CC BY
213Scientific Journal Impact Factor
O'ZBEKISTONDA KIBERJINOYATLARNI TERGOV QILISHGA DOIR XALQARO STANDART HAMDA USHBU TURDAGI JINOYATLARNI TERGOV QILISHDA DAVLATLARNING MANFAATLI HAMKORLIGI
MASALALARINING DOLZARBLIGI
Jumayev Bekzod Baxtiyor o 'g 'li O'zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi Akademiyasi magistraturasi "Tergov faoliyati"
tinglovchisi
Annotatsiya: Maqolada kiberjinoyatlarga qarshi kurashishda hamda tergov qilishda xalqaro hamkorlik masalasi yoritilib o'tilgan. Shuningdek, xalqaro organlarning maqomi, maxfiylik sohasida yagona huquqiy siyosatni ishlab chiqish va uni amalga oshirish istiqbollari bayon etilgan.
Kalit so'zlar: xalqaro, axborotni himoya qilish, internet, ma'lumot; kiberjinoyatlar, kibermakon, xalqaro hamkorlik, standart
Аннотация: В статье рассматривается проблема международного сотрудничества в борьбе с киберпреступностъю и ее расследовании. Он также описывает статус международных органов, разработку и реализацию единой правовой политики в области конфиденциальности.
Ключевые слова: международный, информационная безопасность, Интернет, информация; киберпреступность, киберпространство, международное сотрудничество, стандарт.
Abstract: The article addresses the issue of international cooperation in the fight against and investigation of cybercrime. It also outlines the status of international bodies, the development and implementation of a unified legal policy in the field of privacy.
Keywords: international, information security, internet, information; cybercrime, cyberspace, international cooperation, standard
Zamonaviy dunyoda axborot jamiyat taraqqiyotining eng muhim tarkibiy qismiga aylandi desak aslo mubolag'a bo'lmaydiJamiyatning axborot jamiyatiga aylanishi shuni anglatadiki, har qanday shaxsiy ma'lumot ahamiyatli bo'lib bormoqda. Ayni paytda ma'lumot eng muhim qadriyatlardan biri sifatida tan olingan, shunga ko'ra, uning himoyasi uni qabul qilish va etkazishdan kam bo'lmagan muhim faoliyatdir. Masalan,Arab bahori deb atalmish inqilobiy voqealar ommaviy axborot vositalari va siyosiy nutqdagi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining roli bilan
KIRISH
uzviy bog'liq bo'lib chiqdi. Misli ko'rilmagan axborot tarqatish tezligi Internet (asosan ijtimoiy tarmoqlar orqali) yashirinishni istagan rejimlarga qarshi harakatlari xalqaro miqyosdagi repressiv harakatlari jamoatchilik va axborot urushini olib borish bo'yicha etarli mahoratga ega bo'lmagan. Hozirgi vaqtda globallashuv tendensiyalari va u olib keladigan muammolari kuchaymoqda. Bunday sharoitda transmilliy kiberjinoyatlarga qarshi kurashishda barchaning ishtirok etish masalasi global qonun ustuvorligining salbiy oqibatlariga barham beradi. Kiberjinoyatchilik muammosining global mohiyatini tushunish juda muhimdir. Shunday qilib, hozirda kiberhujumlar nafaqat xususiy shaxslarning ishini falaj qilmoqda balki dunyodagi tuzilmalarni ham, ushbu turdagi hujumlardan himoyalanishni amalga oshiradigandavlat organlari ham, davlat ham yo'q. Ehtimol kiber tahdid manbalari nafaqat xakerlar yoki ularning guruhlari, balki alohida davlatlar, terroristik, jinoiy guruhlar ham hisoblanadi. Kiberjinoyatlarga qarshi kurashishda kurashish vositalari va usullarini ishlab chiqishdajinoyatning latentlikdarajasidan xabardor bo'lishi kerak. Mutaxassislar taxminiga ko'ra "kompyuter jinoyati"ning latentligi AQShda 80% ga, Buyuk Britaniyada - 85% ga, Germaniyada - 75% ga, Rossiyada - 90%ga ko'proqdir1. Symantec Security xalqaro kiberxavfsizlik xizmati ma'lumotlariga ko'ra, "har soniyada" dunyo bo'ylab 12 kishi kiberhujumga uchraydi va dunyoda har yili taxminan 556 mln kiberjinoyatlar sodir etiladi va buning natijasida 100 milliardAQSh dollardan ziyod zarar etkaziladi2.
Masalan, Qo'shma Shtatlarda, allaqachon faoliyat ko'rsatayotgan Milliy kiberxavfsizlik markazi bilan bir qatorda Qurolli Kuchlar Birlashgan Kiber Qo'mondonligi harbiy harakatlarni amalga oshirish paytida Pentagon tuzilmalari tegishli yordamni taqdim etadi. Bu global miqyosda barchaning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirib boradi. Fuqarolik federal institutlari va shunga o'xshash dasturiy ta'minot bilan o'zaro aloqadadir3. Shu bilan birga, ushbu tashkilotlar qisman nazorat qilinadigan bo'limlardir, chunki «liy nazorat qiluvchi tuzilma "Kengashdir". Milliy xavfsizlik mas'uliyat sohasidagi qo'mitalar axborot strategiyasini amalga oshirishni o'z ichiga oladi4. Kiberqurol dasturlari Buyuk Britaniyada rasmiylarning kiber kosmosdan kelib chiqadigan tahdidlarga qarshi turish qobiliyatini ta'minlashda amalga oshiriladi5. Avstraliyada elektron pochta xavfsizligini muvofiqlashtirish
1 Vardanyan A.V., Nikitina E.V. Rassledovanieprestuplenii v sferevyso-kikhtekhnologiiikomp'yuternoiinformatsii [Investigation of Hi-Tech and Computer Information Crimes]. Moscow, Yurlitinform Publ.
2Karpova D.N. Cybercrimes: a global issue and its solution. Vlast'= The Power no. 8, pp. 46-50. (In Russian).
3Berd K. A war with many unknown quantities. Computerra, 2009, no. 20, pp. 26-29. (In Russian).
4 Zav'yalov S. International experience in fighting the propaganda of terrorism in the Internet. Zarubezhnoevoennoeobozrenie = Foreign Military Review, 2014, no. 4, pp. 34-39. (In Russian).
5Khimchenko I.A. Informatsionnoeobshchestvo: pravovyeproblemy v usloviyakhglobalizatsii. Kand. Diss.[Information society: legal basis in the conditions of globalization. Cand. Diss.]. Moscow, 2014. 174 p
81
guruhi tashkil etilgan bo'lib, ushbu guruhning asosiy vazifasiham davlat, ham xususiy sektor uchun operasion makonni ishonchli himoyaelektron tizim yaratishdir6. Kiberjinoyatlarning oldini olish bo'yicha tadbirlar nafaqat alohida davlatlar tomonidan amalga oshiriladi, balki ularning bloklari, xususan NATO tomonidan amalga oshirilib kelinmoqda.. Shunday qilib,so'nggi yillarda qabul qilingan barcha blok-yo'riq hujjatlarida aks ettirilgani ushbu muammoning ahamiyati ko'rsatib beradi. Strategik jihatdan birinchi marta NATO konsepsiyasida alyans faoliyatida qoidalar kiritilgan bo'lib harbiy sohaning yangi yo'nalishi sifatida kiber maydon paydo bo'lgan7.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Tadqiqot jarayonida ilmiy bilishning mantiqiylik, tarixiylik, izchillik, obyektivlik usulidan foydalanilgan bo'lib, mavzuni yoritishda tavsifiy, qiyosiy metodlardan foydalanildi. Maqolada kiberjinoyatlarni tergov qilishga doir xalqaro standart hamda ushbu turdagi jinoyatlarni tergov qilishda davlatlarning manfaatli hamkorligi masalalari obyektiv yoritib berildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Kiberjinoyatchilikka qarshi Budapesht konvensiyasi 2001 yil 23-noyabr', Internet va komp'yuter jinoyati (kiberjinoyat)larni uyg'unlashtirish orqali milliy qonunlar, tergov usullarini takomillashtirish va xalqlar o'rtasidagi hamkorlikni oshirish yuzasidan imzolangan. Konvensiya va uning izohli ma'ruzasi Yevropa Kengashi Vazirlar qo'mitasi 2001 yil 8-noyabrdagi 109-sessiyasida imzolash uchunBudapeshtda ochilgan va 2001 yil 23-noyabrda kuchga kirgan. 2019 yil sentyabr' oyiga qadar 64 davlat ushbu konvensiyani ratifikatsiya qildi, yana to'rtta davlat konvensiyani imzoladi, ammo uni tasdiqlamadi8.
U kuchga kirgandan buyon Braziliya va Hindiston kabi muhim davlatlar Konvensiyani ishlab chiqishda qatnashmaganliklari sababli qabul qilishdan bosh tortdilar. Bu kiberjinoyatchilikni tartibga soluvchi birinchi ko'p tomonlama huquqiy majburiy vositadir. 2018 yildan boshlab, Hindiston kiberjinoyatchilik kuchayganidan keyin Konvensiyadagi pozisiyasini qayta ko'rib chiqmoqda, ammo chet el agentliklari bilan ma'lumot almashish xavotirlari uni ratifikatsiya qilishdan saqlab qolmoqda.
6Zgadzai O.E., Kazantsev S. Ya. Cybercrime: factors of danger and problems of struggle. Vestnik GU «Nauchnyitsentrbezopasnostizhiznedeyatel'nostidetei» = Bulletin of «Research Center for the Security of Children», 2013, no. 4 (18), pp. 80-86. (In Russian).
7 Gradov A. The activities of the North Atlantic Treaty Organization in the sphere of cyber-security. Zarubezhnoevoennoeobozrenie = Foreign Military Review, 2014, no. 7, pp. 13-16. (In Russian)
8 Convention on cybercrime, opening of the treaty: Budapest, 23/11/2001. URL: www.coe.int/ en/web/cybercrime/the-budapest-convention
2006 yil 1 martda Kiberjinoyatchilik to'g'risidagi konvesiyaga qo'shimcha protokol kuchga kirdi. Qo'shimcha protokolni ratifikatsiya qilgan davlatlar irqchi va ksenofobik kompyuter tizimlari orqali material, shuningdek, irqchilik yoki ksenofobiya tomonidan tahdid va haqorattarqatishni jinoiy javobgarlikka tortishlari shartligi belgilandi9.
Konvensiya Internet va boshqa kompyuter tarmoqlari orqali sodir etilgan jinoyatlar bo'yicha birinchi xalqaro shartnomadir, xususan mualliflik huquqining buzilishi, kompyuter bilan bog'liq firibgarlik, bolalar pornografiyasi, tahdid jinoyatlariva tarmoq xavfsizligi jinoyatlarigi o'z ichiga oladi. Shuningdek, u kompyuter tarmoqlarini qidirish va qonuniy ushlashga doir qator vakolatlar va protseduralarni o'z ichiga oladi. Uning muqaddimasida keltirilgan asosiy maqsadi jamiyatni himoya qilishga qaratilgan umumiy jinoyat siyosatini olib borishdir. Shuningdek, kiberjinoyatlargadoir tegishli qonunlarni qabul qilish va joriy etish orqali xalqaro hamkorlikni targ'ib etadi. Konvensiya asosan quyidagilarga qaratilgan:
■ Kiberjinoyatchilik sohasidagi huquqbuzarliklar va ular bilan bog'liq qoidalarni ichki jinoyat moddiy-huquqiy elementlarini uyg'unlashtirish
■ Ichki jinoyat-protsessual qonunchiligini tergov qilish va jinoiy javobgarlikka tortish uchun zarur bo'lgan vakolatlarni, shuningdek, elektron tizimda bo'lgan kompyuter tizimi yoki dalillar yordamida sodir etilgan boshqa huquqbuzarliklarni ta'minlash.
■ Xalqaro hamkorlikning tezkor va samarali rejimini o'rnatish
Konvensiya tomonidan quyidagi huquqbuzarliklar belgilangan: noqonuniy kirish, noqonuniy yo'l bilan tutish, ma'lumotlarga aralashish, tizimga aralashish, qurilmalardan noto'g'ri foydalanish, kompyuter bilan bog'liq qalbakilashtirish, kompyuter bilan bog'liq firibgarlik, bolalar pornografiyasiva mualliflik huquqi va qo'shni huquqlar bilan bog'liq huquqbuzarliklardir10.
Shu bilan bir qatorda 2014 yilda Afrika Ittifoqining Kiberxavfsizlik va shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish to'g'risidagi konvensiyasida kiberjinoyatlani tergov qilishda Afrika davlatlarining o'zaro ianfaatli hamkorligi masalalari ko'rib o'tilgan.
9 http://indianexpress.com/article/india/home-ministry-pitches-for-budapest-convention-on-cyber-security-rajnath-singh-5029314/
10 Convention on cybercrime, opening of the treaty: Budapest, 23/11/2001. URL: www.coe.int/en/web/cybercrime/the-budapest-convention
Xususan, unda nazarda tutilishicha konvensiya ishtirokchilarining kibermakonda huquq va erkinliklari kafolatlanishi belgilanib qo'yilgan11.
Darhaqiqat, ko'rishimiz mumkinki butun dunyo ushbu turdagi jinoyatlarga kurashayotgan bir davrda MDH mamlakatlari ham bundan chetda turmadi. 2018 yil 28 sentabr kiberjinoyatlarni tergov qilishda hamkorlik qilish masalasini tartibga soluvchi ixtisoslashtirilgan hujjatlardan biri hisoblanmish Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligiga a'zo davlatlar o'rtasida axborot texnologiyalari sohasida jinoyatlarga qarshi kurashish bo'yicha Bitim imzolandi. Ozarbayjon Respublikasi, Armaniston Respublikasi, Belorusiya, Qozog'iston, Qirg'iziston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Moldova Respublikasi, Tojikiston, Turkmaniston, O'zbekiston va Ukraina ushbu Bitim qatnashchilaridir. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 13.02.2019 yildagi PQ-4188-sonli qarori bilan 2018 yil 28 sentyabrda MDH davlatlari rahbarlari kengashining majlisida imzolangan Mustaqil Davlat lar Hamdo'stligiga a'zo davlatlar o'rtasida axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarga qarshi kurashish sohasida hamkorlik to'g'risidagi Bitimni tasdiqladi. Ushbu Bitimni amalga oshirish bo'yicha vakolatli organ larsifatida O'zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik xizmati va Axborotlashtirish va telekommunikatsiyalar sohasida nazorat bo 'yicha davlat inspeksiyasi belgilandi.
Ushbu hujjat doirasida, axborot texnologiyalari sohasida quyidagi harakatlarni (agar ular qasddan qilingan bo'lsa) tergov qilishda Bitimga qo'shilgan davlat lar bilan hamkorlik qilish mumkin:
a) axborotni yo'q qilish, blokirovka qilish, o'zgartirish yoki nusxalash, axborot (kompyuter) tizimining ishlashini qonun bilan himoyalangan kompyuter ma'lumot lariga ruxsatsiz kirish orqali xalaqit berish;
b) zarar keltiruvchi dastur larni yaratish, foydalanish yoki tarqatish;
v) kompyuter tizimidan foydalanish huquqiga ega bo'lgan shaxs tomonidan qonun bilan qo'riqlanadigan kompyuter ma'lumot larini yo'q qilishga, blokirovka qilishga yoki o'zgartirishga olib keladigan qoida larning buzilishi, agar bu xatti-harakat lar jiddiy zarar yoki jiddiy oqibat larga olib kelgan bo'lsa;
g) kompyuter ommaviy axborot vosita larida saqlanadigan yoki ma'lumot lar tarmoq lari orqali uzatiladigan kompyuter tizimida ishlov berilgan ma'lumotni o'zgartirish yoki kompyuter tizimiga noto'g'ri ma'lumotlar kiritish orqali mulkni o'g'irlash;
d) qonun bilan himoyalangan kompyuter ma'lumotlariga ruxsatsiz kirish bilan;
11 african-union-convention-cyber-security-andpersonal-data-protection
84
ye) pornografik materiallar yoki voyaga yetmagan shaxs tasvirlangan pornografik xususiyatga ega ob'ekt larni "Internet" axborot-telekommunikatsiya tarmog'idan yoki boshqa elektr aloqa kanallaridan foydalangan holda tarqatish;
j) xavfsiz kompyuter tizimi yoki tarmog'iga ruxsatsiz kira olish uchun marketing yoki maxsus dasturiy yoki apparat vosita larini sotish uchun ishlab chiqarish;
z) mualliflik huquqiga ega bo'lgan kompyuter tizim lari va ma'lumot lar baza lari uchun dasturiy ta'minotdan noqonuniy foydalanish, Shuning dek, mualliflik huquqini o'zlashtirish, basharti bu harakat jiddiy zarar yetkazgan bo'lsa;
e) "Internet" axborot-telekommunikatsiya tarmog'i yoki boshqa elektr aloqa kanallari yordamida belgilangan tartibda ekstremistik deb tan olingan yoki terrorchilik faoliyatini yoki terrorizmni oqlashga qaratilgan material-larni tarqatish"12.
XULOSA VA TAKLIFLAR Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, ushbu sohadagi xalqaro hamkorlik turli xil jarayonlarni yaratishni o'z ichiga oladi. Xalqaro tashkilotlar asosiy maqsad sifatida uyushgan jinoiy tarmoqlar faoliyatiga barham berishni oliy maqsad sifatida belgilab olishlari zarurdir. Fikrimiz yakunida taklif sifatida shuni aytishimiz mumkinki, kiberjinoyatchilikka qarshi kurashish tartibini tartibga soluvchi yagona global hujjat ishlab chiqilmagan bo'lib, kiber kosmosdagi sub'ektlarning harakatlarini qonuniy tartibga solish, kiberjinoyatchilikka qarshi kurashish choralarini sayozligicha qolmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR/ REFERENCES
1. Vardanyan A.V., Nikitina E.V. PaccnegoBaHHenpecTynneHHH b c^epeBfico-KHKXTeKXH0n0rHHHK0MntWTepH0HHH^0pMaTCHH [Investigation of Hi-Tech and Computer Information Crimes]. Moscow, Yurlitinform Publ.
2. Karpova D.N. Cybercrimes: a global issue and its solution. Vlast'= The Power no. 8, pp. 46-50. (In Russian).
3. Berd K. A war with many unknown quantities. Computerra, 2009, no. 20, pp. 2629. (In Russian).
4. Zav'yalov S. International experience in fighting the propaganda of terrorism in the Internet. Zarubezhnoevoennoeobozrenie = Foreign Military Review, 2014, no. 4, pp. 34-39. (In Russian).
5. Khimchenko I.A. Informatsionnoeobshchestvo: pravovyeproblemy v usloviyakhglobalizatsii. Kand. Diss.[Information society: legal basis in the conditions of globalization. Cand. Diss.]. Moscow, 2014. 174 p
12 "Мустакил Давлат лар Х,амдустлигига аъзо давлат ларнинг ахборот технология лари со^аси-даги жиноят ларга карши кураш буйича ^амкорлиги тугрисида"ги Битим, 3 -моддаси
85
Scientific Journal Impact Factor
6. Zgadzai O.E., Kazantsev S. Ya. Cybercrime: factors of danger and
«Nauchnyitsentrbezopasnostizhiznedeyaternostidetei» = Bulletin of «Research Center for the Security of Children», 2013, no. 4 (18), pp. 80-86. (In Russian).
7. Gradov A. The activities of the North Atlantic Treaty Organization in the sphere of cyber-security. Zarubezhnoevoennoeobozrenie = Foreign Military Review, 2014, no. 7, pp. 13-16. (In Russian)
8. Convention on cybercrime, opening of the treaty: Budapest, 23/11/2001. URL: www.coe.int/en/web/cybercrime/the-budapest-convention
9. http://indianexpress.com/article/india/home-ministry-pitches-for-budapest-convention-on-cyber-security-rajnath-singh-5029314/
10. Convention on cybercrime, opening of the treaty: Budapest, 23/11/2001. URL: www.coe.int/en/web/cybercrime/the-budapest-convention african-union-convention-cyber-security-andpersonal-data-protection
11. Мустакил Давлатлар Хдмдустлигига аъзо давлатларнинг ахборот технология лари сохдсидаги жиноятларга карши кураш буйича хдмкорлиги тугрисида"ги Битим, 3-моддаси
problems
of
struggle. Vestnik
GU
