CC BY
22O'ZGARUVCHAN-O'ZGARMAS TOK UZATMALI TEPLOVOZLARDA TED
MAGNIT MAYDONINI SUSAYTIRISH JARAYONINING TAHLILI
Axad Turdibekovich Djanikulov O'tkir Istamovich Safarov
Toshkent davlat transport universiteti Dj anikulov7575@mail.ru utkirsafarov 1981 @mail .ru
ANNOTATSIYA
Lokomotiv tortuv elektr dvigatellarini magnit maydonni susaytirishda ko'pchilik hollarda avariyaviy ish rejimlarda guruhli kontaktorlarning kontaktlarini yoy natijasida kuyishi va ishida kontaktlarni to'liq tutashishini ta'minlamasligi natijasida magnit maydonni susaytirish jarayonini qiyin kechishi kuzatiladi. Bu esa qo'shimcha yokilg'i sarf xarajatini keltirib chiqaradi. Lokomotiv depolarda extiyot qismlarning kamligi va yangi guruhli kontakorlar va uning qismlarini MDH davlatlaridan sotib olinishi teplovozlarning ta'mirlash va foydalanish jarayonidagi sarf xarajatlarning ortishiga sabab bo'ladi. SHuning uchun lokomotiv TED magnit maydonini susaytirish diagrammasini korreksiya qilish va FIK orttirish bo'yicha tadqiqot olib borish O'zbekistonda dolzarb hisoblanadi.
Kalit so'zlar: lokomotiv, kontaktor VSH, magnit maydon, RD-3010 relesi, 2TE116, tadqiqot, natija, samaradorlik, teplovoz, texnologik jarayon.
ANALYSIS OF THE PROCESS OF ATTENUATION OF THE TED MAGNETIC
FIELD IN AC LOCOMOTIVES
ABSTRACT
When the magnetic field attenuation of locomotive TEDs is often observed in emergency operation modes, the process of attenuation of the magnetic field is difficult due to arcing of the contacts of group contactors as a result of arc and failure to ensure full contact of the contacts in operation. This results in additional fuel consumption costs. Lack of spare parts in locomotive depots and the purchase of a new group of contactors and their parts from the CIS countries will lead to an increase in the cost of repair and operation of locomotives. Therefore, the study of the correction of the attenuation diagram of the locomotive TED magnetic field and the acquisition of FIC is relevant in Uzbekistan.
Keywords: locomotive, contactor VSh, magnetic field, RD-3010 relay, 2TE116, research, result, efficiency, locomotive, technological process
20-asr oxirlari va 21-asr boshlarida O'zbekiston Respublikasida teplovozlarning ekspluatatsiya qilish jarayonida bir qancha kamchiliklari ko'zga tashlana boshlandi.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 3 I 2021
ISSN: 2181-1601
Bundan ko'rinib turibdiki, dolzarb mavzular paydo bo'la boshladi. Bu muammolami echishda fanning ochilmagan qirralari o'rganish davr talabi bo'lib kelmoqda. TE116 rusumidagi teplovozlardan samarali foydanish va mavjud bo'lgan kamchiliklarni aniqlash hamda ularni bartaraf qilish temir yul sohasi lokomotiv xo'jaligidagi olimlarning izlanishlarini belgilab berdi. SHunday tadqiqotlardan biri tortuv elektr dvigatellarini magnit maydon susuaytirish zanjiridagi va tizimidagi nuqsonlarni tahlil qilish va o'rganish zarur bo'lib qoldi.
Qo'yiladigan talablar O'zbekiston temir yo'llarida ekspluatatsiya qilinadigan TE116 teplovozida o'rnatilgan ED-118 rusumidagi TED magnit maydon samarali susaytirish ustida Jidkov N.V va Djanikulov A.T. olimlarini mehnatini alohida etiborga olib qayd etishimiz kerak. Demak quyidagi talablarni bilan tanishib chiqamiz.[1]
- Zanjirdagi RP1 va RP2 relelarini ishini takomillashtirish
- VSH1 va VSH2 kontaktorlarini ishlatishda kontaktlarini kuyishini oldini olish
- Teplovoning foydali ish koeffitsientini oshirish bo'yicha TED magnit maydon susaytirishdagi o'zgarish zonasini takomillashtirish.
- TE116 teplovozlarining texnik iqtisodiy ko'rsatikichlari TED magnit maydonini susaytirish darajasini yaxshilash yordamida hal qilish.
YUqorida ko'rsatilgan talablarini bajarish yullarini boshqa adabiyot va tadqiqotldari sharhlarida ko'rib chiqamiz.
Tadqiqotlarning yo'nalishi va natijalari O'zgaruvchan-o'zgarmas tokni elektr uzatmali teplovozlarda (TE116) tortuv elektrdvigatellari uyg'otishni susaytirilishi o'zgarmas tok elektr uzatmali teplovozlardagi kabi amalga oshiriladi. Teplovoz tezligi ortib borgani sari yuklanish tokikichrayib, generator kuchlanishi esa kattalashib boradi. Har bir vaqtda bu parametrlarga generator tashqi tavsifidagi o'zining muayyan nuqtasi muvofiq keladi. Ana shu nuqta tavsifning giperbolik qismi bo'ylab harakatlanar ekan, dizel yuklanishi o'zgarmas qilib ushlab turiladi. Muayyan tezlikda, ya'ni generator tashqi tavsifining giperbolik qismining oxirida nuqta kuchlanish bo'yicha cheklanish boshigacha qadar etib boradi. Tezlikning bundan keyingi kattalashuvi deyarli o'zgarmas kuchlanishda tokning kamayishiga olib keladi, natijada generator quvvati keskin tushib ketishiga sabab bo'ladi. Bu holda dizel rostlagichi yoqilg'i uzatilishini kamaytiradi, dizel to'liq quvvati bilan ishlay olmaydi, hamda tezlik bundan keyin ortmay qo'yadi yoki kichik miqdorda kattalashadi [1-4].
Dizel quvvati to'liq ishlatiladigan tezliklar diapazonini kengaytirish uchuntortuvelektrdvigatellariningaylanish chastotasini ularni uyg'otishni magnit oqimini o'zgartirish (magnitmaydonining susaytirish) yo'li bilan rostlash qo'llanadi.
Magnit oqimi magnitlovchi kuchga, ya'ni chulg'am bo'yicha o'tadigan tokka va undagi o'ramlar soniga to'g'ri proporsional bo'ladi. Agar uyg'otish chulg'amiga
parallel ravishda rezistor ulansa (chulg'am shuntlansa), u orqali yakor tokining faqat bir qismi oqib o'tib, magnit oqimi kamayadi.
Elektr dvigatelning aylanayotgan yakoridagi tok undagi berilgan kuchlanish va qarshi EYUK larning ayirmasiga bog'liq bo'ladi. O'z navbatida qarshi EYUK qiymati yakorning aylanishlar chastotasiga va uyg'otishning magnit maydon oqimiga to'g'ri proporsional bo'ladi. Lokomotiv tezligi (demak, yakorning aylanish chastotasi ham) bir zumda o'zgara olmaganligi sababli, bu holda qarshi EYUK larning chulg'amga shuntlovchi rezistor ulanganida qo'zg'atilish magnitoqimiga to'g'ri proporsional tarzda kamayadi. Generator kuchlanishi rezistorlar ulanganidan so'ng dastlabki vaqtda tortuv elektrdvigatellarining qarshi EYUK dan ancha katta bo'ladi, shuning uchun ulardagi tok va aylantiruvchi moment orta boshlaydi. Generator quvvatini saqlab turishga intilayotgan avtomatik rostlash tizimi generator kuchlanishini pasaytirish bilan tok ortib borishini kompensatsiyalab boradi. Generator kuchlanishi vaelektrdvigatellar qarshi EYUK orasidagi farq muayyan kattalikka qadar kichrayganida tok o'sishdan to'xtaydi. SHunday qilib, o'tish jarayoni tugallanishi bilan teplovozning deyarli o'zgarmay qolgan harakatlanish tezligida generator kuchlanishi va toki yangi qiymatlarga ega bo'ladilar.
SHuntlovchi rezistor qarshiligi generatorning yangi parametrlariga muvofiq keladigan nuqta, uning tashqi tavsifining giperbolik qismi boshlanishida bo'ladigan qilib hisoblab topiladi. Bu tezlikni oshirish uchun yana butun giperbolikqismdan foydalanish imkonini beradi.
Teplovozning susaytirilgan uyg'otishga o'tishva yana ortga qaytish momentida ravon harakatlanishni ta'minlash, generator vaelektrdvigatellar orasidagi elektr zanjirdagi o'tish jarayonlari natijasida elektr mashinalarining shikastlanishining oldini olish uchun o'tishdan oldingi va keyingi quvvat doimiyligi shartiga rioya qilish talab etiladi. SHunga bog'liq ravishda shuntlovchi rezistorlarshunday ulanadiki, susaytirilgan uyg'otishga o'tish generator parametrlariga muvofiq keladigan nuqta tashqi tavsifning giperbolik qismida joylashgan paytiga to'g'ri keladigan vaqtda ro'y bersin.
Teplovozda tortuv elektrdvigatellari uyg'otishini elektron o'tish relelari yordamida avtomatik ravishda ikki pog'onali susaytirish qo'llanadi. Avtomatika qurilmasi BA1 ichiga o'rnatilgan bu relelar g'ildirak juftliklari o'qlarida joylashtirilgan GT1-GT6 taxogeneratorlaridan uzatiladigan, teplovoz tezlik signalidan ishlab ketadi. Relening ishlab ketishi tortuv elektrdvigatellarining uyg'otishni susaytirish KSH I va KSH2 kontaktorlariga ta'sir ko'rsatadi. Uyg'otishni susaytirish kontaktorlarining shataklanish jarayonida ishga tushishini oldini olish maqsadida elektron relelar 8-10 s kechikib ishga tushish vaqtiga rostlab qo'yilgan.
KSH1 kontaktoro'zining kuch kontaktlari bilan tortuv elektrdvigatellarining M1-M6 uyg'otish chulg'amlariga parallel ravishda uyg'otishni susaytirish rezistorlarining SSH1-SSH6 birinchi pog'onasini ulab, shundan keyin uyg'otish chulg'amlari bo'ylab zanjirdagi umumiy tokning 57-63 % oqib o'tadi.
Uyg'otishni susaytirishning ikkinchi pog'onasi, ya'ni tortuv elektrdvigatellarining uyg'otish chulg'amlariga SSH1-SSH6 rezistorlari ikkinchi pog'onasini parallel ulash ham shu kabi tartibda yuz beradi. uyg'otish chulg'ami bo'ylab o'tayotgan tok, zanjirdagi umumiy tokning 35-39 % darjasiga qadar kichrayadi.
Teplovozning harakatlanish tezligi sekinlashganida, tortuvgeneratorining toki kattalashib, uning kuchlanishi kamayadi, bu esa avval KSH2 kontaktori (uyg'otishning susaytirishning ikkinchi pog'onasidan birinchisiga o'tish), so'ng KSH 1 ning ham (to'liq uyg'otishga o'tish) uzib qo'yilishiga olib keladi.
TUP "O'tishniboshqarish" tumbleri KPP kontaktori g'altagi sxemasini manbalash zanjirida, unda yo'l davomida nosozlik yuzaga kelgan hollarda uyg'otishni susaytirish sxemasining avariyaviy uzgichi vazifasini bajaradi.
O'zgaruvchan-o'zgarmas tokda ishlaydigan elektruzatmali TEP70 teplovozlarida tortuv elektr dvigatellarining maydoni avtomatik rostlash tizimi (ART) ishlab turganida vageneratorning avariyaviy qo'zg'atilishida susaytiriladi. Maydonni susaytirish KSH1va KSH2 kontaktorlarini ishga tushirish va o'chirish RP1 va RP2 relelari yordamidaavtomat ravishda, ular ishdan chiqqan holda esa -T61 «o'tishniqo'lda boshqarish I» va T62 «o'tishni qo'lda boshqarish II» tumblerlari yordamida qo'lda amalga oshiriladi.
KSH1 va KSH2 kontaktorlarini avtomat ravishda boshqarish uchun AV2 «O'tishniboshqarish» uzgichi yoqiladi. Bu holda manba KSH1 va KSH2 kontaktorlar g'altaklariga RP1, RP2 relelar kontaktlari orqali uzatiladi. O'tish relesitok va kuchlanish g'altaklariga ega. Tortuv generatori tokiga proporsional signaldoimiy tok transformatori TrPT5 dan kelib tushib, BS2 blokining V1 ko'prigi bilan to'g'rilanadi va RP1 va RP2 relelarining ketma-ket ulangan tok g'altaklari orqali o'tadi. SRPN rezistorisozlash paytida RP1 va RP2 relelaridagi tok qiymatini o'zgartirish uchun mo'ljallangan. O'tish relesining kuchlanish g'altaklari tortuvgeneratoriningkuchlanishiga rostlanadigan SRPN 1, SRPN 2rezistorlari bilan ketma-ket ulangan.
Rele g'altaklari toki va kuchlanishi ta'sirlari qarama-qarshi bo'lib, bunda kuchlanish g'altagi rele kontaktlarini tutashtirishga intilsa, tok g'altagi va maxsus prujina esa - aksincha, uzib, ajratib qo'yishga harakat qiladi. Agar teplovozning harakatlanish tezligi kattalashsa, shunda generator kuchlanishi ham ortib, toki esa kamayib boradi. Ana shu tufayli rele kuchlanish g'altagi ta'siri tobora kuchayib, tok g'altagi ta'siri esa sustlashib boradi. Generator kuchlanishi va tokining muayyan nisbatida rele RP1 yoqilib, KSH1kontaktori g'altaklari zanjiridagi o'z kontaktini tutashtiradi. KSH1kontaktori, yoqilganidan so'ng, kuch kontaktlari bilan elektrdvigatellar uyg'otish chulg'amlari ET1-ET6 ga parallel ravishda uyg'otishni susaytirish rezistorlari SSH1-SSH6 ning tegishli uchastkalarini ulaydi.
SHu vaqtning o'zida RP2 kuchlanish relesi g'altagi zanjiridagi KSH1 kontaktori yordamchi kontaktlari ulanib, bu bilan ular rele RP2 ni ishga tushishga hozirlaydilar.
KSH1 kontaktori kontaktlari ajralib, rele SRPN1zanjirga rezistorining R1-R3 uchastkasikuchlanish RP1 relesi g'altaklarini kiritib, bu bilan rele RP1 ni ajralib qolishga tayyorlaydilar. Agar teplovozning harakatlanish tezligi kattalashishda davom etsa, u holda generator toki va kuchlanishining har qanday nisbatida rele RP2 va kontaktor KSH2 o'chirib qo'yadi. KSH2 kontaktorining kuch kontaktlari uyg'otishni susaytirish SSH1-SSH6 rezistorlari zanjirini tutashtirib, KSH2 kontaktorining blokirovkalovchi kontakti esa, ajralishi bilan, rele RP2 ni ajralishga tayyorlaydi.
O'tish relesining o'chirilishi generator toki va kuchlanishi muayyan nisbatlarida ro'y berib, bunda avval RP2 rele va KSH2 kontaktor, so'ngra RP1 rele va KSH1 kontaktor o'chiriladi. O'tish relesining talab etilgan ketma-ketligiga RP1 va RP2 relelari kuchlanish g'altaklari zanjirlaridagi qarshiliklar qiymatlarini tegishla tarzda rostlash bilan erishiladi.
esa T61 tumbleridan keyin ulanadi
Rasm №1 Xulosa
Yuqoridagilami hisobga olgan holda quyidagicha natijani olamiz. tortuv tavsifi mosligining maqsadga muvofiqligi; tortuv generatori tashqi tavsifidan foydalanish optimalliligi; o'tishlar relesi kommutatsiyasining maqsadga muvofiq bo'lmagan tavsifini; ishga tushirish - o'chirishlarda tok ig(t)va kuchlanish u5(t)tebranishlarini.
REFERENCES
1. V.A Biryukov A.T Djanikulov N.V.Jidkov Z.B. Kulaxmedov Elektricheskaya peredachi postoyannogo toka teplovozov Patent RF № 2306233 20,09,2007
2. Safarov U.I. YAkubov J.K.TE10M rusumidagi teplovozi rd-3010 relesini ishini hamda sozlashdagi nuqsonlarni tahlil qilish Resursosberegayu^ie texnologii na jeleznodorojnom transporte,ilmiy jurnali, Toshkent 3-4 dekabr 2020 yil, 114.
3. A. D. Stepanov i dr. Peredachi mo^nosti teplovozov. Mashinostroenie, M., 1967
