Научная статья на тему 'ОБИДЖОН МАҲМУДОВ ВА УНИНГ ФАОЛИЯТИ, ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИГА ОИД ҚАРАШЛАРИ'

ОБИДЖОН МАҲМУДОВ ВА УНИНГ ФАОЛИЯТИ, ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИГА ОИД ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Туркистон / Фарғона водийси / Жадидчилик / Обиджон Маҳмудов / зулмат / жаҳолат / саводсизлик / “Садойи Фарғона” маориф / мактаб / маърифат / китоб / “усули савтия” / янгиланиш / илм-фан / тараққиёт.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Комила Воҳидова Абдуллозизовна

XIX аср охири, ХХ аср бошларида Россия мустамлакаси ҳисобланган Польша, Қрим каби Туркистон ижтимоий ҳаётида ҳам янгиланиш, ривожланиш ва тараққиётга эришиш мақсадида юзага келган ҳаракат Туркистон тарихида жадидчилик ҳаракати сифатида ном олади.Мақолада ушбу ҳаракатнинг машҳур намояндаларидан бири, нафақат Фарғона водийсида, балки Туркистонда ҳам кўзга кўринган миллий зиёлилардан бири бўлган, жадид мутафаккири Обиджон Маҳмудовнинг ҳаёт йўли ва XIX аср охири, ХХ аср бошларида Туркистон ижтимоий ҳаётида юзага келган муаммоларга нисбатан янгича қарашлари, олиб борган фаолияти, нашриёти ҳамда, унинг томонидан нашр этилган “Садойи Фарғона” газетасига оид маълумотлар тадқиқ этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОБИДЖОН МАҲМУДОВ ВА УНИНГ ФАОЛИЯТИ, ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИГА ОИД ҚАРАШЛАРИ»

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

ОБИДЖОН МАХМУДОВ ВА УНИНГ ФАОЛИЯТИ, ЖАДИДЧИЛИК ХАРАКАТИГА ОИД КАРАШЛАРИ

Комила Вох,идова Абдуллозизовна

Тарих фанлари номзоди, доцент. Наманган Давлат университети докторанти (DSc) https://orcid.org/0009-0009-5400-6532. https://doi.org/10.5281/zenodo.10807136

ARTICLE INFO

Received: 04th March 2024 Accepted: 11th March 2024 Online: 12th March 2024 KEYWORDS

Туркистон, Фаргона водийси, Жадидчилик, Обиджон

Махмудов, зулмат, жауолат, саводсизлик, "Садойи

Фаргона" маориф, мактаб, маърифат, китоб, "усули савтия", янгиланиш, илм-фан, тарацциёт.

ABSTRACT

XIX аср охири, ХХ аср бошларида Россия мустамлакаси уисобланган Польша, К,рим каби Туркистон ижтимоий уаётида уам янгиланиш, ривожланиш ва тарацциётга эришиш мацсадида юзага келган уаракат Туркистон тарихида жадидчилик уаракати сифатида ном олади. Мацолада ушбу уаракатнинг машхур намояндаларидан бири, нафацат Фаргона водийсида, балки Туркистонда уам кузга куринган миллий зиёлилардан бири булган, жадид мутафаккири Обиджон Маумудовнинг уаёт йули ва XIX аср охири, ХХ аср бошларида Туркистон ижтимоий уаётида юзага келган муаммоларга нисбатан янгича царашлари, олиб борган фаолияти, нашриёти уамда, унинг томонидан нашр этилган "Садойи Фаргона" газетасига оид маълумотлар тадциц этилади.

Х1Х аср охири - ХХ аср бошларида Россиянинг мустамлакалари хисобланган Польша [11,-28.04.], Крим [2,-Б.6.], Туркистон худудларида миллий анъана ва урф одатлари, миллий тили, миллий мактабларини тиклаш ва янги бос;ичга олиб чи;иш, шунингдек, мамлакатни тара;;иётга эриштиришнинг янги йулларини излаш ва бу йуллар билан замон талаблари даражасидаги ривожланган давлатлар ;аторига олиб чи;иш учун кураш бошланди. Туркистоннинг кузга куринган шахарлари Тошкент, Самарканд, Бухоро ва Фаргона водийсида жадид усулида унлаб мактаблар фаолият олиб борди. Жадидлар Туркистонда муста;ил давлат барпо этиш ма;садида, савтия усулидаги мактабларда билимли, савияли, маърифатли битирувчиларни етиштирдилар ва улар ор;али хал; оммаси орасида миллий давлатчилик гоя ва ;арашларини шакллантиришга эришдилар [12,-Ru.]. Бу даврда жадид зиёлиларининг бутун бир авлоди шаклландики, улар миллий маданият, маънавий-ах,ло;ий тарбияни ривожига жуда катта хисса кушдилар. Жумладан, Фаргона водийсида Исх,о;хон Ибрат, Обиджон Махмудов, Ашурали Зохирий, Абдулхамид Чулпон, Мухаммадшариф Суфизода ва Х,амза Хакимзода Ниёзий кабиларни мисол келтиришимиз мумкин. Булар орасида Фаргона

водийсида кузга куринган жадид тараккийпарварларидан бири Обиджон Махмудов Абдухолик угли хам бор эди (Обид чаток лакаби билан хам юритилган) (1871-1936).

Обиджон Махмудов ватанимиз, халкимиз тараккиёти учун жуда катта ислохотларни амалга оширган, унинг Кукон жадидларининг сиёсий етакчиси, хамда йирик ношир сифатидаги фаолиятининг янги кирралари, йирик тадбиркор ва сиёсий арбоб сифатидаги тарихимизда учрамайдиган фаолияти хамда карашлари ха;ида махаллий ва чет эл олимлари асарлари ва даврий нашрларида ёритиб борилади [5,-Б.272.]; [6,-Б.143-148.]; [26,-Б.321.]; [1,-Б.157-163.]; [8,-Б.165.]; [15,-A.6.]; [16,-Б.230.]; [17,-Б.113-118.].

У Туркистондаги жадидчилик харакатининг йирик вакили, сармоядор, ношир ва жамоат арбоби. Узбекистон Миллий Давлат Архивида са;ланиб колган Обиджон Махмудовга тегишли расмий хужжатларда, Узбекистоннинг очи; энциклопедиясида, хамда тарих фанлари номзоди, доцент Т. Казаков томонидан ёзилган "ХХ аср бошларида Фаргона водийсидаги ижтимоий-сиёсий ахвол ва жадидчилик харакати" номли тад;и;от ишида унинг Абдухолик угли эканлиги эътироф этилади [30,-В.15.]; [34,-Б.68.]. Айрим манбаларда Обиджон Махмудовни Абдулахтамович деб янглиш [9,-Б.16.] келтирилади.

Махмудов Обиджон Абдухолик углининг тугилган йили борасида хам турли адабиётларда турлича, жумладан, 1858 йилда Куконда ёки 1871 йилда Маргилонда тугилган каби маълумотлар келтирилади. Бу фикрларга адабиётшунос олим, филология фанлари доктори Наим Каримов томонидан нукта куйилиб, О.Махмудовнинг 1926 йил 7 апрел куни хибсга олиниши муносабати билан тулдирилган анкета, Узбекистон Республикаси Миллий энциклопедияси, хамда 1928 йилда уни саломатлигини текширган доктор Г.Х.Шахарович томонидан келтирилган маълумотномадаги материалларни асос килиб келтиради [14, -Б.6-23.]. Унинг берган маълумотларига кура О. Махмудовнинг тугилган йили 1871 йил эканлиги тула исботини топганлигини куришимиз мумкин. Н. Зоитова томонидан "Садойи Фаргона" газетасига тузилган библиографик курсаткичга С. Ахмад томонидан ёзилган сузбошида хам Обиджон Махмудов 1871 йил 12 майда, Маргилонда тугилган, кейинчалик Кукон мадарасада укиган деб курсатилади [9,-Б.16]. Обиджон Махмудовнинг отаси Абдухолик Абдукодирбек угли булиб, у Бухоро амирлигида тупчибоши, яъни куролсоз лавозимида фаолият олиб борган. У маргилонлик дусти Мирзаюнуснинг таклифи билан унинг уйига боради ва у ерда отдан йикилиб оёги синади. Абдухолик тузалгунича Маргилонда колиб кетади ва Мирзаюнуснинг якин кариндоши Робияни севиб колади ва уйланади. Обиджон Махмудов Абдухолик угли Маргилонда тугилади [24,-Б.17.]. Биби Робиянинг тунгич угли Миродил Кукон шахри Шайбон махалласидан уй сотиб олгач, Обиджон хам онаси ва укаси билан биргаликда Куконга кучиб келади. Х,айдарбек махалласида [18,-Б.76-103.] яшаб, бошлангич таълим, сунгра мадраса таълимини олади. Буш вактларида у акасига асалчилик ишларида хамда поччаси Мирзакаримга заргарлик ишларида ёрдам беради [31, В-30.]. 1894-1895 йилларда акаси билан арзимас тортишув туфайли уйидан чикиб кетади ва тахминан, 1898 йилда Каспий денгизи сохилидаги Челекан ярим оролида турли ишлар билан банд булади. Бу даврда у шерикликка ер сотиб олади ва у

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

ердан нефт чи;;анлиги сабабли бойиб кетади. Ку^ондан Челеканга бир сумсиз келган йигит 1901 йилда катта сармоядор сифатида ;айтади [24,-Б.19.].

Обиджон Махмудов уз даврининг ажойиб бош;арувчиси эди, у узида жамоат арбоби ва тадбиркорлик ;обилиятини муваффа;иятли бирлаштира олди. Уша даврда жамиятни ташвишга солаётган диннинг инсон маънавий камолотидаги урнини тугри тушуниш, бозорни шакллантириш жараёнларини фаоллаштириш, тара;;ийпарвар демократик институтларни вужудга келтириш, улкада узига хос миллий тара;;иётни шакллантириш, шунингдек, ноширлик фаолиятини ривожлантириш ор;али миллий тилдаги газета нашр эттириш ва миллатни уйготиш каби муаммоларни хал ;илиши керак эди [15,-Б.4.].

Обиджон Махмудов тадбиркорликдан таш;ари, хайриячи сифатида хам машхур булди, маблагларининг катта ;исмини мактаб, мадрасалар куришга йуналтирди, камбагалларга, илм-фан ва замонавий таълимни ривожлантиришга ёрдам беради [3.]. 1911 йилда Хайдарбек махалласида янги усул мактаби очади[7,-Б.541-547.]. Бу х,а;идаги маълумотлар хорижлик олим А. Холид асарларида [17,-Б.113-118.] хам келтирилади.

Обиджон Махмудов Олий у;ув юртида у;иш жараёнида ва кейинчалик савдо ишлари билан Россиянинг марказий худудлари, Волга буйи ва Кавказ худудларида булиб, у ердаги ижтимоий сиёсий хаёт, кишиларнинг турмуш тарзи, маданияти, ;арашларини урганади. Бу жараёнда у Туркистонни Россия мустамлакаси сифатидаги огир ахволини тушуниб етади, уз сармояларини она ватани Туркистон тара;;иётига, миллатни уйготиш ва ривожлантириш ма;садларига сарфлаш учун и;тисодий маданий, маърифий сохаларни вужудга келтириш, улкада вужудга келган огир ин;ирозларни олдини олиш ма;садида миллатдошлари онгини уйготиш, жамиятда юзага келаётган холатларни асосини тушунтириб етказиб бериш, замонавий асосдаги билим ва хунарни ривожлантиришга уз эътиборини ;аратади ва бунинг учун курашади. Фаргона водийсида жадидчилик харакатининг энг фаол иштирокчиларидан бири эди ва уларни моддий жихатдан таъминлаб турар эди.

У исломнинг тара;;ийпарвар ролини эътироф этгани холда, таълим, и;тисод, маданият, умуман жамият хаётини барча сохаларини ислох ;илиш заруриятини тушунтиришга интилади. Унинг ;арашлари хеч ;ачон миллий доирада чекланиб ;олмаган ва Гарбнинг технология ва ишлаб чи;ариш жихатидан Шар;;а нисбатан анча илгарилаб кетганлигини хисобга олган холда Гарб цвилизацияси томон интилади. Обиджон Махмудов гояларида асосий эътибор бутун ижтимоий тизимни узгартириш маънавият сохасини янгилашга ;аратилган [15,-Б.5.] эди. Унинг гоя ва ;арашларини урганиш асосида куйидаги жихатларга алохида эътибор ;аратиш ма;садга мувофи;. У миллатни маънавий ;арамликдан озод ;илмай туриб, хал;ни маърифатли, жахон маданияти юту;ларидан хабардор ;илмай туриб, Туркистонни ривожлантириб булмаслигини тушуниб етган. Тара;;ийпарвар миллатни муносиб турмуш кечириши учун мустамлакачилик зулми ва чор Россиясининг огир мажбуриятларидан хал;ни кут;ариш ва улар онгида хал;парвар гояларни шакллантириш зарур деб хисоблаган. О Махмудовнинг матбуотдаги куплаб чи;ишларида подшо хокимиятининг ;онунсизлик

ва порахурлик жихатлари, банклар фаолиятининг салбий жихатлари, хаддан зиёд огир соли;лар каби куринишлари тан;ид остига олинади.

Жадидларнинг кузга куринган вакили Мустафо Чу;оев Обиджон Махмудовга бахо берар экан, таниш билишлари орасида оратор, уз ишининг устаси тезкор ;арор ;абул ;илиши билан уз касбдошлари орасида шухрат ;озонганлигини [26,-Б.321.] эътироф этади. Уз даврида Ку;он шахар думасининг раиси, социал революционер Гурвич эса Обиджон Махмудовни "ма;сади йулида ;айтмайдиган, ;айсар ва бахс ва мунозарада тенги йу; инсон" дея бахо бериб, хар ;андай янги узгаришлар Ку;оннинг эски шахар ;исмидан бошланиши керак [15,-Б.7.], деб хисоблар эди.

Обиджон Махмудов Абдухоли; угли 1913-1914 йилларда узининг босмахонасини, сунгра нашриётини ташкил этади. Маблаг ажратишда ва нашр ишларини амалга оширишда у Фаргона жадидларининг энг фаолларидан булади. Бу жараёнда унинг Русияда у;иганлиги ва Русиянинг ички сиёсати, Кавказ ва Волга буйи хаёти билан таниш эканлиги, шунингдек, ака-ука Афанасий ва Вадим Чайкинлар, узбек миллий зиёлиларидан Исхо;хон Ибрат, Махмудхужа Бехбудий, Мунаввар;ори Абдурашидхонов, Ашурали Зохирий кабилар билан хаммаслак булиши унинг хаётида мухим ахамиятга эга булади [9,-Б.16.]. Мустамлакачи хукумат маъмурларининг махаллий миллатларга нисбатан гайри илмий олиб бораётган сиёсати, миллатни ;абохатга олиб борувчи иллатлардан ;ут;ариш, уз даврида хал;ининг тара;;иёти учун кураш олиб бораётган Обиджон Махмудовнинг ма;сад муддаосига айланади. Дунё хал;лари ривожланиш ва тара;;иётга юз бураётган, мустамлакачиларга ;арши кураш тобора кескинлашаётган бир пайтда, туркистонликларнинг тара;;иётдан тобора ортда ;олиб, бидъат бот;огига кириб бориши уни ;атти; ташвишлантиради. Унинг атрофидаги барча илгор ;арашдаги миллат зиёлилари хам шундай фикрлаётган эдилар. Улар миллатни ;андай ;илиб бундай бухронлардан олиб чи;иш, туркистонликларни ;андай ;илиб илм-фанга ошно ;илиш, ;андай тара;;иётга эриштириш мумкинлиги борасида мулохаза юритадилар ва 1914 йилда Ку;онда "Гайрат" уюшмасини ташкил этадилар. Уюшмага Фаргона водийсининг кузга куринган тани;ли бой ва мутафаккир зиёлилари тупланган эдилар. Уюшма асосан савдо, тижорат билан шугуллансада, унинг йигинларида хал;ни маърифатга етаклаш ва ислохотчилик гояларини таргиб ;илиш долзарб масала сифатида доимий кун тартибида турар эди. Махфий полиция маълумотларига кура, "Гайрат" жамияти "Ёш сартларнинг тунгич ташкилотларидан булган" [33,-Б.50.]. Жамиятнинг биринчи ма;сади, янги усулда ташкил топган мактабларга дарслик, укув кулланма, дафтар, укув куроллари билан таъминлаш булса, иккинчи ма;сади эса хал;ни махаллий тилдаги газета, китоб, журналлар билан таъминлаш булган. Хал; орасида Гайрат жамиятининг фаолияти кучайиб, улар томонидан махаллий тилдаги газеталар, жумладан, "Ва;т", "Суз", "Очи; суз", хатто рус тилидаги "Туркистанский голос" газеталари билан савдо йулга куйилади [32,-В.36.].

Ку;онлик Обиджон Махмудов 1913 йил бошида махаллий тилда газета чи;ариш учун Фаргона вилоят харбий губернаторига ариза топширади. Фаргона вилояти харбий губернаторига ёзилган 1914 йил 28 февралдаги 342-сонли аризасида от кучига тенг булган "Аугсбург" тез чоп этувчи машина сотиб олиш учун шахсий жавобгарлигида

босмахона очишга рухсат сурайди. Улчами 13 3/э ва 19 % дюм, 40 фунт мусулмон ва 10 фунт рус шрифти, бунинг учун улар менга 1913 йил 1март 29 июлдаги 5684 ва № 19767 гувохномасини беришди [29,-В.35.]. У тез орада "Жамиъул ахбор" (Хабарлар туплами) номли газета чикаришга ва "Мадора"номида кироатхона очишга рухсатнома олади. Айни пайтда О. Махмудов уз аризасида Г.Р. Тинеман оркали буюртма килинган машина нозоз булиб чикканлиги ва у буюртмани бажаришдан бош тортганлиги, хисоб китобларга кура, мусулмон шрифти учун ун пуд, русчада камида кирк пуд кифоя килиши, шунинг учун М. Янович билан машиналар учун хам, шрифт ва барча аксессуарлар учун хам буюртма беришга мажбур булган[27,-Б.30.]лигини ёзади. Бундан ташкари, О.Махмудовнинг ёзишича, у уз уйидаги босмахона биносини очиш учун тайёрлашни пудратчига берган, аммо унинг томонидан уз вактида бино тайёрланмаганлиги сабабли босмахона вактинча Мухаммадумар Худойназаров хонадонига, Кукон шахрининг туртинчи кисми, Хайдарбек махалласига жойлаштирилади[4,-Б.30.]. Биринчи жахон уруши арафасида у Кукон шахрининг Хайдарбек мавзейида уз уйида ва назорати остида босмахона очади. Обиджон Махмудовнинг ноширлик фаолияти олиб борганлиги тугрисидаги маълумотлар хорижлик олима И. Балдауф асари [10,-Б.79.] да хам келтирилади.

Обиджон Махмудов томонидан 1914 йил апрел ойидан бошлаб, хафтада уч маротаба нашр килинадиган, Фаргона водийсида биринчи узбек тилидаги газета "Садойи Фаргона"нинг нашри йулга куйилади. Бу хакда хорижлик олим шахобиддин яссавий узининг "туркистоннинг аччик хакикатлари" номли китобида Обиджон Махмудовни Туркистон муборизларидан мунаввар бир ёзувчидир, деб таърифлайди. Жадид мутафаккири 1914 йил Куконда "Садойи Фаргона" номли газета нашр килиб, миллатнинг бирлигига чакирган инсон булганлигини, газетанинг Туркистон буйича куплаб укувчиларга эга эканлигини [28,-Б.144.] эътироф килади. Ашурали Зохирий эса "Садойи Фаргона" газетаси тахририят аъзоси булиб, мусаххих (тузатувчи) вазифасида фаолият юритади, шунингдек, у газетанинг энг мухим таянч кучларидан саналар эди [13,-Б.57.].

Жадид маърифатпарвари газетани миллат дунёкарашини узгартириш, уларни илмий, маънавий, маърифий жихатдан тараккиётга олиб чикиш, ижтимоий сиёсий жихатдан фаоллигини оширишнинг асоси, мухим воситаси деб билди. Бу унинг "Садойи Фаргона" газетасида эълон килинган маколалари оркали яккол кузга ташланади. Газетанинг илк нашрида ноширнинг "Максад ва маслак" номли маколаси чоп этилади. Маколада у узок вактдан буён Куконда бирон бир мусулмонча газетани нашр килишни орзу килинганлиги, лекин фурсати булмаганлиги ва нихоят бу кун келгани, шу кундан биринчи газета "Садойи Фаргона" чика бошлаганлигини маълум килар экан, газета чикаришдан максадини, албатта савдо ёки тижорат эмас, балки, халкимизга кулидан келганча хизмат килмоклик, халкимизнинг газета ва журналларга кизикишини тобора ортиб бораётганлигини эътиборга олган холда, матбаа очишга ва газета нашр килишга узида жасорат топганлигини эътироф этади. Матбаа бугундан бошлаб харакатга келмогини, маслак хам максадга мувофик холда миллатга хизмат килиш эканлигини айтиб, газетага макола ёзмокчи булган тараккийпарвар ватандошлари, калам ахллари

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

yHyH ra3eTa ohh; экaн.flнгннн, Mac^aKKa MyBo^u; x,o.flga Ma^o^a öepu^ca Hamp ^H^HHHmHHH afiTagu. y y3 xa^rçura, MH^aTgom^apHra Mypo^aaT ;h^h6, gapguMH3 öup, Kaca^HMH3 x,aM öup, gaBofiu gapMOHHMH3 x,aM öupgup. ^apg^apuMH3HHHr ga^Bocu Ba mu^ocH ë^FH3 y;HMo; Ba ë3Mo;gHp [19,-03.04.] - gefigu.

"MyggaofiHMH3ra MyBo^u;" hom^h Ma;o^a Oöug^oH Max,MygoB Ba öup HeHa Mya^H^ ^aMKop^HrHga Hamp эттнpн^гaн öy^uö, "Cagofiu OaproHa" ra3eTacu HampugaH KyTraH Myggao^apHHH H3ox,.flaö, TypKHCToH^HK^ap MH^aTH hcaomhhhh x,hmoh Ba Myx,o$a3acHHH, ^a^;HHHr MycTa;u^ Tapa;;ufi, Tao^ufi Ba caogaTH yHyH FafipaT Ba x,apaKaTra ;agaM öocTHpaguraH ;a^6^apgaru o^H-cago^apuHH, OapFoHa yHyH h^m öy^aguraH, xa^rçHH paBHa; Ha^coHHAT, 3HHgoH, ^a^o^aT Ba ^a^oKaTgaH HH;apu6 htth^ok; Ba HTTHX,og fiy^^apura öom^afiguraH ra3eTara Myx,To^: экaн^нк^apннн öu^gupagu^ap. EyHgaru ;aBM Ba MH^^aT^apHHHr xy^;- aTBopu, MaumaTH, xyrçyrçHHH öamapuHT Ba hhcohhht h^m-Ma^pu^aT^apugaH, MagaHHHT Ba caBog^apugaH, TypKHCToH^H^apHHHr ax^o; 3aMHMa^apHHH hcaox,h Bacu^acu, MyHHa acp MagaHHHTga H^M-Ma^pu^aT Hy;Tau Ha3apuga öom;a MH^^aT^ap 6u^aH co^umTHpu^raHga ;aHgafi gapa^aga 6y^raH^HK^apuHH 6u^um, xa^;HHHr h^m Ba yp^oHga pax,öap öy^um^Hru, y3 MH^ufi cy3 Ba meBaga uöpaTHaMo ra3HTara, ^apugara Myx,To^: экaн^нк^apннн öu^gupagu^ap.

"Cagofiu OapFoHa" ra3eTacHHHHr gaBoM этнmннн HCTaraH öup rypyx, "FafipaT" ^aMHHTH ^ao^apu h^m Ba Ma^pu^aT OapFoHacHHH my KyH^apga KypcaTHmra MyBo^u; 6y^raH^HK^apHHH Ba энgн^нкga x,o.fl Ba ^oH^apura x,aM ;apaMafi FafipaT 6u^aH gaBoM этнm^apннн öu^gupagu^ap. EyHgafi MH^aT 3Hë^H^apu cu^araga My^a Ma^Mygxy^a Pu3o3oga, My^a Ma^Myg^oH ;opu, My^a Aögy^Bax,x,oö, My^a Max,Myg^oH, My^^axoH MaxgyM, Ba My^a Amypa^H HoM^apu Ke^THpu^raH эgн [20,-03.04.].

Oöug^oH Ma^MygoBHHHr "Cagofiu OapFoHa" ra3eTacuHHHr 1914 fiu^ 10-anpe^garu hkkhhhh coHHga "ra3eTa Hagyp Ba Ha yHyH ^o3hm" hom^h Ma;o^acu эг^oн ;u^HHagu. Ma;o^aga Mya^H^ ra3eTara 6ax,o öepap экaн, ra3eTa öyTyH gyHëgaru MH^^aT^apHHHr THpHKHH^HK fiy^^apu, o^aMgaru gapa^a^apu Ba x,aM hhcohhht o^aMHHHHr Tapa;;uëTH ynyH ^o3hm 6y^raH ca^fi Ba ^apaKaT^apu TyFpucuga öup-öup^apH öu^aH Mac^a^aT^amum ynyH KepaK 6y^raH öup BocHTagup, geö 6a^o öepagu [21, -10.04.].

^agug^ap y3 foh Ba ;apam^apuga hc^om TymyHHacuHH HHru^am, yHH MyTaacuö^HKgaH To3a^am, h^m Ba ^aH roTy;^apu Ba H^Fop TexHo^oru^HH эгa^^am MyaMMo^apHHH ^a^ этнmн KepaK geö ^Hcoö^afigu^ap. Eupo;, öy ^HKp^ap ^agug^ap öaTaMoM uc^oMHHHr öyTyH Ta^^HMoTHHH y3rapTHpMo;HH öy^raH^ap, geraH xy^ocaHH öepMac^uru KepaK. ^agug^ap hc^om Ta^^HMoTura ëHgomap экaн^ap, y3 ^ao^HHT^apuga Kyp^oHHH Ba öapna uc^oMHfi Ta^^HMoT acoc^apuHH ^aM gaBp Hy;Tau Ha3apugaH TyFpu H3o^^aö öepumra x,apaKaT ;u^raH^ap.

O. Ma^MygoB ra3eTaHH hc^omhh ^H^aTgaH ^aM 3apypu^T экaн^нгннн Myflox,a3a ;h^hö, y3 foh Ba ;apam^apuHH aMpu Ma^py^ op;a^H TymyHTHpuö öepumHH Ma;cag ;u^agu. Ma;o^aga hc^om Hy;Tau Ha3apugaH ra3eTaHHHr HHMa y^yH ^o3HM^uruHH öup o3 My^o^a3a Ba Myx,oKaMa KepaK^uru, hc^om gHHHga "aMpu öh^ Ma^py^, Ha^H a^

MyHKap" ^ap3 экaн^нгн, öy My;aggac Ba3H$aHH y3 gaBpuga ;aHgafi ygga^am KepaK^uru, öy TyFpuga ^aM энг öupuHHH fiy^ Ba энг öupuHHH Hopa, a^öaTTa, ra3eTagup Ba ra3eTa BocHTacu

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

öu^aH Ma^py3a KRflHm ^03HMgup, - gefigu. Mya^H$ xox y^aM0^apHMH3, xox эmон^арнмнз Ba xox o^HM^apHMH3 MH^aTH HCfloMHHHHHr ;aficH öup umugaH Ba ;aficH öup ^e^ugaH Hopo3H 6y^ca^ap Ky^apura ^a^aM o^h6, yma HmHHHr ëMOH^HrHHH ga^H^apH öu^aH ë3HÔ, ra3eTa BocHTacH ÖH^aH öyTyH xa^Kra ÖH^gHpca^ap, öup ;aHHa ogaM yHgaH ^ofiga^aHHÖ, ëMOH ^e^^^apHHH fiyKoTHmra xapaKaT KH^agH^ap. By ÖH^aH y hhcoh A^ox ToMoHHgaH öyropH^raH xugo^T Mac^y^HHTugaH KyTy^ca KepaK, geö эгтнpo$ этagн.

y MyaMMoHH Ta^^H^ krahö, Ba AHa xa3paTH pacy^H aKpaM co^o^oxy a^afixu Bacca^^aM xa3paT^apHHHHr ca^apra HHKHHr^ap ca^apga Kyn ^ofiga öopgup, öagaH^apHHrH3 xapaKaT öu^aH, gHH^apHHrH3 HÖpaT ÖH^aH cuxaT Tonap, geraH X,agucH mapu^apu öu^aH axBo^H o^aMgaH xaÖapgop Öy^um^HKHHHr guHHfi эгтнк;og Ha3apugaH Ha ;agap ^ofiga^HK öy^raHHHH ÖH^gupagu^ap, gefigu. ByTyH MH^aTH hc^omha o^aMH a^Bo^ugaH xaÖapgop Öy^HÖ, HÖpaT o^um mapa^HFa эpнmнm y^yH Öup^aMHH H^o^: Ba Hopa ra3eTa y;Hmgup, geraH xy^oca ÖH^aH y3 $HKpuHH HKyH^afigu [21, -10.04.].

"ycy^H ^agugHH uxTHpo ;h^hö Typuö, AHa Öom;a^apgaH muKo^T ;u^FyBHH^apra

Taa^^yö" hom^h Março^acuga Mya^H^, ycy^H ^agug MaKTaö^apu x,ap ^o^ga ^ofiga Ba

MyBa^^a;HHT KypcaTHÖ Typca^apga, öa^H gypycT, HHcoH^ap opacuga a;^ufi KaMo^oTH ÖH^aH a^pa^HÖ TypraH KHmu^ap xaM muKo^T KH^aëTraH^HK^apu, y^apHHHr Myggao^apu эскн ycy^ MaKTaÖ^apHHH ca;^aÖ ;o^um, эскн ycy« ÖH^aH y;uraH HHcoH^ap khm öy^guro, ycy^H ^agug öu^aH HHMa öy^ap эgн, - geÖ ga^Bo KH^aëTraH KHmu^ap ^HKp^apuHH эг>тнpo$ этнö, ÖH3 xaM öy^apHH afiTraHH öyfiHHa ;aguM KHToö^apHH y;uÖ ;apacaK, y^ap xa; Ba pocT cy3^aëTraHgeK, gefigu. ycy^H ;aguM öu^aH ycy^H ^agug öupra экaн, öa^KH ycy^H ^agugHH эскн acpHHHr ogaM^apu y3^apu HH;apraHra yxmafigu. Homh ycy^H ;aguM, ycy^H ^agug öy^raHH öu^aH hkkobh öup cy3 экaн. yHgaH Kypa xen khm gaBofiu ycy^H ;aguM KH^MacHH, arapga ycy^H ;aguM ga^BocHHH ;u^aguraH 3ot öy^ca, oat, xugo^T, ycy^H ;aguM KHToö^apura MyBo^u; um TyTCHH^ap. MaM^aKaTHHHr öapna y^aMo Ba öofi^apu, ;o3H^apu y3^apu ycy^H ^agug öu^aH ropuö, öup, hkkh ro3 rygaK^apHH öupgeK ycy^H ;aguMra TapFHÖ KH^ca^ap, öy öenopa rygaK^ap Ha ycy^H ;aguMHH öu^ap, Ha ycy^H ^agugHH [22,-25.07.]. Mya^^H^ ycy^H ^agugHH AHru y;HTHm th3hmh CH^araga эмaс, öa^KH öyTyH ^aMHHTra Tagöu;aH ^HKp^afigu. M^THMoufi x,aëTra KHpuö Ke^aëTraH HHru^HK^apHH öup-öup Tapo3yra co^uö, y^apHH ^ofiga^HK ëKH 3apap ToMoH^apuHH KypcaTHÖ öepumra ypuHagu.

1915 fiu^^apra Ke^uö, OaproHa Boguficuga H^THMoufi ^aëTHH axmu^am, MaM^aKaTHH pHBo^^aHTHpum Ma;caguga Typ^H co^a^apga ^aMHHT^ap Kynafiuö, ^ap ;aficH^apu y3 xafip э^сoн^apннн Tyn^afi öom^agu^ap [23,-18.03.]. MaHa myHgafi ^aMHHT^apgaH öupu "FafipaT" ^aMHHTH öy^HÖ, KyKoH^HK ^agug Ma^pu^aTnapBap^apugaH Oöug^oH Ma^MygoB xoHagoHHga 1916 fiu^ 9-oKT^öp KyHH ^aMHHT ^ao^^apu fiuFH^umu öy^uö, yHga ^aMHHTHHHr xycycufi öocMaxoHacu Ba a^o^uga ra3eTacHHH TamKH^ Maca^a^apuHH

^a^ KH^HHgu. By um y^yH Max,a^^Hfi öofi^ap Maö^aF a^paTaguraH öy^gu^ap [25,-12. 11.]. By fiHFH^umga Ky3ga TyTH^raH Hamp "TupHK cy3" ra3eTacu эgн. Oöug^oH MaxMygoB 1917 fiu.« "TupHK cy3" Ba pyc TH^uga HH;;aH "OepraHCKoe эxo" ra3eTacHHHHr Myxappupu Ba Homupu. Myxappup MaTÖyoTga go^3apö Ma;o^a^ap öu^aH hh;hö, TypKHCToH xa^;uHH Ma^pu^aT^H öy^umra Ha;upraH, y^apHH o3og^HK y^yH Kypamra ga^BaT этгaн.

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

Чор амалдорларининг узлари хам «Садойи Фаргона» газетасини илгор йуналишдаги нашр сифатида тан олганлар. Унинг ноширига эса, ишбилармон, тадбиркор шахс сифатида бахо берганлар. Айни пайтда, Туркистон улкаси руслар хукмронлигидан албатта халос булиши керак, деган фикрларни бир неча бор айтганлиги учун хам унга ишончсизлик билан караганлар [29,-В.35.о.т.]. О. Махмудовнинг фаолияти ва унга мустамлакачиларнинг муносабати хакида хорижлик олим шахобиддин яссавий узининг "туркистоннинг аччик хакикатлари" номли китобида 1917 йилда "Тирик суз" номли газета чикаришга уринган жадид маърифатпарварини рус импералистлари томонидан каршиликка учраганлиги, "Садойи Фаргона" ва "Тирик суз" номли миллий газеталари мусодара булганлигини, унинг узи эса доимо охранка кузатувида булиб, калам тебратишни тухтатганлигини, бир неча маротаба охранка хибсхоналарида хам ;олганлини [28,-Б.144.] эътироф этади. О. Махмудов миллат тара;;иёти йулида нимаики хайрли иш булса, албатта, унга бош кушди. Подшо мустамлака аппаратига ;арши яккама-якка кураш олиб бориш мумкин эмаслигини тушунган холда, тараккийпарвар кучларни бирлаштириб, кенг ми;ёсда ижтимоий-сиёсий фаолият олиб борди [34.-Б. 71.]. "Садойи Фаргона" газетаси 123-сонидан кейин молиявий сабабларга кура уз фаолиятини тухтатади.

Жадидчилик харакати 1917 йилга келганда маърифатчиликдан сиёсий харакат даражасига кутарилиб борди. 1917 йилнинг узида турт марта Бутун Туркистон мусулмонларининг курултойи булиб, шу йил 16-23 апрел кунлари Тошкентда булиб утган биринчи курултойда демократик Россия таркибида Туркистон мухториятини тузиш гояси илгари сурилди. Курултойнинг охирги йигилишида марказий бош;арув органи - Туркистон улка мусулмонлари кенгаши (Краймуссовет) тузиш тугрисида ;арор кабул килинди. Мустафо Чукоев улка Муссовет раислигига, Ахмад Заки Валидий котибликка, Мунавваркори, Махмудхужа Бехбудий, Обиджон Махмудов, Убайдулла Хужаев, Тошпулатбек Норбутабеков, Ислом Шоахмедов ва бошкалар президиум аъзолари этиб сайландилар. Унинг муссовет аъзолигига киритилганини узи уни Фаргона водийси жадидлари орасида алохида урин тутганлигидан дарак беради. Обиджон Махмудов унинг узи айтганидек, "дарди бир, касали хам бир, давойи дармони хам бир" булган ватандошлари, туркистонликларни тараккиётга олиб чикиш учун саъй харакат килган жадид юртдошларимиздан бири эди. У 1936 йилнинг 21 ноябрида огир хасталикдан вафот этди [24,-Б.23.].

Обиджон Махмудов уз халки, миллати учун харакат килган, уни миллатлар ичида тенг килишга уринган миллатпарвар, тараккийпарвар инсон эди. У уз фаолияти билан бошка миллатдошларига урнак булган, Туркистонда маърифатпарварликнинг ривожланишига муносиб хисса кушган шахс сифатида миллатнинг яшаши, тараккий топиши учун курашган, зиёли инсонлардан эди.

References:

1. Abdirashidov Z. (2011) Annotirovannaya bibliografiya turkestanskix materialov v Gazete "Tarjumän" (1883- 1917). - Tokio, "Universitet Tokio", - S. 157-163. (In Russ.).

s#

Ws,

2017 года в Филиале Российского государственного университета нефти и газа (НИУ) имени И.М. Губкина в городе Ташкенте была организована встреча с Сахиб Махмудовым.

4. Агзамходжаев С. История Туркестанской автономии. Т.: Тошкент. 2006. Б.30

5. Алимова Д.А. Жадидчилик феномени. Т.: 2022. Б. 272.

6. Alimova D. Baqirova I. (2013) The history of public and cultural reformation in the Caucasus and Central Asia (19th - early 20th century). -Samarkand, -B. 143-148

7. Алиназарова Д. Обиджон Махмудов-основатель первой национальной газеты в Фергане// Жамият ва инновациялар-Общество иинновации-Society and innovations Special Issue -1, No 01 (2020) / ISSN 2181-1415. Б.541-547

8. Allworth. E. (1994) 130 years of Russian dominance. A historical overview. -London.: "Duke university press", -B 58. B. 165

9. Ахмад С. "Садойи Фаргона" газетаси ва унинг мух,аррири.//туз. Н.Зоитова. "Садойи Фаргона" газетасига тузилган библиографик курсаткич. Т.: 2017. Б.16.

10. Baldauf I. "Jadidism in Central Asia within Reformism and Modernism in the Muslim World". 2001. P.79

11. Бошца халцларнинг рус тилини урганишлари шарт эканлиги тугрисида // Туркистон вилоятининг газити,1908. 28-апрел.

12. Vek-Noviy.Ru Программные Цели и Задачи Джадидов. Представители Джадидского Движения и их Деятельность.

13. Зиё Саид. Танлаган асарлар.Т.: 1974. Б.57

14. Каримов Н. Миллий матбуотимизнинг икки машхур сиймоси. // Миллий матбуотимизнинг икки дурдонаси. "Садои Туркистон" ва "Садои Фаргона" газеталарининг узбек халцини эрк ва хуррият, миллий бирлик ва таракдиёт гоялари рухдда тарбиялашдаги урни ва ахамияти" мавзуидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари 2015 йил 27 май. -Тошкент. -Б. 6-23.

15. Komilov N. "Obidjon Mahmudov activity is in the spotlight of local and foreign scholars," The Light of Islam: Vol. 2020: Iss. 3, Article 6. https://uzjournals.edu.uz/iiau/vol2020/iss3/6. P.4-5-7.

16. Kocaoglu T.: "Turkistanda yenilik hareketleri ve ihtilaller: 1990-1924". 1992. B.67 230 б.

17. Khalid A. (1992) Muslim printers in Tsarist Central Asia: A research note// Central Asian survey, №11. -B. 113-118.

18. Махмудов О. Эълон. "Садойи Фаргона" газетасининг 1914 йил 25 октябр. 76 сонидан бошлаб-1915 йил 26 апрел 123 сонига цадар барча сахифаларда бериб борилган.

19. Махмудов О. "Мацсад ва маслак".//Садойи Фаргона газетаси. 1914 йил. 3 апрел.

20. Махмудов О ва бошц. "Муддаойимизга мувофиц".//Садойи Фаргона газетаси. 1914 йил. 3 апрел.

21. Махмудов О. 'Тазита надур ва учун лозим".//Садойи Фаргона газетаси. 1914 йил. 10 апрел.

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

22. Махмудов О. Усули жадидни ихтиро ;илиб туриб, яна бош;алардан шикоят ;илгучиларга таажжуб.//"Садойи Фаргона" газетаси. 1914 йил. 25 -июл.

23. Махмудов О. Х,у;андда иттифо;лик.//"Садойи Фаргона" газетаси. 1915 йил. 18 -март.

24. Миллий матбуотимизнинг икки дурдонаси // "Садои Туркистон" ва "Садои Фаргона" газеталарининг узбек хал;ини эрк ва хуррият, миллий бирлик ва тара;;иёт гоялари рухида тарбиялашдаги урни ва ахамияти" мавзуидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари 2015 йил 27 май. Ташкент. -Б.17, Б.19, Б.23.

25. Туркестанский голос. 1916 йил. 12 ноябр.

26. Shoqay M. (2017) Shig'armalarinin toliq jinag'i. V tom. Almati. Dayk-Press. - B.321.

27. Шадманова С.Б. Свадебные церемонии в Туркестане настраницах переодической печати // PAX ISLAMICA 2(3) /2009. Б. 30.

28. Шахобиддин Яссавий Исмоил Шайх угли. Туркистоннинг аччи; ха;и;атлари. Иккинчи нашр. Истамбул.: 1984. Б.144 (араб алифбосида).

29. Уз.Р. МДА. Ф-И-1, 31-руйхат, 1144-иш, В.35. 35 вара;нинг ор;а томони.

30. Уз.Р. МДА. Ф-И-19, 1-руйхат, 26684-иш, В.15

31. Уз.Р. МДА. Ф-И-19, 1-руйхат, 29440-иш, В. 30

32. Уз.Р. МДА. Ф -И -1, 31-руйхат, 1144 иш, В.36.

33. ^оза;ов Т.: Фаргона водийсида жадидчилик харакатининг шаклланиши ва ривожланиш бос;ичлари.//Жадид маърифатпарварлик харакатининг гоявий асослари. Т.: 2016. Б.50.

34. ^оза;ов ТД. "ХХ аср бошларида Фаргона водийсидаги ижтимоий-сиёсий ахвол ва жадидчилик харакати" номли тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. Т.: 2001. Б.68, Б.71

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.