CC BY
13
Научная статья
УДК 821.352.3-1"19/20" ББК 83.3 (2 = Ады)6 П 16
doi: 10.53598 / 2410-3489-2021-2-277-148-152
Об особенностях поэзии на рубеже двух веков (на материале творчества Мулиат Емиж)
(Рецензирована) У. М. Панеш1, Ш. Е. Шаззо2
Адыгейский государственный университет, Майкоп, Россия,
2Адыгейский республиканский институт гуманитарных исследований им.
Т. Керашева, Майкоп, Россия,
1filfak-agu@mail.ru
2arjgi@mail.ru
Аннотация.
Задача выявить в творчестве Мулиат Емиж конца ХХ - начала XXI века типологические особенности национальной литературы определяет исследование проблемно-тематического содержания, эволюции конфликта и жанровых форм художественных явлений. Устанавливаются усиление проблемности и попытки углубления концепции личности в сборниках «Возвратившиеся песни», «Таинственный знак», «Горное озеро» и др. Отмечается движение к художественной объемности и концентрации поэтических средств. Определяется влияние фольклора и традиций литературы на формирование жанровых форм поэзии. Опора на историко-литературный и сравнительно-типологический методы позволяет сделать вывод об отражении в творчестве М. Емиж таких особенностей современной литературы, как освобождение от декларативности, публицистического многословия и торжественности. Работа может быть востребована при изучении теоретических проблем формирования отечественной литературы ХХ века.
Ключевые слова:
типологические связи, проблемно-тематическое содержание, жанровые и структурно-стилевые особенности, многоплановость в показе, углубление концепции личности, влияние традиций фольклора, новое поэтическое мышление
Original Research Paper
On the poetry features at the turn of the century (from the creative work of Muliat Emizh)
U.M. Panesh1, Sh.E. Shazzo2
1Adyghe State University, Maykop, Russia,
2 T. Kerashev Adyghe Republican Research Institute for the Humanities, Maykop, Russia,
1filfak-agu@mail.ru 2arjgi@mail.ru
Abstract.
The authors set objectives to identify the typological features of national literature in the work of Muliat Emizh of the late 20 - early 21 centuries, which determine the study of the problem-thematic content, the evolution of the conflict and genre forms of artistic phenomena. The authors establish the strengthening of the problematic nature and attempts to deepen the concept of personality in the collections "Returned Songs", "The Mysterious Sign", "Mountain Lake", etc. The movement towards artistic volume and concentration of poetic means is noted. The influence of folklore and literary traditions on the formation of genre forms of poetry is determined. The reliance on historical-literary and comparative-typological methods makes it possible to draw a conclusion about the reflection in the work of M. Emizh of such features of contemporary literature as liberation from declarativity, journalistic pleonasm and solemnity. This work may be in demand in the study of theoretical problems of the formation of Russian literature of the twentieth century.
Keywords:
Typological connections, problem-thematic content, genre and structural-style features, versatility in the show, deepening the concept of personality, the influence of folklore traditions, new poetic thinking
Я ХХ-рэ л1эш1эгъум и 60-80-илэсхэм ащыуцугъэ литературэм нэшэнэ шъхьафхэр ыгъотыгъэх.Л. Н. Арутюновым къызэри1орэмк1э, «практика многонациональной советской литературы... подтверждает процесс трансформации прежних художественных структур и становление новых» [1: 151] Адыгэ поэзиер пштэмэ, ныбжьык1эутхэхэрэм лъэ-шэу имакъэ къахэщэу, ежь ек1ол1эк1э шъхьаф и1эу, игущы1э псыхьагъэу, гупшысэ куу зыди1ыгъэу Емыжэ Мули1эт литературэм къыхэхьагъ. Ащ ехьыл1агъэу Ш. Е. Щаш1эм къытхыгъагъ: именно М. Емиж из этого поколения обладала «наиболее сильным, самородным голосом.» [2: 40]. Нэмык1икъыхэбгъэщмэ хъущт: ащ ыгъэхъагъэм типологическэ лъапсэ и1эу зэрэщытыр хэтк1и нафэ. Поэзиер зэрэпсаоу пштагъэми, зэк1э хэгъэгум щыуцугъэ литературэм ащ игъусэу уеплъыжьыгъэми, ахэм язытет М. Емыжым иусэхэмахэ-олъагъо. Мы зигугъу къэтш1ыгъэм изэхэфын мэхьэнэшхо зэри1эм щэч хэлъэп. Ащ ыуж ит 1офыгъохэм литературэм епхыгъэ теориер ыпэк1э лъагъэк1уатэ [3].
Мули1эт джыри гурыт еджап1эм ч1эсыгъ апэрэ усэхэр хиутынэу зырегъажьэм. Дунаим щилъэгъу-рэм пхырыплъэу, ылъапсэ иплъэ шТоигъоу, ишТулъэгъу уашъомрэ
ч1ыгумрэ арымыфэу, ц1ыфыгум инэ-фынэ лъыхъоу, мыхъурэм джэуап риты ш1оигъоу, мэкъэ шъхьафитк1э литературэм зыщи1этыгъ.
Усэм мэхьанэу ритырэр ытхыгъ-эхэм мымак1эу къахэщы:
Сыхъун фае
Орэд мафэу,
Усэхэр, орэдхэр къысфэмафэшъ.
Ет1ани:
Сэ с1эк1элъышъ усэм ыбзэ,
Сык1эхъопсырэп ащ нахь пшысэ.
Джащ фэдэу «усэм ыпсэ» къызэрэ1эк1эхьагъэр «ипшысэу», «орэд мафэу» зилъытэу, 1эк1эзмэ «хьадэгъур ащ ыпэ къыштэу», гуш-хоу ымакъэ зыкъи1этыгъ.
Бзылъфыгъэу тхэхэрэмэ яусэхэр зэхэтхэу зы сборник хъоу «Гъэтхэ къэгъагъэхэр» ыц1эу 1970 илъэсым къыдэк1ыгъ, Мули1эт иусэхэм фило-софскэ мэкъамэ хэхыгъэ ахэлъыгъ. 1977-рэ илъэсым зы к1ышъо я1эу, ау сборник шъхьафыхэу усэк1уищ М. Емыжыр, Хъу. Хъурымэр, И. Лъэпц1эрышэр а1оу къыдэк1ы. Емыжым исборник «Къэзыгъэ-зэжьыгъэ орэдхэр» ц1эу феш1ы. Зэпыуп1эу усэ тхыным фэхъугъагъ-эр ары ц1эри къызыхэк1ыгъэр, бэрэ тхэк1ошхохэми ащ фэдэ зэпыуп1эхэр я1эхэу къыхэк1ы. Емыж Мули1эт Тхьэм къыхилъхьэгъэ сэнэхьатыр къызфигъэфеди, гъогукТэ хихыгъ.
Лъэгъуак1э хихыным ыпэк1э зы-горэм к1ыриплъымэ щысэ тыри-хымэ, к1эрык1ыжьзэ, ежь гъогу шъхьаф шъыпкъэ литературэм пхырищэу, е пхырищыгъэу урыс литературэми бэ хэтыр. Ащ фэд Чеховым тхэныр зырегъажьэм иапэ-рэ рассказэу «Студент» зыфи1орэр Л. Толстоим ытхыгъэхэм сурэт атыриш1ык1ыгъагъэу къетхы-жьы, ет1анэ ащ к1эрэк1ышъ дунаим щызэлъаш1эрэ тхэк1ошхо мэхъу. Ащ фэд В. Маяковскэри - истильрэ ио-бразнэ системэрэ апэрапш1эу къы-хэзыхыгъэр В. Шершневич ары, ау футуристическэ гупшысак1эр лъы-зыгъэк1отагъэр Маяковскэр ары, а усэ гъэпсык1эм ежь ыц1э епхыгъэ хъугъэ.
Нальбый илъагъо тетэу усэм илъэгап1э Мули1эт ыштагъ, зыдэк1оегъэ шъхьапэр ежьыри икъу дэдэу къыгурымы1огъэнк1и хъун, Емыжьым 1эпэ1эсэныгъэшхо хэлъэу къыч1эк1ыгъ.
Мули1эт, шъабэу, шъырытэу, шъо зэфэшъхьафхэмк1э дунаим зы-хипхъагъ: «аужырэ макъэу бзэпсым тетк1ухьэ, зы макъи, ымыгъэ1оу дэк1ояп1эхэм къяхы чэщ рэхьа-тэу». Бзылъфыгъэр ары аущтэу къэгъэтхъыхьагъэу, зэплъырэм к1оц1ыхьэзэ, пхырыплъызэ, к1оч1э хьалэмэт дахэ ритызэ къэзыгъэлъ-эгъон зылъэк1ыщтыр:
Къызэхэсэш1э: мы чэщым, мы огум, мы ч1ыгум Сэпацэм фэдиз сызэряхъул1эрэр Сыгу зэрихьрэр:
Спсэрэ спкъышъолрэ ахэт фэбэ т1эк1оу
Ц1ыфы сызыш1эрэр ш1у зэрэслъэгъурэр: Тыкъызк1эхъугъэми, тызк1эл1эжьыщтыми яшъэф Сагъэш1энэу а1уагъэк1и, Сызэрэщытым нахь ины сыхъунэу Сызэрэфэмыер.
«Сыфаеп сызэрэщытым нахь ины» джары зэфэхьысыжьэу усак1о ныбжьык1эр къызэк1угъэр. А дэдэри пш1ошъ бгъэхъунэу щытэп, дунаеу
усак1ор зыщыпсэу ш1оигъор ины, шъуамбгъо, нэфынэр изыбз, ащ нэпэмык1эуи фаеп, нэмык1 жьыб-гъэ къыфепщэнэу, ежь пэблагъэм к1эрык1ынэу, уашъом нэфэшъхьаф жъуагъохэр къихьанэу, ежь «ижъу-агъо хагъэк1уак1эу». Нэп1эхъ дуна-еп зыхэтыр, дунаем темыти фаеп, зыфаер ч1ыгу ш1улъэгъу, мафэ къэс зэхиш1энэу, ылъэгъунэу, ыпсэ зыхэт дунай, ч1инагъэми лъы1эбэжьынэу фаеп.
Бзылъфыгъэу ащ фэдэ усэ нэфы-нэхэр ытхэу, ыгу зэ1уихымэ гуфит-шъхьафитэу ихъухьэрэр къыгъ-элъагъоу, л1эш1эгъухэм зигупшысэ мышъхьафитыгъэ бзылъфыгъэхэм ахэтыр бэп, дунэе художественнэ гупшысак1эм игъунэпкъэ лъэшхэм анэсхэрэр зырыз.
Урыс литературэмк1э ащ фэдэу гъунапкъэхэм илъэс 200 къык1оц1 Анна Ахматовар нэсыгъ.
Емыжэ Мули1эт игупшысак1эк1э
- ц1ыфыгъэр, лъэпкъ зэхаш1эр, дунаеу къэзыуцухьэрэр, ш1улъэгъур
- анэсыгъ гъунэпкъэ лъэшыхэм. Емыж Мули1эт Анна Ахматовам фэдэу усэк1о бзылъфыгъэу адыгэ литературэм ыц1э къыхэш1этык1ы. Бэу Мули1эт ымытхыми ытхырэр зэк1э поэзие лъагэу мэхъух.
Илъэпкъ инеп, итыгъуас, ине-ущ ренэу зыгъэгумэк1ырэр. Сыд фэдэ къежьап1а и1агъэр арэу лъэп-къышхоу щытыгъэу джы мэк1э дэдэу къэнагъэм? Сыд фэдэ усэ илъэпкъ фитхыгъэми тхьамык1агъоу къехъул1агъэм ежь и1ахьи хэлъэу зеумысыжьы.
Л1эш1эгъук1э саужы къэхъущтмэ Мысэшхоу апашъхьэ сит Яупч1э джэуап естыщтмэ, Шъыпкъэр джы с1он сыфит:
Лъэпкъым къырык1ощтым ыгъэгумэк1эу «Тигъэк1одынэу зыпа-ри фитэп» зыфи1орэ усэм къыще1о:
Зыбзэ хьэзабым щыч1эзынагъэу Адыгэм адэ сыд къырик1ощтыр? Щы1эк1э гъогоу ч1ыр зиинагъэм Тэ закъор ара къыдэмык1ощтыр?
Ыбзэ, ихабзэ, ишэн-зек1уак1э, лъэпкъым инеущы ыгъэрэхьа-тырэп. Лъэпкъ зэхаш1эр къы-зыщежьэрэр ичылэ ц1ык1оу Аскъэлай. «Сичылэ ехьыл1эгъэ гуп-шысэхэр» зыфи1орэм мырэущтэу щетхы: «О ущымы1эжьынри, ц1ыф лъэпкъыр къэзэрык1ыгъэр ныбэр щымы1эжьыныри т1ури зы. Ущэ-тыфэ сызэрэщы1эр сш1ошъ мэхъу». Анахь дахэк1и, къыгот чылэм зи лъы1абэрэп, ыпсэ дунаим къызы-щытехъогъэ ч1ыгу такъырыр хэтрэ ц1ыфк1и дышъэ.
Ц1ыфыгъэм иобраз природэм къыщык1ырэ е хэхъухьэрэ хъугъэ-ш1агъэхэмк1э псэ пытэу, 1упк1эу къе-ты Емыжым. Ц1ыфыгъэр щы1энк1э ыш1эмэ ищы1эныгъэ ытынэу хьа-зыр усак1ор:
Сш1апэзэ сыгуи хэслъхьагъэу Стыщт рыщы1энхэу ц1ыфыгъэр.
Гук1э ц1ыфым уфыч1эмыт1ахьэу, дэхагъэ ептымэ, арэу ц1ыфыр щызыгъа1эрэр къабыли еш1ы усак1ом.
Щы1эныгъэр зыч1ып1э итырэп, дэгъуи дэи къыхэк1ы, ар зэлъытыгъ-эр уахътэу ц1ыфыр зыщыпсэурэр ары. Мули1эт гъэш1эгъонэу итвор-чествэ хэлъмэ ащыщ, уахътэм зэре-нэкъокъурэр, зэрэпэуцужьырэр:
Арэп, уахътэр, зэ къэуцуа1и? Ау къэуцущтэп ар мэгуа1э, Лъэ1у зэрэсш1ыгъэмк1э сэ сымыс.
Уахътэр къыхэк1а сыоубзэу? Непэ лъэ1убзэр с1ит1ук1э сэук1ы. Ят1онэрэ усэм щетхы: Сыджэщт ч1ыгур згъэда1оу, Сык1ощт сызыфимытым, Къэсхьыщт о къытэмытрэр.
Уахътэм утек1онэу, утечъы-нэу зэрэщымытыр къыгурэ1оми, енэкъокъу зэпыт, «къытечъынэу къыдачъэ», елъэ1у къызэтеуцонэу, зэрэ1эк1эк1ырэри ыгу къео, ицыхьи телъ уахътэм «зэгорэм тек1онэу».
Бзылъфыгъэм ыпсэ зыфы-зэ1уихырэр ежь нахь пэблагъэхэр ары. Бзылъфыгъэ насып хэгъэ-ушъхьафык1ыгъэ горэм Мули1ат лъыхъурэп, иапэрэ тхылъ ц1ык1оу
«Тамыгъэ шъэф» зыфи1орэм дэт-хэм янахьыбэ ш1улъэгъуныгъэм, бзылъфыгъэ щы1эныгъэм щыфэу-хэсыгъэм, инасып фэбэнэнымк1э, къыдэхъурэ хъатэ щымы1эу, на-хьыбэрэмк1э 1эгунэк1эу къызэрэ-нэрэм афэгъэхьыгъэх нахь мыш1э-ми. Бзылъфыгъэ л1ыхъужъым ащ дэжьым ыгу изытет зыфэдэ хъурэр фэ1эзэ дэдэу усак1ом къытын ылъ-эк1ыгъ: «къысфэгъэгъу ащ фэди-зэу к1эсащэу о ш1у узэрэслъэгъ-угъэм пае, сэ ш1улъэгъур къинк1э къысфэк1огъагъ, ау ащ нахьи нахь къиныжьыгъ сыкъызэрибгынагъ-эр». Загъорэ насыпыш1оу зилъы-тэжьыным пае мэк1э дэд ищы-к1агъэр: «Сизэкъо щы1эк1э т1эк1у нэмы1эми згъэфэбэным пае сыппэ-мычыжьэу сыбгосымэ сш1оигъу, зэхэсхымэ сш1оигъу уижьыкъа-щэ». «Зэкъоныгъэ щы1ак1эм итеп-лъэ мин пчъагъэу зэтек1ы, - етхы усак1ом, - ет1ани зэкъоныгъэхэм ащыщэу анахь щэчыгъуаер унэбгы-рит1оу узэкъоныр ары».
Емыж Мули1эт иобраз гъэпсы-к1э къызэрык1оп, ау ащ иш1уагъэ-к1э гузэхэш1э къызэрык1оу къып-щыхъухэрэр мэхьэнэ куу зи1э, гум ек1урэ гущы1эхэмк1э 1ужъоу зэхэлъ психологическэ сурэтхэр тапашъхьэ къыригъэуцонхэ зэрилъэк1рэр къы-тегъэлъэгъу: «Тыгук1э тызэфэмы-разэу пчэдыжьым тыкъэтэджыжы, шъхьэ пыупк1ыгъэм фэдэу шъхьан-тэр изакъоу п1эгум къенэ».
Зэфэхьысыжьэу къэп1он зыхъу-к1э Емыжэ Мули1эт илирикэ ады-гэ литературэм ианахь гъэхъэгъэ ш1агъохэм зык1э ащыщ. Лъэхъа-ныр, зэманыр, ц1ыфыр куоу ык1и лъэныкъуабэхэмк1э ащ къы-шыгъэлъэгъуагъэ хъугъэх. Емы-жэ Мули1эт иусэхэмрэ ипоэмэхэм-рэ къаушыхьаты адыгэ поэзиер художественнэ-эстетическэу ык1и философскэу ыпкъы зэриуцуагъэр, ащ игурышэ-гупшысэхэмрэ икъэгъ-элъэгъок1э ш1ык1э амалхэмрэ шэп-хъэ лъагэм зэрэлъык1эхьагъэхэр, лирикэ пшъхьапэм, искусствэ иным ящысэтехып1эх, художественнэ псалъэм лъэк1ышхохэр зэри1эхэр къыгъэлъэгъ.
Примечания:
1. Арутюнов Л.Н. Гуманизм и развитие эпических традиций в многонациональной советской литературе // Советская литература и мировой литературный процесс. Гуманистически пафос советской литературы. Москва, 1982.
2. Шаззо Ш.Е. Уроки лирической медитации. Майкоп, 2001.
3. См. об этом: Панеш У.М., Соколова Г.В. Об исследовании отечественной литератур 20-80-х гг. как художественно-эстетического единства // Вестник Ады-гейекого государственного университета. Сер.: Филология и искусствоведение. Майкоп, 2021. Вып. 1 (272). С. 163-170.
References:
1. Arutyunov L.N. Humanism and the development of epic traditions in multinational Soviet literature // Soviet Literature and the World Literary Process. Humanistic pathos of the Soviet literature. Moscow, 1982.
2. Shazzo Sh.E. Lyric meditation lessons. Maikop, 2001.
3. See about this: Panesh U.M., Sokolova G.V. On the study of domestic literatures of the 20-80s. as an artistic and aesthetic unity // Bulletin of the Adyghe State University. Ser.: Philology and the Arts. Maikop, 2021. Iss. 1 (272). P. 163-170.
Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов.
The authors declare no conflicts of interests.
Статья поступила в редакцию 29.04.21; одобрена после рецензирования 28.05.2021; принята к публикации 30.06.2021.
The paper was submitted 29.04.2021; approved after reviewing 28.05.2021; accepted for publication 30.06.2021.
© У. М. Панеш, Ш. Е. Шаззо, 2021
