CC BY
33
УДК 520.33:630 Проф. Анджей Яворсм, зв. д-р габ. -
Кратвська стьськогосподарська академiя
ОХОРОНА Л1СОВИХ АСОЦ1АЦ1Й СХ1ДНО1 ГАЛИЧИНИ
На винятково цiннi об'екти, яю вартують охорони, звернено увагу ще перед Першою свiтовою вiйною. Тодi було запропоновано утворити лiсовi резервати (запо-вiдники) у Схiдних Карпатах (Говерла) i степових на Подiллi (околиця Борщева). Найстарiшим резерватом був буковий лю в Пеняках, названий "Пам'яткою". Вiн зна-ходився тд охороною вiд 1886 р. Першi описи степово'1 та люово'1' рослинносп Ме-доборiв зробив В. Шафер у 1910 р. Опис найбшьшого мюцезнаходження Taxus bac-cata L. у Середнш Европi знаходимо в пращ Шафера, датоваш 1913 р. У перюд мiж вiйнами 1918-1939 рр. визначш ботанiки описали релштну рослиннiсть яру Днiстра, степiв Медоборiв i Панталиха, заростей степово'1' вишш Prunus fruticosa Pall. та рос-линний покрив Чивчинських гiр. Обговореш в цiй статтi науковi роботи за перюд до 1939 р. можуть бути основою для ощнки змш рослинного покриву, якi вщбулись впродовж XX ст. Ця проблематика мае лягти в основу польсько-украшсько'1' ствпра-цi та спiльних комплексних наукових дослiджень у царинi заповщно'1' справи.
Ключов1 слова: лiсовий резерват, люова асоцiацiя, охорона угрупувань.
Prof. dr hab. Andrzej Jaworski - agricultural academy of Krakiv Conservation of forest communities in eastern Galicia
Especially valuable areas worth to be protected were noticed before World War I. At that time it was proposed to create forest reserves in the Eastern Carpathians (Howerla) and steppe reserves in Podolia (surroundings of Borszczow). The oldest reserve was created in 1886 including a beech forest in Pieniaki called "Pami^tka" ("Remembrance"). The steppe and forest vegetation of Miodobory was for the first time described by S. Szafer in 1910, while his publication of 1913 included a description of the largest locality of Taxus bacca-ta L. in Central Europe. During the period between First and Second World Wars (1918-1939) works of outstanding botanists included descriptions of a relict vegetation of the Dniestr river valley, steppes of Miodobory grzymalowskie and Pantalich, thickets of the steppe cherry Prunus fruticosa Pall., and vegetation of the Czewczynskie Mountains. The works presenting floristic characteristics of forest and steppe reserves written before 1939, and discussed in this paper, may form the basis for the estimation of changes in herbaceous and arborescent vegetation which took place during the 20th century. These problems should make the basis for the Polish-Ukrainian cooperation including undertaking of joint complex scientific research.
Keywords: forest reserve, forest association, community protection.
Wst£p
Galicja Wschodnia w granicach obecnej Ukrainy obejmowala kilka regi-onow geograficznych. W prezentowanym opracowaniu, w oparciu o literature ok-resu sprzed I wojny swiatowej oraz miedzywojennego (1918-1939), przedstawiono rezerwaty objete ochron^ lub godne objecia ochron^ lasy, nieliczne w tej czesci Europy stepy Podola i Wolynia oraz pierwotne lasy Karpat Wschodnich.
Okres poprzedzaj^cy I wojn£ swiatow^
W okresie rozbiorowym Ukraina Zachodnia znajdowala sie pod zaborem austriackim. Galicja, w sklad ktorej wchodzila Ukraina Zachodnia jako tzw. Galicja Wschodnia, korzystaj^c z konstytucji i pewnego samorz^du krajowego, w wielu dziedzinach, a zwlaszcza kultury, mogla wykazywac wiecej inicjatywy niz inne dzielnice Polski. Szczegolnie korzystn^ okolicznosci^ dla ochrony przyrody w Ga-licji byl wyzszy niz w innych czesciach Polski, podzielonej miedzy zaborcow, stan
nauki, m.in. dzi^ki dzialalnosci dwu Uniwersytetow: Jagiellonskiego i Lwowski-ego [19]. Jednakze w wyniku zaleznosci od wladz austriackich podejmowane dzialania cz^sto nie byly realizowane.
Osrodkami pracy byly wi<?c Krakow i Lwow. W Krakowie dzialalnosci^. t^. zajmowala si<? Komisja Fizjograficzna Akademii Umiej^tnosci i Towarzystwo Tatrzanskie (w Sekcji Ochrony Tatr), a we Lwowie Towarzystwo Przyrodnikow im. Kopernika i Muzeum Przyrodnicze im. Dzieduszyckich.
Ojcem i tworc^. idei ochrony przyrody w Galicji byl znakomity zoolog, profesor Uniwersytetu Jagiellonskiego Maksymilian Nowicki. Uczniami Jego byli najwybitniejsi pracownicy, ktorzy oddali wielkie zaslugi dla ochrony przyrody: Marian Raciborski, Marian Lomnicki, Wladyslaw Kulczynski, Boleslaw Kotula, Eugeniusz Janota i wielu innych.
W 1903 r. pod wplywem H. Conwentza (pioniera i tworcy ochrony przyrody w Niemczech, Dyrektora Muzeum Przyrodniczego w Gdansku), ktorego dzialalnosc na polu ochrony przyrody dotarla do Wiednia, Ministerstwo Oswiaty Monarchii Austriackiej wydalo zarz^dzenie (z 30.XI.1903 r.) polecaj^ce zajmowa-niem si<? ochrony przyrody [19]. W zwi^zku z tym Namiestnictwo we Lwowie, w lutym 1904 r. wydalo wezwanie skierowane do instytucji i osob prywatnych, aby donosili mu o wszelkich zabytkach przyrody w Galicji zasluguj^cych na ochrony. Na to wezwanie jako pierwsze odpowiedzialo Towarzystwo Przyrodnikow im. Kopernika, proponuj^c utworzenie wi^kszych rezerwatow gorskich, m.in. lesnych w Karpatach Wschodnich i stepowych na Podolu w okolicy Borszczowa. Niestety akcja wywolana zarz^dzeniem wiedenskiego Ministerstwa okazala si<? bezcelowa -zostala bowiem zapomniana.
Dzi^ki inicjatywie Towarzystwa Przyrodnikow im. Kopernika i prof. M. Raciborskiego jednak rozpocz^to prace nad "Inwentarzem zabytkow przyrody". Znaczn^ cz^sc zebranych informacji, dotycz^cych lokalizacji i charakterystyki zbi-orowisk roslinnych zasluguj^cych na ochrony, opracowal i przedstawil Raciborski w publikacji "Ochrony godne drzewa i zbiorowiska roslin"[13].
Na wapiennych skalkach Miodoborskich, we wsi Okno, znajdowalo si<? jedyne miejsce w Galicji - z okresu pliocenu - smaglicy podolskiej Schiwereckia podolica Andrz. i owsicy Bessera Avenastrum Besseri (Gris.) Koczwara. W Rasztowcach nad Zbruczem rosl jesion ostroowockowy Fraxinus oxycarpa Willd.
Za godne ochrony uznano resztki kwiecistych stepow Podola mi^dzy Ho-wilowem, Dereniowk^ a Horostkowem, gdzie w miejscowosci Waligora dotrwaly ich resztki; nalezalo je ochronic przed zaoraniem i spasaniem. W lesie "Ploska" w Lubieniu Malym pod Lwowem w jeziorkach zarastaj^cych torfowcem znajdowaly si<? endemity okresu lodowcowego: wierzba mirtolistna Salix myrtilloides L., jezoglowka drobna Sparganium sp. i turzyca wyniosla Carex sp. (jedyne stanowis-ko w Galicji).
Raciborski [13] apeluje, aby w reglu dolnym Karpat Wschodnich, gdzie zachowaly si<? jeszcze lasy pierwotne obj^c ochrony rezerwatow^ "plat lasu dzi-ewiczego"
Na najwi^ksze stanowisko cisa pospolitego Taxus baccata L.w Europie Srodkowej znajduj^ce si<? w Kniazdworze zwrocil uwage Spausta w 1893 r [14], a
nastçpnie Lomnicki w 1900 г. [17]. Obszerny opis cisa przedstawi! Szafer w "Sylwanie" w 1913 r.
Rowniez lesnicy podjçli dzialalnosc z zakresu ochrony przyrody, zajmuj^c siç t^ spraw^ na zjazdach "Galicyjskiego Towarzystwa Lesnego" (1912 i 1913 r.). "Kolko przyrodnicze sluchaczy Wyzszej Szkoly Lasowej we Lwowie" zbieralo cenne materialy dotycz^ce pierwotnych zbiorowisk lesnych. "Sylwan", organ lesnikow oglasza artykuly, rozprawy i notatki dotycz^ce zabytkow przyrody lesnej.
Dziçki dzialalnosci przyrodnikow i lesnikow podjçto starania o utworzenie wiçkszych rezerwatow w lasach panstwowych. Powstaniu takich rezerwatow przeszkodzila jednak
I wojna swiatowa
Muzeum przyrodnicze im. Dzieduszyckich (zalozone w polowie XIX wi-eku) przysluzylo siç sprawie ochrony zabytkow przyrody, szczegolnie dla ochrony bezcennych wykopalisk dyluwialnych w Staruni oraz przez wydanie pierwszego opisu osobliwosci przyrody okolic Lwowa (Szafer [18] "Osobliwosci i zabytki flory okolic Lwowa").
Zalozyciel Muzeum im. Dzieduszyckich hr. Wlodzimierz Dzieduszycki ut-worzyl w okolicach Zloczowa (Pieniaki) w 1886 r. w swoich dobrach 40 morgowy (20,02 ha) rezerwat lasu bukowego i nazwal go "Pami^tk^" [9, 16]. Rezerwat ten zagin^l w wyniku wojny prawdopodobnie na zawsze [9].
Wyj^tkow^ wartosc geobotaniczn^ stanowila roslinnosc stepowa i lesna Miodoborow. Utworzono tam rezerwaty prywatne na Ostrej Skalce i na Lubomli. Lasy mieszane Miodoborow poludniowych zlozone z grabow: "dawniej zapewne z buka i innych lisciastych z wlasciw^. flor^ zieln^ przedstawiaj^. zespol roslinny sil-nie kontrastuj^cy z reszt^ lasow grzbietu Miodoborskiego, ci^z^cy we wszystkich swych reprezentantach florystycznych do flory baltyckiej o podgorskim charakter-ze, nie nalez^cy zatem do formacji podolskich" [15].
Po 20-stu latach (1930 r.) w lasach tych zaszly zmiany na gorsze. Zniknçly drzewostany starsze pierwotnego charakteru [25].
Lata 1918-1939 Podole
Opisy wartosci przyrodniczej Podola znajdujemy w "Ilustrowanym prze-wodniku po Galicyi" autorstwa M. Orlowicza [10]. Zwraca on uwagç na trzy osobliwosci Podola: jar Dniestru od Nizniowa do Zaleszczyk i jego doplywow, "jedyny step Galicyi" oraz Miodobory - niezmiernie ciekawy dla przyrodnikow lancuch polkolistych skal powstaly z raf muszlowych, z ich unikalnymi zbiornikami. Znaj-dowaly siç tam swiçte gory slowianskie Bohut (414 m.n.p.m.) i Kr^gla Gorka (430 m n.p.m.). Na Bohucie miala stac swi^tynia Swiatowida, ktorego pos^g znale-ziono w 1847 r. w Zbruczu u stop gory, a w 1914 r. znajdowal siç w Krakowie. Pi-erwsze opisy roslinnosci stepowej i lesnej Miodoborow przedstawil Szafer [15], o czym wspomniano wyzej.
Opis godnych ochrony resztek stepow na Pokuciu (Ostrowiec, Czortowiec, Harasimow) przedstawila Kozlowska [2].
Szaferowi [22] zawdziçcza siç takze opis buka podolskiego z Karpat Wschodnich (Kosow, Slobodka Lesna kolo Kolomyji) i Podola Zachodniego. Buk
podolski zjawil si <5 na Podolu po epoce lodowcowej znacznie wczesniej anizeli w pozostalej cz^sci Polski. Wyst^powal on juz 8-9 tys. lat p.n.e. Pózniej w neolicie rozszerzyl swój zasi^g, podczas gdy buk zwyczajny zaj^l Karpaty i opanowal je w br^zie (okolo 3 tys. lat p.n.e.). Buk podolski jest zatem historycznie starszy od bu-ka zwyczajnego o okolo 4 tys. lat i wczesniej od niego (okolo 2 tys. lat) rozprzestrzenil si^ na Podolu i w nizszych polozeniach Karpat.
Buczyna podolska odróznia si<? od buczyny opolskiej brakiem roslin karpackich i obecnosci^. trzmieliny niskiej (Evonymus nana M.B.). Charakterystyczne s^. takze: Dentaria bulbifera L., Dentaria glandulosa W.K., Melica uniflora Retz. i Hedera helix L. Szafer [22] opisal równiez d^browy podolskie wyst^puj^ce juz w okre-sie lat 30. XX wieku w formie szcz^tkowej (opisy pochodz^. z miejscowosci: Hali-lea, Salówka, Rosochacz, Monastyrek k. Bilcza). Autor ten apelowal o ratunek dla d^brów podolskich. D^browy te tworzyly: d^b szypulkowy Quercus robur L. ze znaczn^. domieszk^. czeresni Prunus avium L.i rzadko wyst^puj^cymi innymi gatun-kami lisciastymi (Acer campestre L., A. pseudoplatanus L., A. platanoides L., A. ta-taricum L.) - zespól ten nie mial odpowiedników wsród d^brów Europy Zachodniej.
Na Zjezdzie przedstawicieli nauki Polski, Czechoslowacji i Rumunii (13/14 grudnia 1929 r.) wyst^piono z inicjatyw^ ochrony przyrody na terenach gra-nicznych tych panstw. Podj^to uchwal^ utworzenia kilku rezerwatów wzdluz do-liny Dniestru.
Opisy roslinnosci pierwotnej tego terenu przedstawil Gajewski [1] i opubli-kowal w pracy "Szcz^tki flory pierwotnej w jarze Dniestru". Jar Dniestru uznawany byl, obok Pokucia stepowego i Miodoborów, za najbogatszy skarbiec flory. Wyst^powaly tam bardzo rzadkie rosliny, takie jak: prz^sl ostra Ephedra dis-tachya L., migdal karlowaty Amygdalus nana L., czosnek kropkowany Allium gut-tatum Stev., szafirek w^skokwiatowy Muscari tenuiflorum Tausch, szparag nibyszorstki Asparagus pseudoscaber Bl., urzel t^poowockowy Isatis hebecarpa DC. i inne. W jarze Dniestru rozwijaly si<? oprócz stepów zbiorowiska zaroslowe i lesne.
Szafer [22] opisal lasy z d^bem bezszypulkowym Q. sessilis Ehrh., które wyst^powaly wzdluz Dniestru od granicy Opola po Zezaw^. Fragmenty tego lasu pojawiaj^ si<? w jarze Seretu; byl to jedyny kwasolubny typ lasu na Podolu. Autor ten podkreslal niszczenie resztek pierwotnej przyrody na Podolu. D^browy Podola po zalozeniu zr^bów zupelnych odnawiano: sosn^, swierkiem a nawet jodl^ i groc-hodrzewem.
Stepy z okolic Ostrej Skalki w Miodoborach grzymalowskich (Caricetum humilis) i step Pantalicha opisal Szafer [22]. Apelowal o utworzenie rezerwatów w pasmie Miodoborów, które obj^lyby ochrony: d^browy i skalki w Kujdaricach, skalki w Zerebkach Szlacheckich, skalki grzymalowskie oraz step w Ostapiu i Ok-nie, rezerwaty na Ostrej Skalce oraz Lubomli, w poludniowych Miodoborach, partie lasu w Wolicy ze stanowiskiem trzmieliny niskiej Evonymus nana M.B., Bohu-cie i Kr^glej Górce. Profesor Szafer [22] apelowal o utworzenie rezerwatów w:
• Zezawie - dla ochrony d^browy z d^bem bezszypulkowym Quercus sessiliflora Salisb.,
• Szutromincach - dla ochrony zespolu Acereto-Fraxinetum podolicum i Populetum nigrae salicosum,
• Dzwinogrodzie i Jagielnicy dla ochrony gin^cego zespolu Querceto-Lithosperme-tum podolicum,
• Kujdancach, Hleszczawie, Ostapiu i Halilei dla ochrony roznych typow d^brow podolskich Quercetum podolicum,
• Iwankowie, Germakowce i Szuparce dla ochrony zespolow Querceto-Carpinetum podolicum oraz resztek Fagetum podolicum,
• resztek zespolow stepu suchego i mokrego na Pantalisze i na stepie Zbrucze.
W 1935 r. dziçki przychylnosci wladz oraz Zarz^du Fundacji Wyzszej Szkoly Rolniczej im. J.K.I. Hohendorfa powstaly w Szutromincach na Podolu (pow. zaleszczycki) cenne cztery rezerwaty lesne [23]. Tworzyly je lasy lçgowe na wyspie (Dniestr) (Populetum nigrae salicosum), czahar podolski (Acereto-Fraxine-tum podolicum), las dçbowo-grabowy (Querceto-Carpinetum podolicum), d^browa podolska (Quercetum podolicum).
W 1936 r. profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza Jozef M^dalski [7] od-nalazl piçkny las (oddzial 19 lasu "Huta Werchobuzka") w maj^tku Koltow kolo Zloczowa. Las ten zlozony z buka i lipy drobnolistnej "piçknosci^. sw^, starosci^ i pierwotnosci^. przewyzsza chyba znacznie "Pami^tkç pieniack^". Zajmowal on 35 ha i nalezal do hr Goluchowskiego z Janowa kolo Lwowa. Jesieni^. 1936 r. mial byc wyr^bywany. Zdaniem M^dalskiego powinien on byc objçty ochrony i zast^pic zniszczony rezerwat "Pami^tka pieniacka".
Na granicy Podola i Wolynia, tj. w miejscach zetkniçcia siç flory stepowej i lesnej, projekt utworzenia rezerwatow przedstawil Motyka [8].
Miejsce projektowanego rezerwatu Charakterystyka obiektu chronionego
Biala Gora kolo Ozydowa Przyroda pontyjska
Trçdowacz kolo Zloczowa Las bukowy zlozony z Fagus silvatica var. moesiaca (F. moesiaca (Maly) Czeczott.)
Lysa Gora kolo Zloczowa Skupienie roslin lesnych i stepowych
Szymon Wierdak [26] opisuje godne ochrony skaly gipsowe i otaczaj^c^ je flor^ na wzgorzach w Mi^dzyhorcach, okolo 5 km na wschod od Halicza. W mi-ejscu tym schodz^ si<? trzy krainy fizjograficzne: Opole, Kotlina naddniestrzanska i Podkarpacie.
Na tle roznorodnej rzezby terenu i wystawy decydujqcych o wilgotnosci gleby wyksztalcilo si<? tam pi^c zespolow:
• turzycy niskiej z ostnicq. powabnq. Carex humilis Leyss. z Stipa pulcherrima C. Koch;
• ostnicy wlosowatej Stipa capillata L.,
• zespol naskalny, m.in. z lyszczycem baldaszkogronowym Gypsophila fastigiata L. i czosnkiem skalnym Allium montanum Schmidt, rojnikiem ruskim Sempervivum ruthenicum Koch i rozchodnikiem hiszpanskim Sedum hispanicum L.,
• zespol turzycy gorskiej Carex motana L. z milkiem wiosennym Adonis vernalis L.,
• zarosli z zawilcem narcyzowym Anemone narcissiflora L., kosaccem trawolistnym Iris graminea L., d^bem szypulkowym Quercus robur L., wierzbq sniadq. Salix livida Whlb. i kalinq hordowinq. Viburnum lantana L.
Za szczegolnie ciekawe uznal prof. Wierdak stanowiska: rojnika ruskiego Sempervivum ruthenicum Koch, bardzo obfite i najbardziej wysuni^te w kierunku poludniowo-zachodnim, a takze rozchodnika hiszpanskiego Sedum hispanicum L., kosacca trawolistnego Iris graminea L. i wierzby sniadej Salix livida Whlb.
Reliktowe zbiorowiska l^kowe Chomiec w Krzywczycach pod Lwowem opisal Krzemieniewski [3]. Chomce to jedno ze wzgorz oddzielaj^ce Podole i Roz-tocze od Pobuza, zbudowane w dolnej cz<sci w epoce kredowej, a w cz<sci wi-erzchniej z piaskow i piaskowcow miocenskich. Jeszcze przed I wojn^ swiatow^ polnocn^. stron< Chomca porastaly stare wysokopienne d<by i buki, a reszt< krzewy, a wsrod nich obficie wyst<powala klokoczka Staphylea pinnata L., polud-niow^ cieple, lesne l^ki typu podolsko-wolynskiego z bardzo bogat^. liczb^ ga-tunkow zielnych (np. oman w^skolistny Inula ensifolia L., oman wierzbolistny Inula salicina L. oraz gorysz olszyniec Peucedanum oreoselinum (L.) Moench).
Wolyn
Zarosla stepowej wisni Prunus fruticosa Pall. z Wisniowej Gory opisal Pa-nek [11]. Polozona jest ona w odleglosci 8 km na polnoc od Rownego, mi<dzy Grodkiem a Zozowem. Swoista stepowa roslinnosc Wisniowej Gory stanowila oaz< wsrod roslinnosci Wolynia.
Rezerwaty lesne na Wolyniu nalezaly do nielicznych. Ze statystyk wyni-kalo, ze Wolyn zajmowal ostatnie miejsce pod wzgl<dem liczby rezerwatow lesnych [6].
Macko [5] opisal dwa rezerwaty istniej^ce i jeden projektowany. Znajdo-waly si< one w lasach obr<bu Beresciany w Ordynacji Olyckiej ks. Janusza Radzi-willa. Jeden z rezerwatow istniej^cych tworzyl drzewostan wielogatunkowy: gra-bowy z domieszk^ jesionu, klonu zwyczajnego i d<bu szypulkowego, drugi drzewostan d<bowy z domieszk^: olszy czarnej, jesionu i grabu w dolnym pi<trze. Re-zerwat projektowany skladal si< glownie z d<bu szypulkowego, a domieszk< tworzyly przede wszystkim. grab i olsza czarna. Rezerwaty te to odosobnione frag-menty wielogatunkowych lasow lisciastych charakterystycznych dla Wolynia, zwlaszcza jego poludniowo-srodkowej i zachodniej cz<sci.
W 1937 r. S. Macko [6] przedstawi! propozycjç utworzenia rezerwatow na Wolyniu._
Miejsce projektowanego rezerwatu Charakterystyka obiektu chronionego
Julan k. Lucka Roslinnosc lasow mieszanych i stepow: golek kapturkowaty Gymnadenia cucullata Rich., wisienka stepowa Prunus fruticosa Pall., czosnek glowkowaty Allium sphaerocephalum L., roza francuska Rosa gallica L., len zlocisty Linum flavum L., ciemiçzyca czarna Veratrum nigrum L.
Borzeniec Drzewostan z udzialem lipy drobnolistnej Tilia cordata Mill., grabem Carpinus betulus L. i dçbem szypulkowym Quercus robur L.
Marenin pod Hubkowem nad Sluczq Las grabowy z azaliq. pontyjskq Rhododendron flavum G. Don w podszycie
Boza Gora Las dçbowy Quercus robur L. z grabem, klonem zwyczajnym, jaworem i sosnq
Karpaty
Interesuj^ca jest historia utworzenia rezerwatu na Czarnohorze [4]. Dqzenia do utworzenia rezerwatu datuj^ siç od 1910 roku, kiedy to austriackie Ministerstwo
Rolnictwa i Dobr Panstwowych polecilo owczesnej Dyrekcji Lasow i Dobr Panstwowych we Lwowie wyszukanie pierwotnego boru na rezerwat. Znalezienie odpowiednich drzewostanow podj^li si<? profesorowie Wyzszej Szkoly Lasowej we Lwowie, a mianowicie Stanislaw Sokolowski i Wladyslaw Szafer. W 1914 r. zd^zyli wskazac jedynie na rezerwat w oddzialach 107 i 112 w Nadlesnictwie Wo-rochta. W 1921 r. (29.X.) Ministerstwo Rolnictwa i Dobr Panstwowych polecilo zarz^dowi lasow we Lwowie wyl^czyc polonin^ o pow. 307,5 ha oraz oddzialy 76 i 77 o powierzchni 140 ha. Tak wi^c w 1921 r. utworzony rezerwat zajmowal powierzchni^ 447,5 ha, ktory poszerzono w 1929 r. i juz wtedy istnial jako Park Narodowy na Howerli o powierzchni 832 ha [20].
Potrzeba poszerzenia rezerwatu na Howerli byl rozpatrywany na wspomni-anym juz wyzej zjezdzie przedstawicieli nauki Czechoslowacji, Polski i Rumunii (13-14 grudnia 1929 r.). Ustalono wtedy m.in. "Konferencja wyraza zapatrywanie, ze na obszarze granicznym Czechoslowacji, Polski i Rumunji, w grupie Pop Iwana i Czywczyna, nalezaloby stworzyc w przyszlosci pograniczny Park Narodowy Trzech Panstw" [27].
O obj^cie ochron^ pierwotnego lasu sosnowego w uroczysku Bor kolo wsi Krzywiec w Gorganach apelowal Srodon [25]. Ten 200-letni las rosn^cy na torfo-wisku wysokim zajmowal powierzchni^ okolo 10 ha.
Ochron^ szaty roslinnej Gör Czywczynskich podj^l B. Pawlowski [12]. Na podstawie 4-letnich badan botanicznych (1933-1936) przedstawil nast^puj^cy projekt utworzenia rezerwatöw:
Rezerwaty zupelne
Rezerwat Hnitesa Palenica Komanowa Polonina Gropa i Hnitesa. zarosla kosówki, zbocza wapienne na Fatia Banulei
Mokradla na przel^czy mi^dzy Hlystowatym a Prelukami Zespól Carex paniculata - Festuca Porcii z opierstk^ Porcjusza Sausurae Porcii, czosnkiem syberyjskim Allium sibiricum L., kosaccem syberyjskim Iris sibirica L.
Rotundale Stanowiska (prawdopodobnie reliktowe) kosówki na torfiastym gruncie
Rezerwaty lerne, stepowe i inne istniejqce na Ukrainie Zachodniej (wedlug stanu z 1931 roku [21])
Woje-wództwo Powiat Rezerwaty:
1 2 3
I s t n i e j ^ c e
(L> rezerwat stepowy "Chomiec" w Krzywczycach pod Lwowem (2,5601 ha), utworzony w r. 1928 dla ochrony fauny i flory ste-powej. Wlasnosc prywatna Stanislawa Baczewskiego,
P r o j e k t o w a n e
£ o ow h-l lwowski - rezerwat torfowiskowy w Janowie nad jeziorem (wlasnosc mi-asta), - rezerwat lesny "Czartowska Skala" we Lwowie (wlasnosc prywatna), - rezerwat jaskiniowy "Grota Miodowa" we Lwowie (wlasnosc miasta Lwowa),
HiiyK'QBiiii bíchhk, 2004, BHn. 14.8
1 2 3
dolinianski rezerwat skalny "Bubniszcze" (106,92 ha), polozony w lasach panstwowych. Ochrona obszaru 54,51 ha istniala od 1907 roku. Obejmuje las mieszany z bukiem oraz malownicze skaly z sztucznie przez czlowieka wykutymi jaskiniami,
horodeñski rezerwat stepowy "Masiok" w Ostrowcu (2,30 ha), zakupiony przez Lige Ochrony Przyrody w latach 1929-1931; resztka pier-wotnego stepu z rzadkimi gatunkami roslin,
kaluski rezerwat lesny "Jasien" (okolo 500 ha), polozony w lasach panstwowych. Chroniony od 1932 r. Najwi^ksze w Polsce sku-pienie limb u zródel Lomnicy,
<u • ^ £ kolomyjski rezerwat lesny "Kniazdwór" (52,09 ha), polozony w lasach panstwowych, chroniony od 1914 r. Najwi^ksze w Europie Srodko-wej skupienie cisów (Taxus baccata L.), które wystepowaly tu w podszyciu pi^knego lasu bukowego z domieszk^ jodly,
0 1 • ^ B rohatynski rezerwat lesny "Stratyn" (3,28 ha), utworzony w r. 1931 przez Augusta hr. Krasickiego. Obejmuje resztke starego, pierwotne-go lasu bukowego, typu opolskiego,
ctí üO P r o j e k t o w a n e
- rezerwat stepowy w Czortowcu (wlasnosc prywatna), - rezerwat stepowy w Obertynie (wlasnosc prywatna), - rezerwat stepowy "Kasowa Góra" w pow. rohatynskim (wlas-nosc prywatna), - rezerwat stepowy "Czortowa Góra" kolo Rohatyna (wlasnosc prywatna), - rezerwat skalno-stepowy w Sarnkach Dolnych (wlasnosc prywatna) - rezerwat stepowy w Luczyñcach (wlasnosc prywatna), - rezerwat stepowy w Hucisku (wlasnosc prywatna), - rezerwat lesny w Klimcu (wlasnosc prywatna), - rezerwat lesny Kobaki w nadlesnictwie Kuty z najwyzszym stanowiskiem d?bu.
I s t n i e j ^ c e
brodzki - rezerwat stepowy "Makutra" (4,02 ha) zakupiony przez Lige Ochrony Przyrody w r. 1931. Step pierwotny, typu wolynskiego z Coronilla coronata L., Daphne cneorum L. i in., - rezerwat lesny "Pami^tka Pieniacka" (20 ha) utworzony w r. 1886 przez Wlodzimierza hr. Dzieduszyckiego, obejmowal pierwotny las bukowy, zupelnie prawie zniszczony w czasie I wojny swiatowej,
<u • ^ m O & O ! skalacki rezerwaty stepowe "Lubomla" i "Ostra Skalka" kolo Okna (10,25 ha), utworzone w r. 1910 przez p. Fedorowicza z Okna. Skalki mszywiolowo-koralowe, wieku sarmackiego, z podolsk^ roslinnosci^ stepowy; stanowisko sziwerekji podolskiej (Schi-wereckia podolica Andrz.),
P r o j e k t o w a n e
H - rezerwat lesny w Ponikwie (wlasnosc prywatna), - rezerwat lesny w Wolicy (wlasnosc prywatna), - rezerwat stepowy "Kolodróbka" kolo Zaleszczyk (wlasnosc prywatna), - rezerwat stepowy w Dobrowlanach (wlasnosc prywatna), - rezerwat lesny w Szutromincach (wlasnosc fundacji bar. Hohendorfa) - rezerwat stepowo-lesny w Zezawie (wlasnosc prywatna), -rezerwaty stepowo-lesne: "Zulicka Góra", "Swi^ta", "Sto-rozycha" (wlasnosc prywatna).
1 2 3
I s t n i e j ц c e
i Rowienski rezerwat lesny "Pustomyty" kolo Tuczyna (okolo 100 ha) utworzony przez Andrzeja hr. Pruszynskiego w 1927 r. dla ochrony typowej dqbrowy wolynskiej (wlasnosc prywatna),
(Л P r o j e k t o w a n e
Л o W - rezerwat stepowy na Górze Bozej, w powiecie krzemienieckim, - rezerwat stepowy na Górze Ostrej w powiecie krzemienieckim, - rezerwat stepowy na Skalach Panienskich pod Krzemiencem, - rezerwat lesny nad Stuczq^ pod Hubkowcem (wlasnosc prywat-na i panstwowa), - rezerwat lipowy w Borzemcu kolo Lucka.
Uwagi koñcowe
Ten krótki artykul nie zawiera wszystkich obiektów przyrodniczych godnych ochrony na Ukrainie Zachodniej. Prace rozpoczçte przez polskich przyrodników, a zmierzaj^ce do objçcia ochrony najcenniejszych obiektów przyrody s^ kontynuowane przez ukrainskich naukowców po 1945 roku, wskazuj^ na to powstale liczne rezerwaty i Karpacki Rezerwat Przyrody, któremu pocz^tek dal utworzony w 1921 r. rezerwat na Howerli. Cytowane w niniejszym artykule opracowania z okresu do 1939 r. przedstawiaj^ce charakterystykç florystyczn^ re-zerwatów lesnych i stepowych mog^ stanowic podstawç do oceny zmian roslin-nosci zielnej i drzewiastej, jakie zaszly w ci^u XX wieku. Problematyka ta po-winna stanowic podstawç wspólpracy polsko-ukrainskiej i podjçcia wspólnych kompleksowych badan naukowych.
Literatura
1. Gajewski W. Szcz^tki flory pierwotnej wjarze Dniestru. - Ochr. Przyr. - 1931. - R.11, S. 10-40.
2. Koztowska A. Godne ochrony resztki stepów na Pokuciu. - Ochr. Przyr. - 1930. - R.10, -
S. 61-72.
3. Krzemieniewski S. Chomiec w Krzywczycach pod Lwowem. - Ochr. Przyr. 1926. - R. 6. -
S. 72-75.
4. Kulczyñski S., Kozikowski A., Wilczyñski T. 1926. Czarna Hora jako rezerwat przyrodniczy. - Ochr. Przyr. 1926 - R.6, S. 23-34.
5. Macko S. Rezerwaty lesne Ordynacji Olyckiej na Wolyniu. - Ochr. Przyr. 1935. - R. 15 S. 62-67.
6. Macko S. 1937. Roslinnosc projektowanych rezerwatów na Wolyniu. - Ochr. Przyr. 1937. - R.17. S. 111-186.
7. M^dalski J. O wskrzeszenie "Pami^tki'pieniackiej w okolicach Zloczowa. - Ochr. Przyr. 1936. - R. 16. S. 96-101.
8. Motyka J. O utworzeniu rezerwatów na pograniczu Wolynia i Podola. - Ochr. Przyr. 1937 - R. 17, S. 186-202.
9. Oraczewski T. Rezerwat lesny "Pami^ka" w Pieniakach. - Sylwan 1921. - R. 39, IV-VI, S. 54-55.
10. Ortowicz M. Ilustrowany przewodnik po Galicyi" - Lwów 1914 - S. 478.
11. Panek J. 1933. Wisniowa Góra na Wolyniu. - Ochr. Przyr. 1933. - R.13, S. 72-76.
12. Pawtowski B. Zagadnienie ochrony szaty roslinnej Gór Czywczynskich. - Ochr. Przyr.1937. - R. 17, S. 93-110.
13. Raciborski M. Ochrony godne drzewa i zbiorowiska roslin. - Kosmos 1910. -S. 352-366.
14. Spausta Wt. Cis. - Sylwan 1893. - S. 415-424.
15. Szafer W. Geobotaniczne stosunki Miodoborów Galicyjskich. - Rozpr. Wydz. Mate-mat. - Przyrod. Akad. Umiejçtnosci. 1910. - Ser. 3, Dz. B, T. 10. S. 63-172.
Науковий вкник, 2004, вип. 14.8
16. Szafer W. "Pami^tka" pieniacka (O rezerwacie lesnym w Pieniakach). - Sylwan 1912. - R. 30, VIII-IX, S. 361-366.
17. Szafer W. Cisy w Kniazdworze pod Kolomyj^. jako ochrony godny zabytek przyrody lesnej. - Sylwan 1913. - R. 31, nr 10, S. 447-452.
18. Szafer W. Osobliwosci i zabytki flory okolic Lwowa. - Rozprawy i wiadomosci z Mu-zeum im. Dzieduszyckich, 1914. - Tom I, Z. 1 i 2, S. 102-109.
19. Szafer W. Ochrona przyrody w Polsce. - Ochr. Przyr 1920. - R.1.S. 11-20.
20. Szafer W. Parki narodowe w Polsce. Krakow. - Nakiadem PROP Osobnych Wydaw-nictw, 1929. - Nr 23, ss. 30.
21. Szafer W. Rezerwaty w Polsce. (W:) Skarby przyrody i ich ochrona. Praca zbiorowa pod red. W. Szafera. - Wyd. Drukarnia Kasy im. Mianowskiego Palac Staszica, Warszawa. 1932. - S. 1-24.
22. Szafer W. Las i step na zachodnim Podolu. - Rozprawy Wydzialu Matematyczno-Przyrodniczego, Krakow PAU.1935, т. 71, Dzial B nr 2, S. 1-123.
23. Szafer W. Rezerwaty lesne w Szutromincach na Podolu. - Ochr. Przyr.1936. - R. 16,
S. 10-22.
24. Srodon A. O ochronç pierwotnego lasu sosnowego (Pinus silvestris L.) w uroczysku Bor w Gorganach. - Ochr. Przyr. 1937. - R. 17, S. 339-341.
25. Wierdak Sz. 1930. Uwagi o ochronie przyrody w poludniowych Miodoborach. - Ochr. Przyr. 1930. - R. 10, S. 73-76.
26. Wierdak Sz. 1932.O ochronç skal gipsowych i otaczaj^cej je halawy w Miçdzyhor-cach. - Ochr. Przyr. 1932. - R. 12.S. 51-54.
27. Uchwaly Zjazdu przedstawicieli nauki Czechoslowacji, Polski i Rumunji w sprawie ochrony przyrody na pograniczach trzech panstw, powziçte w dniach 13 i 14 grudnia 1929 r. - Ochr. Przyr. 1930. - R. 10. S. 109-117. _
УДК 631.524+712.41 Проф. В.П. Кучерявий, д-р с.-г. наук - УкрДЛТУ
1СТОРИКО-ЕКОЛОГ1ЧН1 АСПЕКТИ ПРИРОДООХОРОННО1 ДИДАКТИКИ У ВИЩ1Й ШКОЛ1
Розкриваються юторико-еколопчш особливост природоохоронно'1 осв^и i ви-ховання.
Ключов1 слова: дидактика, пуща, заповiдна територiя, охорона природи, бюс-ферний заповщник.
Prof. V.P. Kucheryavyi - USUFWT
Historical and ecological aspects of nature protective didactics
in higher school
Historical and ecological peculiarities of nature protective education and training are discussed.
Keywords: didactics, virgin forest, conservancy area, nature protection, biosphere reserve.
Науковють навчання, як провщний принцип дидактики, полягае в тому, щоб дати студенту систему знань, установлених наукою, ознайомити з методами та ютор1ею науки. Еколопзащя освггньо! шдготовки майбутшх фа-х1вщв, яка закладена у шдвалини Болонського процесу, передбачае дати майбутшм фах1вцям глибок природоохоронш знання. А тому юторизм при-родоохоронних знань мае бути забезпечений уЫм комплексом навчальних дисциплш, представленим студентов! у процес його вуз1всько! шдготовки. Особливе мюце в цш справ1 належить природничим i суспшьним дисципль нам ("Еколопзащя гумаштарно! освгги", Льв1в, УкрДЛТУ, 2004). Усвщом-
