CC BY
45Tashkent state transport university
INNOVATIONS IN THE FIELD OF TRANSPORT AND TRENDS IN ECONOMIC DEVELOPMENT IN UZBEKISTAN
Rahmanbaeva R.A., Mirakbarova D.M.
Tashkent state transport university (Tashkent, Uzbekistan)
Abstract: The article substantiates the main directions of development of the world and domestic transport system based on the experience of developed countries and the strategy of development of internal transport.
Keywords: strategy, transport, competition, innovation, macroeconomics, quality, policy, efficiency.
O'ZBEKISTONDAGI TRANSPORT SOHASIDA INNOVATSIYA IQTISODIY RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
Raxmanbayeva R.A., Mirakbarova D.M.
Toshkent davlat transport universiteti (Toshkent, O'zbekiston)
Annotatsiya: Maqolada rivojlangan mamlakatlar tajribasi va ichki transportai rivojlantirish strategiyasi asosida jahon va mahalliy transport tizimini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari asoslab berilgan.
Kalit so'zlar: strategiya, transport, raqobat, innovatsiyalar, makroiqtisodiyot, sifat, siyosat, samaradorlik.
Bugungi kunda zamonaviy korxonalar oldida turgan eng muhim muammolardan biri ish faoliyatini yaxshilash yo'llarini izlashdir. Korxonalarning samarali ishlashi uchun moliyaviy ko'rsatkichlarni oshiradigan va samarali ish uchun asos bo'ladigan iqtisodiy asoslangan qarorlar qabul qilinishini ta'minlaydigan xarajatlarni optimallashtirish modellari kerak. Temir yo'l transporti mamlakatimiz iqtisodiyotining eng yirik tarmoqlaridan biri bo'lib, bugungi kunda transport xizmatlari bozorida yetakchi o'rinni egallaydi. O'zbekiston Respublikasi temir yo'l transportining samarali faoliyat yuritishi modernizatsiya qilish, innovatsion rivojlanish yo'liga o'tish va milliy iqtisodiyotning barqaror o'sishi uchun shart-sharoit yaratishda alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Hozirgi vaqtda turli xil resurslardan maqbul foydalanish masalalari tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, bu esa transport sohasi samaradorligini oshirishga yordam beradi. Korxona resurslaridan samarali foydalanish temir yo'l transporti korxonalari faoliyatining asosiy ko'rsatkichlari tizimida o'z ifodasini topadi. Ushbu tizim menejerlarga uzoq muddatli raqobatdosh ustunliklarni qo'lga kiritish va saqlab qolish uchun asosiy omillarni boshqarishga e'tiborini qaratishga imkon beradi [3]. Bu borada davlat miqyosida turli qonunlar, dasturlar ishlab chiqildi. Og'ir iqtisodiy sharoitda bo'lgan temir yo'l transporti korxonalari uchun asosiy yo'nalishlarni aniqlash kerak, xarajatlarni tejashni ta'minlash. Ushbu yo'nalishlardan biri resurslarni tejash dasturini joriy etishdir.
Umumiy ma'noda, resurslarni tejash "ishlatiladigan resurslar, ulardan ishlab chiqarish va iste'mol sohasida foydalanish darajasi o'rtasida bunday nisbatlarni shakllantirishni o'z ichiga olgan jarayon sifatida tushuniladi, bu esa ularning soni va
Tashkent state transport university
qoniqish darajasining oshishiga olib keladi. Mamlakat xavfsizligini hisobga olgan holda foydalaniladigan resurslardan olinadigan foydali komponentlar sonini ko'paytirish orqali mavjud ehtiyojlar , ekotizimlar, hududlar, firmalar, odamlar" [4]. Resurslarni tejash jarayoni ulardan foydalanishning foydali samarasini saqlab qolgan holda iste'mol qilinadigan resurslar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tashkiliy, huquqiy, texnik, texnologik, iqtisodiy va boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali amalga oshiriladi [2]. Iqtisodiy adabiyotlarda resurslarni tejashning mohiyatini aniqlash uchun quyidagi yondashuvlarni ajratish mumkin:
- yo'qotishlarni bartaraf etish jarayoni sifatida resurslarni tejash;
- foydalanilmayotgan zahiralardan foydalanish jarayoni sifatida resurslarni tejash;
- ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligini oshirish jarayoni sifatida resurslarni tejash;
- ishlab chiqarish omillaridan foydalanishni faollashtirish jarayoni sifatida resurslarni tejash;
- zararni oldini olish jarayoni sifatida resurslarni tejash;
- resurslarni tejash ishlab chiqarish omillari taqchilligini bartaraf etish jarayoni sifatida.
Temir yo'l transporti korxonalari faoliyatiga kelsak, resurslarni tejash ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligini oshirish va faollashtirish jarayoni kabi nuqtai nazardan to'liq ko'rib chiqiladi. Demak, temir yo'l transportida resurslarni tejash deganda, korxona va natijada butun transport industriyasi samaradorligini oshirish maqsadida ularni tejash asosida har xil turdagi resurslardan oqilona foydalanish deb talqin qilish mumkin. Menejment nazariyasi va amaliyotida boshqaruv usullarining quyidagi tasnifi ajratiladi, ular korxonada resurslarni boshqarishda ham qo'llanilishi mumkin.
1. Tashkiliy va ma'muriy - boshqaruvni yaxshiroq tashkil etish orqali boshqariladigan ob'ektga bevosita ta'sir ko'rsatish va butun tizim samaradorligini oshirish imkonini beruvchi usullar. Boshqaruvni tashkil etishni takomillashtirishga amalga oshirish uchun majburiy bo'lgan va tashkiliy faoliyatning mazmuni va tartibini belgilaydigan qoidalarni belgilash orqali erishish mumkin. Resurslarni tejashga kelsak, resurslarni tejash sohasidagi normalar, qoidalar va talablarga rioya qilish kerak. Ushbu boshqaruv usullaridan foydalanish korxonadagi moliyaviy oqimlarning harakatini eng maqbul tarzda kuzatish va moddiy resurslarni sotib olish xarajatlarini sezilarli darajada oshirmasdan samaraliroq boshqarish imkonini beradi. Biroq, ushbu usullarni korxonada qo'llashda iqtisodiy samarani aniqlash qiyin bo'lishi mumkin, chunki uni hisoblash har doim ham mumkin emas.
2. Muhandislik-texnologik - boshqariladigan ob'ektga bevosita ta'sir ko'rsatadigan usullar - resurslarni tejash maqsadida fan-texnika taraqqiyotidan foydalanish (ilg'or texnologiyalardan foydalanish, mehnatni ilmiy tashkil etish usullari, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish va boshqalar). Ushbu usullarni qo'llash imkoniyati korxonaning texnik jihozlanishiga, asbob-uskunalar va texnologiyaning imkoniyatlariga, shuningdek, ekologik va xavfsizlik talablariga muvofiqligiga bog'liq.
Tashkent state transport university
3. Iqtisodiy - bilvosita ta'sir qilish usullari bo'lib, ular moddiy rag'batlantirish, jarimalar, sanktsiyalar va boshqalar tizimini joriy etish orqali xarajatlar va natijalarni aniq taqqoslash yordamida ijrochilarga ta'sir qilish texnikasi va usullari majmuidir. Bundan tashqari, ushbu usullar resurslarni tejash faoliyatini diversifikatsiya qilish, kreditorlik qarzlarini boshqarish, xavfsizlik zaxiralari bo'yicha biznes kassasi va boshqalarni o'z ichiga oladi. Ushbu usullarni qo'llashda resurslarni tejash bo'yicha iqtisodiy qonunlar va qoidalarga rioya qilish kerak.
4. Ijtimoiy-psixologik - bilvosita ta'sir qilish usullari, jumladan, resurslardan oqilona foydalanish sohasida kadrlar tayyorlash, tashkiliy madaniyatni shakllantirish, yaratish, sifat doiralari va boshqalar. Bundan tashqari, ijtimoiy-psixologik usullar xodimlarni rag'batlantirish tizimini qo'llash nuqtai nazaridan iqtisodiy usullarni qisman aks ettirishi mumkin. Ushbu usullar guruhini qo'llash axloqiy va axloqiy me'yorlar va qoidalarga mos kelishi kerak. Korxona resurslarni tejovchi jarayonni boshqarish usullaridan birini mustaqil ravishda tanlash huquqiga ega, bundan tashqari, bir vaqtning o'zida bir nechta usullarni qo'llash orqali eng katta samaraga erishish mumkin. "O'zTY" AJ yoqilg'i-energetika resurslarining yirik iste'molchilaridan biri bo'lib, har yili mamlakatimizda iste'mol qilinadigan barcha elektr energiyasining qariyb 5 foizini, shuningdek, respublikada iste'mol qilinadigan dizel yoqilg'isi umumiy hajmining 11 foizini sarflaydi. Kompaniyaning umumiy operatsion xarajatlarida yoqilg'i-energetika resurslari xarajatlarining ulushi so'nggi yillarda 13-15 foiz oralig'ida o'zgarib turdi, shu sababli energiyani tejash masalalari "O'zTY" AJ uchun ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning ustuvor yo'nalishlaridan biri bo'lib qolmoqda. Kompaniyaning xarajatlarni boshqarish va optimallashtirish bo'yicha faoliyati tizimli xarakterga ega bo'lib, muhandislik va texnologiya sohasidagi yetakchi ilmiy ishlanmalarga tayanadi. Korxonada energiya samaradorligini oshirish, narxlar o'sishiga chek qo'yish va boshqa tashkiliy-texnik chora-tadbirlar hisobiga xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda. Xarajatlarni optimallashtirishning eng muhim va samarali yo'nalishlaridan biri bu yoqilg'i-energetika resurslarini tejash, LED texnologiyasini joriy etish, material sarfini kamaytirish va boshqalar bilan birga keladigan resurslarni tejovchi texnologiyalarni joriy etishdir. Shunday qilib, biz joriy etish degan xulosaga kelishimiz mumkin. Resursni tejaydigan loyihalarni amalga oshirish "O'zTY" AK kompaniyasining asosiy vazifalaridan biri - xarajatlarni kamaytirishga xizmat qilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
[1]. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasining transport tizimini 2035-yilgacha rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi qarori loyihasi, https://regulation.gov.uz/ru/document/3867? fbclid=IwAR1D_XhK5W7Yk JWPE79Ogl650Y43E4Sfcc2X239H8-ybIpaIeNJK5wsczA.
[2]. Shumaev V.A. Resurslarni tejash nazariyasi va amaliyoti: monografiya / V.A. Shumaev. -M. : RUSAYNS, 2016. - 236 s.
[3]. Ismagilov R.X. Mashinasozlik korxonalarida resurslarni tejash usullari // Innovatsion iqtisodiyot masalalari. - 2012. - No 3. - S. 32-39.
Tashkent state transport university
[4]. Golshteyn G.Ya. Menejment asoslari: Qollanma, 2-nashr. Taganrog: TRTU nashriyoti, 2003 yil.
[5]. Arzon ishlab chiqarish / Innovatsiyalar dayjesti http://www.rzdexpo.ru/innovation/orporativnaya_quality_management_system/berezhlivoe_proiz vo dstvo/
