CC BY
4
Научная статья
УДК 808.1:81'246.3'25
ББК 83.3:81.001.91:81.07
М 22
DOI: 10.53598/2410-3489-2021-3-282-114-119
Об общих проблемах двуязычия (Бзэш1эныгъэм фэгъэхьыгъэ 1офыгъу)
(Рецензирована)
Руслан Гилимович Мамий1, Римма Энверовна Кипкеева2
1Адыгейский республиканский институт гуманитарных исследований им.ТМ. Керашева, Майкоп, Россия, sessvetla@mail.ru 2Средняя школа № 3 имени Х. У. Богатырёва г. Карачаевск, Россия,
kipkeevar@mail.ru
Аннотация.
Выявляются условия возникновения адыго-русского двуязычия в XIX веке, его роль в распространении знаний и формировании творчества писателей-просветителей. Определяется развитие двуязычия в XX веке, устанавливается значение различных его форм в зарождении адыгских национальных литератур. Опора на сравнительно-типологический метод исследования помогает уточнить основательные положения о связи двуязычия с развитием национальной культуры, что содействует углублению теоретических знаний по филологии. Цель работы - обозначить общие проблемы, связанные с двуязычием и двуязычным творчеством, определить задачи исследования истоков, природы этих явлений, характер их формирования и развития.
Ключевые слова:
двуязычие, адыго-русское двуязычие, творчество на чужом языке, просветительская литература, проблемы перевода, национальная культура
Original Research Paper
On general problems of bilingualism
Ruslan G. Mamiy1, Rimma E. Kipkeeva2
1T.M. Kerashev Adyghea Republican Institute of the Humanities, Maykop, Russia,
sessvetla@mail.ru 2Kh.U.Bogatyrev school No.3 Karachaevsk, Russia, kipkeevar@mail.ru
Abstract.
The paper examines the conditions for the emergence of Adyghe-Russian bilingualism in the 19 th century, its role in the dissemination of knowledge and the formation of the work of writers-enlighteners. The development of bilingualism in the twentieth century is studied, the significance of its various forms in the birth of Adyghe national literature is established.
Reliance on the comparative typological method of research helps to clarify the fundamental provisions on the connection of bilingualism with the development of
national culture, which contributes to the deepening of theoretical knowledge of philology. The purpose of the work is to outline the common problems associated with bilingualism and bilingual creativity and to determine the tasks of studying the origin, the nature of these phenomena, the nature of their formation and development.
Keywords:
Bilingualism, Adyghe-Russian bilingualism, creativity in a foreign language, educational literature, translation problems, national culture
Пэублэ гущы1. Уиадыгабзэ уи1эрылъхьэу, уарыхахьэк1эу, уарыхэ-узэрэфаем фэдэу бгъэфедэу уи1эныр насыпыгъ. Ащ дак1оу нэмык1ыбзи, к1о тэ тызыхэтыр урысыбзэр арышъ, ар дэгъоу дапш1эу, нэмык1ыбзэхэри ащ дак1ыгъоу пш1эхэу, бгъэфедэхэу уи1эмэ, ари насыпыгъэм изакъоп, байныгъ, гъэсэныгъэм ишапхъэхэм ащыщ. Ащ бэмэ уахищэщт, дунаим зэрэпсаоу ущигъэгъозэщт.
Нахь къыхэщырэ 1офыгъохэр. Пстэуми апэу узлъы1эсырэр ады-габзэмрэ урысыбзэмрэ зэрэзэхэтхэр, ахэмэ язэфыщытык1, зэрэзэдагъэ-федэхэрэр ары. Зэк1эми тэш1э урыс-хэмрэ адыгэхэмрэ тызэхэпхъагъэу тызэхэтэу тызэпсэурэр, ар непэп ык1и тыгъуасэп. Чыжьэ дэдэу та-рихъым тыхэмыхьэу тыгу къэд-гъэк1ыжьын я XI-рэ л1эш1эгъухэм адэжь адыгэ къощэгъухэмрэ урыс Тмутараканрэ, япэчъыхьэхэу Рэдэ-дрэ Мстиславрэ зэхахьэхэу, зэхэт-хэу, зэгъунэгъу зэдэпсэук1эр я1эу зэ-рэщы1агъэхэр. Тарихъымк1э дэгъоу къэш1ош1эжьы Рэдэдрэ Мстиславрэ зэпэуцужыхи, ежь ашъхьэк1э я1а-шэхэр зэфырахыхи, Рэдэд ащ зэ-рэхэк1одэгъагъэр. Ащ ыуж ет1ани бэрэ зэгъунэгъугъэх, зэхахьэщтыгъ-эх. Ары шъхьае сыдыбзэк1э ахэр зэдэгущы1эщтыгъэх, 1офэу зэды-ря1эхэр сыдэущтэу зэдыш1уахыщ-тыгъэх? Ащ бэмэ уязыгъэгупшы-сэн лъэныкъохэр хэлъых. Бзит1ури - урысыбзэри адыгабзэри зэдэзы-ш1эрэ ц1ыфыхэр ямы1агъэхэу п1он плъэк1ына?
Ет1анэ л1эш1эгъухэр къызэу-нэк1хэу укъылъык1уатэмэ, я XVI-рэ л1эш1эгъум урысхэмрэ адыгэхэм-рэ джыри нахь зэпэблагъэ хъугъ-эх. Къэбэртэепщэу Темрыкъо Идар
ыпхъу Гощэунаер (Мариек1э ед-жагъэх) урыс пэчъыхьэшхоу Иван Грознэм шъхьэгъусэк1э ритыгъ. Илъэс 450-у ащ теш1агъэри адыгэ республикэм, ежь Москви зэращы-хэхъуу нэфык1ыгъэми иегущыгъу-аз. Къызш1огъэш1ыгъуаеп а лъэхъ-анэми зэблагъэ хъугъэ адыгэхэмрэ урысхэмрэ зэрэзэхахьэщтыгъэхэри, гущы1эгъу зэрэзэфэхъущтыгъэхэ-ри. Ары шъхьае сыдыбз агъэфедэщ-тыгъэ? Адыгабза, урысыбза? Е т1у-ри зэдэзыш1эрэ ц1ыфхэри я1агъэха? Мыщи узэнэгуенэу хэлъыр бэ.
Мыдк1э я Х1Х-рэ л1эш1эгъум укъыхахьэмэ, адыгэ-урыс зэфыщы-тык1эхэм джыри нахь куоу уахи-щэт. Ащ урыс пэчъыхьагъум ижъ-альмагъи, Урыс-Кавказ зэошхоу адыгэ лъэпкъыр ипхьахь-итэкъу дунаим щызыш1ыгъэри хэтыгъэх. Ау демократие куум зэлъи1ыгъэу нэ-мык1 зэфыщытык1эхэри щы1агъэх. Ахэмэ гуманизм, просвещение зы-фэп1ощтхэр, к1оч1эрыпсэухэм язэ-хэхьэ-зэхэк1хэр къябэк1ыщтыгъэх. Занк1эу къэп1он хъумэ, А. Грибоедовым, А. Пушкиным, В. Белин-скэм, М. Лермонтовым, Л. Толстои, И. Тургеневым, нэмык1хэм яуры-сыгъи, яурысыбзи щы1агъэх, Сул-т1ан Хъанджэрые, Нэгумэ Шорэ, Султ1ан Къазджэрые, Бэрсэй Умарэ, Ахъмэтыкъо Юрэ, нэмык1хэри ахэмэ япхыгъэхэу, зэлъык1охэу, яли-тературэ 1офхэмк1э зэдэлажьэхэу зэхэтыгъэх. Къазджэрые иповестэу «Долина Ажитугай» зыфи1оу А. Пушкиным къыдигъэк1ыщтыгъэ журналэу «Современникым» и апэрэ къыдэк1ыгъо 1836-рэ илъэсым къы-хиутыгъагъэр, ащ осэшхоу ежь А. Пушкиными, В. Белинскэми къы-фаш1ыгъагъэхэр угу къэк1ыжьых. Александр Сергеевичем ыбзи, ежь
къызэри1огъэ ш1ык1эр къэтэгъэ-нэжьы: «Вот неожиданное в нашей литературе! Сын полудикого Кавказа становится в ряды наших писателей: черкес изъясняется свободно, сильно, живописно. Мы ни одного слова не хотели переменить в предлагаемом отрывке» [1: 344].
А лъэхъанэм адыгабзэм и1оф-хэми амыгъэгумэк1хэу щытыгъэп. Нэгумэ Шорэ, Нэт1аукъо Шэрэлъ-ыкъо яалфавитхэм уанэсыжьыми лые хъунэп. Ахэмэ ягъогупэхэм уа-техьанымк1э Шъхьэлэхъо Абу ит-хыгъэмэ ащыщхэм уагъэгъозэщт.
Урысыбзэр адыгэ щы1ак1эм, гупшысак1эм нахь къыхахьэу а лъэхъанэм зэрэхъугъэм утегущы1э-ныри лыеп. Бзит1ур зэдэпш1эным мэхьанэу и1эм уезыгъэгупшысэрэ-мэ ари ащыщ. А я Х1Х-рэ л1эш1эгъ-ум щы1эгъэ адыгэ просветительхэу зыц1э къет1уагъэхэми, нэужым я ХХ-рэ икъихьэгъу-ублап1эхэм ахэ-мэ ясатырэ къыхэуцуагъэхэми уры-сыбзэр я1эрылъхьэу зэрэхъугъэм иш1уагъэк1э адыгэмэ ящы1эк1э-псэук1э щыщыбэхэр урысыбзэк1э къатхыжьыгъ, нэмык1 лъэпкъхэм алъагъэ1эсыгъ, ащ хэгъэщагъэх адыгэмэ яхъишъи, къарык1уагъ-эри, яжэры1о творчествэ байдэди. Сыдэу щытми лъэпкъхэр (адыгъэ-хэмрэ урысхэмрэ) зэхэзыщэрэ ама-лэу урысыбзэр а лъэхъанэм хъугъэ п1оми ухэукъонэп.
Я XIX - ХХ л1эш1эгъухэм бзи-т1умэ язытет. Мыщ дэжьым Ахъ-мэтыкъо Къызбэч, Шыпэк1о Ис-лъам, Хьаткъокъо Долэтчэрые, Хьаджэмыкъо Хъымыщ, Сихъу Сэфэрбый, Цэй Ибрахьимэ, нэмык-1хэми. Мыхэмэ ятхыгъабэхэр уры-сыбзэк1э къыхаутыщтыгъэх. Ахэ-мэ ащыщыгъэх лъэпкъ тарихъым, шэн-хэбзэ-зэхэтык1ыхэм афэгъэ-хьыгъэхэр. Джаущтэу урысыбзэм-к1э адыгэхэр нэмык1 лъэпкъхэм арагъаш1эщтыгъэх.
Мыщк1э нахь къахэщыщтыгъ-эхэр Цэй Ибрахьимэрэ Сихъу Сэ-фэрбыйрэ. Нэужым ахэмэ къагоу-цуагъэх К1эрэщэ Темботрэ Хьаткъо Ахьмэдрэ. Ахэр арых п1оми хъущт
бзит1ур - адыгабзэмрэ урысыб-зэмрэ зэдэгъэфедэгъэнхэм, ащ-к1э адыгэ лъэпкъым икультурэ къэ1этыгъэным, хэгъэхъогъэным лъапсэ фэзыш1ыгъэхэр. «Адыгэ макъэм» ыныбжь илъэс 95-рэ зэ-рэхъугъэр хэдгъэнэфык1ы зэхъум гум къэк1ыжьыгъэх ащ лъапсэу, къежьап1эу и1агъэр. 1923-рэ илъ-эсым апэрэ номерэу мартым и 8-м К1эращэмрэ Хьаткъомрэ апэрэ адыгэ гъэзетэу къыдагъэк1ыгъагъ-эм партийнэ гимнэу «Интернационал» зыфи1орэр адыгабзэк1э зэд-зэк1ыжьыгъэу итыгъ. Бзит1ук1э еджэнхэм,я1офш1энк1э лъэпкъым щыщ ц1ыфыбэхэм бзит1ур агъэфе-дэным ар ублап1э афэмыхъугъэуи п1он плъэк1ыщтэп. Араб лъапсэм тет хьарыфылъэри къыхахыгъа-хэу щытыгъ. Гъэзетхэри бзит1ук1э къыдэк1ыхэу аублэгъагъ. Полити-ческэ, социальнэ, зэхэщэн 1офш1эн-хэм япхыгъэ документ зэфэшъа-фыбэхэри бзит1умк1э къыхаутыхэу рагъэжьэгъагъ.
Художественнэ литературэм, адыгэ 1оры1уатэхэм къахэхыгъэ произведениехэу урысыбзэм ралъ-хьэхэрэм, е адыгабзэк1э зэрадзэк1ы-жьыхэрэм ягугъуи тш1ыжьырэп. Ахэр тикультурэ щы1ак1э бэш1агъ-эу щыщ шъыпкъэ хъугъэх. Зы щысэ закъо игугъу къэсш1ын. 1937-рэ илъэсым «Адыгейские сказки и сказания» ы1оу къалэу Росто-на-Дону тхылъышхо къыщыдэк1ыгъагъ. Ащ урысыбзэк1э зэдзэк1ыжьыгъэу пшысэ ык1и хъишъэ 58-рэ дэтыгъ. Зыгъэхьазырыгъагъэхэри И. Цэир, Т. К1эращэр, А. Хьаткъор арых. П. Максимовым и1ахьышхуи хэлъ-ыгъ. Ащ ипэублэ гущы1э щык1игъ-этхъщтыгъэ тхылъым мэхьанэшхоу и1агъэр, адрэ лъэпкъыбэу тихэгъэ-гушхо исхэр нэ1уасэ зэрэфиш1ыгъ-эхэр къыщи1ощтыгъэ. Ари зы бзэм ипхэу адрэ бзэм иплъхьаным, зэдзэ-к1ын 1офым ш1огъэшхоу пылъыгъ-эмэ ащыщ. Джахэмэ афэдэ щысэхэр и1эубып1агъэх академикэу Г. Гамзатовым «Культура и революция» зыфат1ощтыгъэм осэшхо риты зэхъ-ум. Ар художественнэ литературэр
лъэпкъ зэфэшъхьафхэм абзэхэмк1э къежьэным, атхыным, атхыным, нэужым урысыбзэк1э зэдзэк1ы-жьыгъэу адрэ лъэпкъ пстэухэми алъыгъэ1эсыгъэным нахь епхыгъ-агъ [2: 12-13].
Бзит1умрэ егъэджэн-п1уныгъэ 1офымрэ. Апшъэрылъыр бзит1ур хэмытэу зэш1охыгъоягъ. Тхылъ-хэу зэребгъэджэщтхэм язакъоми урысыбзэм къипхэу адыгабзэк1э зэудзэк1ыжьыгъэхэр ащ лъэшэу епхыгъагъ. Джащ фэдагъэх ады-гэ пшысэжъхэу, тхыдэжъхэу, орэ-дыжъхэу щы1агъэхэр урысыбзэм илъхьагъэхэу еджап1эм пае къы-хаутырэ тхылъхэм къазэрэдахьэщ-тыгъэхэр. Непи а ш1ык1эм мыма-к1эу урихьыл1эщт.
Мы зигугъу тш1ырэ 1офыгъохэм блэк1ыгъэ лъэхъанэхэм, анахьэу совет хабзэм иилъэсхэм къафэд-гъэзэжьын фаеу таш1ы. Ар зэпы-щыт лъэныкъохэри зыхэлъ, икъоу джыри зэхэтымыфыгъэ тарихъ нэ-к1убгъохэу ти1эх. Непэ тына1э нахь зытетыр бзит1у зэдэпш1эным, урыс-адыгэ бзит1у ш1эныгъэр, художе-ственнэ тхыгъэхэм язэдзэк1ын ары.
Бэрэ игугъу тэш1ы адыгэмэ ащыщыбэхэмк1э урысыбзэр ят1онэ-рэ ныдэлъфыбзэ фэдэу зэрэхъугъэм. Ау урысыбзэр якультурэ, язэхаш1э, ягущы1алъэ чыжьэу зэрэхэхьагъэм ушъхьагъу горэ имы1эуи щытэп, ари л1эш1эгъу чыжьэхэм къаще-жьэ. Ащ къыхэбгъэхъожьмэ хъущт урыс къутырхэр, станицэхэр, нэ-мык1 псэуп1эхэр адыгэ къуаджэхэм апэблэгъэ шъыпкъэу, ягъунэгъу-хэу зэрэт1ысыщтыгъэхэр, ащ къы-хэк1эу блэгъэ зэфыщытык1эхэр -унагъохэмк1и, нэбгрэ зырызхэмк1э бэу хъущтыгъэх. А зы еджап1эм, зы классым к1элэц1ык1ухэр щызэ-деджэхэу, щызэгосхэу, щызэдэгу-щы1эхэу зэрэщытыгъэми бэу елъы-тыгъагъ. Бзит1ури пш1эн фаеу ащи къыш1ыштыгъэ. Шъыпкъэ, на-хьыбэрэмк1э зэрэзэдэгущы1эхэрэри урысыбзэу хъущтыгъэ.
Мары тиреспубликэ къэралыгъо бзит1у илъ, ар ищык1эгъэ унашъуи пылъэу хабзэ хъугъэ. Т1уми зэфэдэ
фитыныгъэхэр я1эх. Зэфэдэу щы1а-к1эм щыпхырэк1а а унашъор? Т1у-ри зэдиштэу зэдагъэфеда? А упч1э-хэр бэрэ зэнэкъокъу зэфэшъхьафмэ ягупчъэ мэхъух. Бзит1ури зэфэдэу жъугъэфедэ, т1уми зэфэдэу шъуа-рыгущы1 п1оу унашъо афэош1ы-к1э 1офыр ащ щыухыгъэу мэхъуа? Мыщ 1офыгъо зэфэшъхьафыбэхэр, анахьэу адыгабзэм фэгъэхьыгъэу, ищык1агъэх. Адыгабзэр ч1этэнэ т1озэ бэрэ тэтхьаусыхэмэ, ар хэта зилажьэр? Ар къушъэм, унагъом, еджап1эм, ны-тыхэм къащежьэ. Ет1анэ ц1ыф зэхахьэхэм, зэ1ук1э-хэм, тхылъып1э зэфэшъхьафхэр, документхэр зыщызэрагъафэхэрэм анэсыжьы. Ар еджап1эхэм бзит1у-ми язэгъэш1энк1э сыхьат пчъагъ-эу атырагуащэхэрэми ялъытыгъ. Нэмык1 1офыгъоу щы1ак1эм уз-щы1ук1эщтыр бэ. Бзит1ури зэдэб-гъэфедэщтмэ, сыда, гущы1эм пае, къоджэ гъунэхэм, псыхъо нэпкъ-хэм ащагъэуцурэ бгъэмбгъухэм ахэмэ ац1эхэр бзит1ук1и атетхагъ-эхэу зык1амыгъэпсырэр? Сыда за-гъорэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэр зы-хэлэжьэрэ тизэ1ук1эхэм бзит1ук1э тазык1ыщымыгущы1эрэр?
Дэгъоу къызгурэ1о а пстэури 1оф псынк1эу зэрэщымытыр. Адыгэ пэпчъ ыбзэ зэригъэш1эн фаеу хэбзэ-унашъо пыплъхьан плъэк1ыщта? Ащк1э ебгъэзын уфита? Къэнэжьы-рэр гурыбгъэ1оныр, зэхебгъэш1э-ныр ары. Ащ лъэпкъым зэрэпсаоу ык1уач1и, илъэк1и, изэхаш1и ри-хьыл1эныр ары. Зы хабзэ горэми, зы унашъуи ар умы1о, умыш1э ы1орэп. Мыщк1э Адыгэ хасэм, чылэ хасэхэм зэш1уахын фаеу япшъэрылъыри мак1эп. Ау ш1эгъэн фаем гущы1эр къебэк1ызэ тыхэт.
Зэдзэк1ын 1офыр. Щы1эк1а-к1эм иапэрэ лъэхъанэхэм школхэр, егъэджэн 1офыр зэхащэу, зэк1э адыгэмэ еджэк1э-тхак1э ягъэш1эгъэн фаеу 1офыр къызэуцум, зэдзэк1ын 1офым мэхьанэшхо и1агъ. Учеб-никхэр зэхэбгъэуцонхэм пае ады-габзэк1э атхэу, къыдагъэк1эк1эу щы1эгъэ произведениехэр икъущ-тыгъэхэп. Егъэджэн-гъэсэныгъэр
зэхэзышэхэрэм, культурак1эр
зыгъэпсыхэрэм, к1элэегъаджэхэм урысыбзэм къырахи адыгабзэк1э зэрадзэк1ыгъэ материалхэр бэрэ агъэфедэщтыгъэх, анахьэу к1элэ-ц1ык1умэ апае атхы зыхъук1э. учебник псаухэр, тарихъым, географием, математикэм, нэмык1 предметхэм ащыщхэри хэтхэу, адыгабзэк1э зэ-радзэк1ыжьыщтыгъэх. Нэмык1 амалхэр мэк1агъэх е щы1агъэхэп. А 1офш1ак1эм охътаби къыкъуды-игъ, зэоуж илъэсхэри къыхиубы-тагъэх. Ар щысэ зэфэшъхьафхэми нэрлъэгъу къаш1ы. Мары, гущы-1эм пае, 1946-1956-рэ илъэсипш1ым Адыгэ тхылъ тедзап1эм к1элэц1ы-к1ухэмрэ нахьыжъы1охэмрэ апае урысыбзэм къырахи зэрадзэк1ы-жьыгъэу тхылъи 150-рэ къыдигъэ-к1ыгъ, илъэс къэси тхылъи 10 - 12 хъущтыгъэ. Ахэмэ адэтыгъэх А. Пушкиным, Л. Толстоим, А. Чеховым, В. Бианки, Д. Мамин-Сибиряк, П. Бажовым, М. Горькэм, С. Маршак, В. Катаевым, А. Фадеевым, Н. Островскэм, А. Гайдар, нэмык1хэми ятхыгъэхэр. 1эк1ыб хэгъэгу тха-к1охэу Г. Андерсен, Э. Грин, Гримм зэшхэм, нэмык1хэми ятхыгъэ-хэри ахэмэ ахэтыгъэх. Ащ фдэ ек1ол1ак1эрэ лъапсэрэ фэмыш1эу егъэджэн, гъэсэныгъэ, п1уныгъэ 1офхэмк1э гъэхъагъэу тш1ыгъэхэм уалъы1эсын плъэк1ыщтыгъа? К1э-лэеджак1охэм язакъоп, нахьыжъ-хэу еджэк1э-тхак1э зыш1эхэрэм апае зэрадзэк1ыщтыгъэри мак1эп.
Ау зэдзэк1ын 1офыри лъэныкъ-орыгъазэу щытыгъэп. Адыгэ ли-тературэ ныбжьык1эу ежь ыбзэк1э къэхъугъэри урысхэм ямызакъоу зэрэдунаеу зэлъязыгъэш1агъэри а зэдзэк1ын 1офэу адыгабзэм ипхэу урысыбзэм иплъхьаныр арыгъэ.
Мы лъэхъаным зэдзэк1ын 1офым мэхьанэшхоу и1агъэр ч1инагъэ фэ-дагъ. Анахьэу я 70-рэ - 90-рэ илъэс-хэм уахахьэмэ, ар нэрлъэгъу къып-фэхъу, бзит1уми ар яолъэгъул1э. Мыщи ушъхьагъ зэфэшъхьафхэр и1эх. Адыгабзэк1э еджэнхэр урыс-хэм ящык1эгъахэп. Адыгэу уры-сыбзэк1э емыджэшъури щы1эжьэп.
Ащи имызакъу тхылъ хэутын-къы-дэгъэк1ыныри бэк1э нахь лъап1эу, тыфай-тыфэмыеми бэдзэр зэфыщы-тэк1эхэм ахэлъэшъуагъэу хъугъэ.
Ау нэмык1 лъэныкъохэу узэгуп-шысэхэри тищы1ак1э къыхафэх. Адыгабзэм имэхьанэ къефэхыгъ-эу, тш1ок1одыжьэу бэрэ а1оу зэхэп-хыщт. Адэ 1987-рэ илъэсым зэлъа-ш1эрэ адыгэ усэк1ошхоу Мэщбэш1э Исхьакъ къыдигъэк1ыгъэ тхылъ-эу «Псалъ» зыфи1орэм сыдэущтэу упэгъок1ыщт? Адыгабзэк1э зэдзэ-к1ыгъэхэу «Слово о полку Игоре-ве», «Медный всадник», «Скупой рыцарь», «Моцарт и Сальери» зыфи-1охэрэр (Пушкиным иех), М. Лермонтовым и «Беглец», Н. Некрасовым и «Железная дорога», А. Блок и «Двенадцать», С. Есениным и «Анна Снегина», В. Маяковскэм и «Облако в штанах» зыфи1охэрэр дэтхэу тхылъ къыдигъэк1ыгъ. Ащи из-акъоп. Илъэсит1у нахь темыш1агъ-эу 1989-м нэмык1 адыгэ поэтышхоу Хь. Бэрэтарым Шота Руставели ипо-эмэшхоу «Витязь в тигровой шкуре» адыгабзэк1э къыхиутыгъ - ари тхылъ шъхьафэу. Сыда мы усэк1ош-хуит1ур зыщыгугъыщтыгъэхэр адыгэ тхылъеджэм зэк1э урысыбзэ-к1э зыхещэмэ? И. Мэщбаш1эм ит-хылъ пэублэ гущы1эу фиш1ыгъэм къыще1о: тхэныр зесэгъэж1ак1эм а урыс усэк1о инхэм нэмык1 дунай сыхащэгъагъ, ахэр адыгабзэм ислъхьанхэу бэш1агъэу сык1эхъ-опсыщтыгъэ. А гугъэ-гухэлъ иныр Хь. Бэрэтарыми зыди1ыгъыгъ. Умыгъэш1эгъон плъэк1ырэп грузин усэ зэхэлъхьак1эу «Шаири» зыфи1орэри ащ ы1э къыригъэхьан зэрилъэк1ыгъэри.
Зэфэпхьысыжьмэ, к1эбгъэтхъы хъущт а адыгэ усэк1ошхуит1умэ адыгабзэм лъэк1 инхэр, амалыш1у-хэр зэри1эхэр къызэрагъэлъэгъ-уагъэр. Непэ а тхылъит1ури гъо-тыгъуае хъужьыгъэх. Ащ нахь мэхьанэ ц1ык1у и1эп фэ1эпэ1асэхэу бзит1ук1э тхэрэ тхак1охэр зэрэти-1эхэм. Еутых Аскэр изакъоми ар нэрылъэгъу къыпфэхъущт. Ау ащ
утегущы1эным нэмык1 ч1ып1и, уахьти ищык1агъ.
К1эух гупшыс. Джащ фэдэу бзэ зэфэшъхьафхэр зэдапш1эхэмэ, зэ-дэбгъэфедэхэмэ, 1офыбэмэ язэш1о-хынк1э анахьэу лъэпкъ гупшысэ-хэм уахэтынымк1э иш1огъэшхо
къак1о. Ар анахьэу зэпхыгъэр ады-габзэк1и урысыбзэк1и 1оф пш1эн, утхэн, уеджэн фаеу зэрэхъурэм из-акъоп. Ау нэмык1ыбзэхэми дэгъоу уащыгъуазэмэ, уиш1эныгъи, уиакъыли къызэрэгъэбаирэм щэч щэлъэп.
Примечания:
1. Пушкин А.С. Полное собрание сочинений: в 10 т.. Т. VII. Москва; Ленинград, 1951. 344 с.
2. Гамзатов Г.Г. Двадцатый век как эпоха национальных литератур и региональных литературных общностей // XX столетие и исторические судьбы национальных литератур. Махачкала, 2003. С. 12-13.
References:
1. Pushkin A.S. The complete works: in 10 volumes. Vol. VII. Moscow; Leningrad, 1951. 344 pp.
2. Gamzatov G.G. The twentieth century as an era of national literatures and regional literary communities // The 20th century and the historical fates of national literatures. Makhachkala, 2003. P. 12-13.
Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов.
Статья поступила в редакцию 12.07.2021; одобрена после рецензирования 06.08. 2021; принята к публикации 26.08.2021. The authors declare no conflicts of interests.
The paper was submitted 12.07.2021; approved after reviewing 06.08.2021; accepted for publication 26.08.2021.
© Р. Г. Мамий, Р.Э. Кипкеева, 2021
