CC BY
4O'ZBEKISTON OLIY TA'LIM TIZIMIDA IJTIMOIY-MADANIY KOMPETENTLIKNING O'RNI Anastasiya Aleksandrovna Tkacheva
SamDCHTI dotsenti, f.f.n. +998933489185, e-mail: anastasi72@yandex.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.10816136
Annotatsiya. Maqolada O 'zbekiston oliy ta'lim tizimida ijtimoiy-madaniy kompetentlikning o 'rni o 'rganiladi. Mazkur kompetentlikni rivojlantirish usullari va yondashuvlari tahlil qilinadi, uni o 'qitishda yurtimiz kontekstida mavjud bo 'lgan muammolar bayon qilinadi va ularni hal qilish usullari taklif etiladi.
Kalit so'zlar: ijtimoiy-madaniy kompetentlik, ta'lim strategiyalari, oliy ta'lim, kasbiy rivojlanish.
Аннотация. В статье исследуется роль социокультурной компетенции в системе высшего образования Узбекистана. Анализируются методы и подходы к развитию данной компетенции, излагаются проблемы при ее обучении, существующие в контексте нашей страны, и предлагаются пути их решения.
Ключевые слова: социокультурная компетенция, образовательные стратегии, высшее образование, профессиональное развитие.
Abstract. The article examines the role of socio-cultural competence in the higher education system of Uzbekistan. The methods and approaches to the development of this competence are analyzed, the problems in its training that exist in the context of our country are outlined, and ways to solve them are proposed.
Keywords: socio-cultural competence, educational strategies, higher education, professional development.
Ijtimoiy-madaniy kompetentlik O'zbekiston oliy ta'lim tizimi talabalarining rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Ushbu kompetentlik yurtimizdagi ta'lim jarayonining ajralmas qismi bo'lib, ta'limini madaniyatlararo tushunish va fuqarolik faolligini rivojlantirish bilan uyg'unlashtirishga intiladi.
O'zbekiston o'zining boy madaniy merosi, turli etnik guruhlari va til jamoalari bilan mashhur. Shu nuqtai nazardan, ijtimoiy-madaniy kompetentlikni rivojlantirish O'zbekistonning ko'p millatli jamiyatida fuqarolar orasida o'zaro tushunish va hamkorlikni shakllantirishning ajralmas qismiga aylanmoqda.
Oliy ta'lim tizimida ijtimoiy-madaniy kompetentlik turli madaniyat vakillari bilan o'zaro munosabatlar, axloqiy me'yorlarni tushunish va ularga rioya qilish bilan bog'liq ko'nikmalar, bilimlar va qobiliyatlar majmuidir. Yurtimizdagi ta'lim tizimi talabalarning madaniyatlararo tajribasini boyitish, bag'rikenglik va boshqa madaniyat vakillari bilan samarali muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirish uchun ijtimoiy-madaniy kompetentlikni shakllantirishga intiladi. Ijtimoiy-madaniy kompetentlik ta'lim jarayoni sifatiga bevosita ta'sir ko'rsatib, O'zbekiston madaniy merosining xilma-xilligini chuqur anglash va qabul qilishni ta'minlab, ijtimoiy tinchlik va barqarorlikni saqlash uchun zarur bo'lgan madaniyatlararo tushuncha va bag'rikenglikni rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi [1].
Respublikamizning ta'lim tizimida ijtimoiy-madaniy kompetentlikni rivojlantirish talabalarni turli madaniyatlararo kontekstlarda kasbiy faoliyatga tayyorlaydi [2], shu jumladan ularga chet ellik talabalar, o'qituvchilar va sayyohlar bilan muvaffaqiyatli muloqot qilish,
globallashgan ta'lim jarayoniga moslashish, shuningdek, turli kasb sohalarida samarali ishbilarmonlik munosabatlarini o'rnatish imkonini beradi [3].
Ijtimoiy-madaniy kompetentlik milliy taraqqiyot uchun katta ahamiyatga ega bo'lib, talabalarga O'zbekistonning boshqa mamlakatlar bilan madaniy aloqalarini mustahkamlash va kengaytirishda faol ishtirok etishga tayyorligini rivojlantirishga yordam beradi. O'zbekiston oliy ta'lim tizimida ijtimoiy-madaniy kompetentlikni rivojlantirish, boshqa madaniyat vakillari bilan muvaffaqiyatli muloqot qila oladigan fuqarolarni tayyorlashni maqsad qilib qo'yilgan. Ijtimoiy-madaniy kompetentlik professionallik, madaniyatlararo ko'nikmalar, hamkorlik va innovatsion fikrlashni rivojlantirish uchun muhim vosita hisoblanadi.
O'zbekiston oliy ta'lim tizimida ijtimoiy-madaniy kompetentlikning rivojlanishi talabalarga fuqarolik ongini shakllantirishga, o'z madaniyati, ma'naviyati va tarixiga chuqur hurmatni rivojlantirishga yordam beradi. Shu tarzda talabalar jamiyat va mamlakat oldidagi roli va mas'uliyatini anglaydilar.
Ijtimoiy-madaniy kompetentlik, shuningdek, talabalarni etakchilik qobiliyatlarini rivojlantirishga, hamda turli xil kasbiy muhitlarga moslashishga undaydi. Ular professional muvaffaqiyatga va boshqa mamlakatlar bilan xalqaro loyihalarda ishtirok etishga tayyor bo'lishadi.
O'zbekiston oliy ta'lim tizimida talabalarga nafaqat til ko'nikmalarini, balki o'z bilimlaridan foydalanadigan ijtimoiy-madaniy muhitni tushunishni ham ta'minlash uchun ijtimoiy-madaniy kompetentlikni o'quv dasturlariga kiritish zarurati mavjud. Ushbu kompetentlikni o'quv dasturiga samarali integratsiya qilish uchun turli usul va yondashuvlardan foydalanish mumkin.
Bunday usullardan biri asl materiallardan foydalanishdan iborat. Asl materiallar, shu jumladan matnlar, audio va video materiallar, chet tili sohiblari tomonidan yaratilgan bo'lib, ijtimoiy-madaniy muhitdagi haqiqiy vaziyatlarni aks ettiradi. Bunday materiallardan foydalanish talabalarga asl muhitga sho'ng'ish hamda ijtimoiy-madaniy ko'nikmalarini rivojlantirish imkonini beradi.
Yana bir usul rolli o'yinlar, munozaralar, loyiha topshiriqlari va guruh muhokamalari kabi interfaol o'qitish usullaridan foydalanishga qaratilgan. Ushbu usullar talabalarga bir-biri bilan va o'qituvchi bilan faol aloqada bo'lish, fikr almashish, ijtimoiy-madaniy muhitda muloqot va hamkorlik ko'nikmalarini rivojlantirish imkonini beradi.
Talabalarga boshqa madaniyatlar haqidagi tushunchalarini tushunishga va ularni haqiqat bilan taqqoslashga yordam beradigan aks ettirish usulini qo'llash ham muhimdir. Fikrlash jarayonida talabalar o'zlarining noto'g'ri qarashlarini, stereotiplarini tahlil qilishlari va boshqa madaniyatlarga nisbatan ochiqroq va bag'rikeng munosabatda bo'lishlari mumkin.
Usullardan tashqari, ijtimoiy-madaniy kompetentlikni birlashtirishga yondashish ham muhimdir. Bunday yondashuvlardan biri o'rganishni kontekstuallashtirishdan iborat. Bu shuni anglatadiki, o'quv materiallari va topshiriqlar asl vaziyatlar va kontekstlar bilan bog'liq bo'lishi kerak, shunda talabalar o'z bilim va ko'nikmalarini amaliyotga tatbiq etishlari mumkin.
Yana bir yondashuv - madaniyatlararo ta'lim. Ushbu yondashuv boshqa madaniyatlarni faol o'rganish va tushunishni, shuningdek madaniyatlararo aloqa ko'nikmalarini rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Ushbu yondashuv doirasida talabalar turli mamlakatlarning madaniy xususiyatlarini o'rganishlari, ularning tarixi, urf-odatlari va ijtimoiy qadriyatlarini o'rganishlari mumkin.
Ijtimoiy-madaniy kompetentlikni o'quv dasturiga integratsiya qilish turli fanlar o'qituvchilarining tizimli yondashuvi va hamkorligini talab qiladi. Ushbu faoliyat talabalarning ijtimoiy-madaniy kompetentligini rivojlantirish va madaniy jihatdan malakali mutaxassislarni tayyorlashga yordam beradigan yaxlit ta'lim muhitini yaratadi. Shu maqsadda bunday dasturlarni muvaffaqiyatli amalga oshirgan boshqa mamlakatlarning tajribasini o'rganish mumkin. Ushbu tajriba ta'lim dasturini boyitadi va talabalarni madaniyatlararo muhitda muvaffaqiyatli moslashishga tayyorlaydi. Shu bilan birga, ushbu usullarni eng samarali tarzda moslashtirish va qo'llash uchun o'zbek madaniyati va ta'lim tizimining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarur.
Shuni ta'kidlash kerakki, O'zbekiston oliy ta'lim tizimida ijtimoiy-madaniy kompetentlikni o'qitish bilan bog'liq muayyan muammolar mavjud. Keyinchalik, biz ushbu muammolarni ko'rib chiqamiz va ularni hal qilishning mumkin bo'lgan usullarini taklif qilamiz.
1. Ijtimoiy-madaniy kompetentlikka yetarlicha e'tibor bermaslik: O'zbekiston oliy ta'lim tizimida ijtimoiy-madaniy kompetentlikni o'qitish borasidagi asosiy muammolardan biri o'quv dasturlari va rejalarida ushbu kompetentlikka yetarlicha e'tibor berilmagani hisoblanadi. Bunday e'tibor yetishmasligining ehtimolli sabablari til ko'nikmalari va grammatikani o'zlashtirishga ko'proq yo'naltirilganligi, shuningdek, o'rganish uchun ajratilgan vaqt va resurslarning cheklanganligi bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
2. O'qituvchilar malakasining yetarli emasligi: Yana bir muammo ijtimoiy-madaniy kompetentlikni samarali o'qitish uchun o'qituvchilarni tayyorlashning etarli emasligidan iborat. Ba'zi o'qituvchilar ushbu sohada yetarli bilim va tajribaga ega emaslar. Ushbu holat talabalarning ijtimoiy-madaniy ko'nikmalarini sifatli o'qitish va baholashni qiyinlashtiradi.
3. Tegishli baholash vositalarining yetishmasligi: Boshqa muammo talabalarning ijtimoiy-madaniy kompetentligini baholash uchun baholash vositalarining yetishmasligi hisoblanadi. Yozma testlar va imtihonlar kabi an'anaviy baholash usullari real vaziyatlarda amaliy qo'llashni talab qiladigan ijtimoiy-madaniy ko'nikmalarni o'lchash uchun yetarli darajada samarali bo' lmasligi mumkin.
4. Ko'p tilli va ko'p madaniyatli muhitga moslashish zarurati: O'zbekiston ko'p tilli va ko'p madaniyatli mamlakat bo'lib, ijtimoiy-madaniy kompetentlikni o'qitishda qo'shimcha qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Talabalar turli madaniyat va millat vakillari bilan muloqot qilishga, shuningdek, muloqotda turli tillardan foydalanishga tayyor bo'lishlari kerak. Ushbu holat ta'lim tizimidan ko'p tilli va ko'p madaniyatli muhitga moslashtirilgan o'qitishning o'ziga xos yondashuvlari va usullarini ishlab chiqishni talab qiladi.
O'zbekistonda ijtimoiy-madaniy kompetentlikni o'qitishdagi muammolarni hal etish maqsadida quyidagi yo'llarni taklif qilish mumkin:
1. Ixtisoslashtirilgan ta'lim dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish: talabalarning ijtimoiy-madaniy kompetentligini rivojlantirishga qaratilgan ixtisoslashtirilgan ta'lim dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish zarur. Ushbu dasturlar interfaol darslar, rolli o'yinlar, loyiha ishlari va boshqa faol ta'lim shakllarini o'z ichiga olgan turli xil usul va yondashuvlarni taqdim etishi kerak.
2. Innovatsion texnologiyalardan foydalanish: onlayn platformalar, multimedia materiallari, virtual ekskursiyalar va boshqa vositalar kabi innovatsion texnologiyalar talabalarning ijtimoiy-madaniy kompetentligini rivojlantirish uchun samarali vosita bo'lishi mumkin. Bunday texnologiyalarni qo'llash o'quv jarayonini talabalar uchun yanada interfaol va jozibali qiladi.
3. Tajribali mutaxassislarni jalb qilish: tajribali mutaxassislarning sayyor ma'ruzalari, mahorat darslari va amaliy mashg'ulotlar uchun turli madaniyatlar va til jamoalari vakillari kabi mutaxassislarni jalb qilish muhimdir. Bunday faoliyat talabalarga turli madaniyatlar haqida to'liqroq tasavvurga ega bo'lishga hamda madaniyatlararo o'zaro ta'sir ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
4. Tadqiqot faoliyatini rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash: ijtimoiy-madaniy kompetentlik sohasidagi tadqiqot faoliyatini rag'batlantirish yangi o'qitish usullari va yondashuvlarini rivojlantirishga yordam beradi. Universitetlar talabalar va o'qituvchilar o'z tadqiqotlari va tajribalarini baham ko'rishlari uchun ilmiy anjumanlar, seminarlar va maxsus nashrlarni tashkil qilishlari mumkin.
5. O'qituvchilarning malakasini oshirish: talabalarning ijtimoiy-madaniy kompetentligini samarali rivojlantirish uchun o'qituvchilarga zarur bilim va ko'nikmalarni berish muhimdir. Buning uchun boshqa mamlakatlar o'qituvchilari bilan treninglar, malaka oshirish kurslari va tajriba almashish tashkil etilishi mumkin.
Fikrimizcha, ushbu tavsiyalarning joriy etilishi O'zbekistonda ijtimoiy-madaniy kompetentlikni o'qitishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga yordam beradi hamda talabalarning madaniyatlararo tushunchasi va o'zaro hamkorligini rivojlantirish uchun qulay muhit yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy-madaniy kompetentlik O'zbekiston oliy ta'lim tizimida muhim rol o'ynaydi hamda madaniyatlararo tushunishni, bag'rikenglikni va madaniyatlararo kontekstda kasbiy faoliyatga tayyorlikni rivojlantirishga yordam beradi. Yurtimizning ta'limida ijtimoiy-madaniy kompetentlikning rivojlanishi milliy madaniyatning xalqaro kontekstga integratsiyalashuviga va madaniyatlararo muloqotning o'sishiga yordam beradi. Ushbu kompetentlik Respublikamizda fuqarolik jamiyatini shakllantirish, xalqaro hamkorlik va talabalarning kasbiy rivojlanishining ajralmas qismidir.
REFERENCES
1. Жакбарoва З.С. Талабаларнинг ижтимоий-маданий компетентлигини шакллантиришнинг назарий-методологик асослари // Экономика и социум. 2021. №9 (88). URL: http s://cyberleninka.ru/article/n/talabalarning- izhtimoiy-madaniy-kompetentligini-shakllantirishning-nazariy-metodologik-asoslari (murojaat sanasi: 02.02.2024).
2. Berdiyeva H. B. Bo'lajak o'qituvchilarda ijtimoiy-madaniy kommpetentlikni rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari // ORIENSS. 2021. №9. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/bo-lajak-o-qituvchilarda-ijtimoiy-madaniy-kommpetentlikni-rivojlantirishning-pedagogik-imkoniyatlari (murojaat sanasi: 02.02.2024).
3. Siddiqov B.S., Jakbarova Z.S. Oliy ta'lim muassasasi talabalarida ijtimoiy-madaniy kompetentlikni shakllantirishning pedagogik aspektlari // SCIENCE BOX. Volume 03, Issue 04. April, 2023. URL: https://sciencebox.uz/index. php/ajed/article/view/6478/5970 (murojaat sanasi: 02.02.2024).
