org/en/content/5-countries-with-highest-child-marriage/

5. Isayeva, M. A. (2014). Religious and psychological aspects of family functions. The Way of Science, 90.

6. Rasulov, A. (2021). The status of implementation of methodology of personal psychodiagnostics in psychological research in Uzbekistan. ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL, 77(2), 600-605.

7. Rasulova, F. F. (2016). CHARACTERISTICS OF PRINCIPAL WAYS AND METODS OF CORRECTION OF AGGRESSIVE BEHAVIOR AMONG TEENAGERS. Theoretical & Applied Science, (9), 173-176.

8. Rasulova, N. T. (2021). PSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF REPRODUCTIVE CONSCIOUSNESS AND BEHAVIOR.

68-69.

■_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(Special Issue 2), 375-380.

9. Rustamovich A. M. The moral consciousness dynamics of students is the position in the process of high education //European journal of education and applied psychology. - 2016. - №. 1.

10. UNICEF global databases, (2019), based on DHS, MICS and other national surveys, 2007-2017.

11. Абдулла Шер. Эстетика. Дарслик. -Тошкент: Еафур Гулом номидаги матбаа-ижодий уйи. 2014. -Б. 327-328.

12. Алимов У. Оилада фарзанд тарбияси (2019) -Тошкент: «Мовароуннахр», 2019. 460 б.

13. Дусмухамедова, Ш. А. (2021). ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ОЦЕНКИ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(Special Issue 2), 355-361.

14. Зеленчукова С.В. Социально-педагогические условия воспитания подростков из неполных семей (2002). Диссер. и автореф. на соискание учёной степени кандидата пед. наук. - Барнаул.

15. Кантемирова Г.А. Социализация детей в неполной семье (2008)./ Диссер. и автореф. на соискание учёной степени кандидата соц. наук. - Москва, 2008.

16. КОСИМОВ, Б. (2020). Повышение статуса органов самоуправления граждан в осуществлении действенного общественного контроля. Fuqarolik jamiyati. Гражданское общество, 17(1), 58-62.

17. Лапшина Е.А. Педагогические условия формирования конкурентоспособной личности учащихся из неполных семей в воспитательной системе школы (2010). Диссер. и автореф. на соискание учёной степени кандидата педагогических наук. Ульяновск.

18. Назаров, А. С. (2020). Психологический анализ уровней принятия управленческих решений и факторов, влияющих на него. Молодой ученый, (21),

19. Николаева Я.Г. Педагогические условия совершенствования процесса воспитания детей в неполной семье: на материале Чувашской Республики. (2003) Диссер. и автореф. на соискание учёной степени кандидата педагогических наук. - Чебоксары.

739-740.

Щ_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.