CC BY
65>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
O'ZBEK TILIDA "BAXT" KONSEPTINING IFODALANISHI
*
>
} * : >
Gullola Sobirova Qutbiddin qizi
Andijon davlat Pedagogika instituti
O'zbek tili va adabiyoti yo'nalishi magistranti
Ilmiy rahbar: f.f.d. F. Usmonov
https://doi.org/10.5281/zenodo.7299683
> j m+i
m> >
Abstract: This article is devoted to the realization of the concept of "happiness" in the Uzbek language using various lexical units. We know that one of the most important units of cognitive linguistics and linguoculture is the concept. Today, it is attracting the attention of many researchers.
Key words: Concept, happiness, linguoculturology, lexical units
Annotatsiya: ushbu maqola o'zbek tilida «baxt» konseptining turli leksik birliklar yordamida voqealanishiga bag'ishlangan. Bizga ma'lumki, kognitiv lingvistika va lingvomadaniyatning muhim birliklaridan biri "konsept" hisoblanadi. Bugungi kunda u ko'plab tadqiqotchilarning diqqat-e'tiborini o'ziga qaratib kelmoqda.
Kalit so'zlar: konsept, baxtiyorlik, lingvomadaniyat, leksika, kognitiv tilshunoslik,
>j*- >
Konsept terminini tahlil qila turib, tadqiqotchilar ushbu xulosaga kelishdi: Konsept nafaqat ierarxik tizimning lingvomadaniy sohalariga asoslanib qolmay, balki biror bir xalq madaniyatini o'zida aks ettiradi. "Kontsept" - insonning bilim va tajribasi namoyon bo'ladigan va u bilan oz faoliyatini ko'rsatadigan abstrakt birlikdir[1].(7,p. 603)
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, o'zbek tilidagi "Baxt" konseptini kognitiv
nuqtayi nazaridan tahlil qilamiz. O'zbek tilining izohli lug'atida «Baxt» atamasiga quyidagicha ta'rif berilgan[2]: Baxt [f. taqdir, nasiba, ulush]1. ijtimoiy. Kishining o'z faoliyati natijalaridan, hayotda qo'lga kiritgan yutuqlaridan to'la qoniqishi, yashash tarzidan mamnunligi, muayyan maqsadga yetgani, orzu- umidining ushalishi sifatida J-jt namoyon bo'ladigan ma'naviyaxloqiytushuncha.
2. Hayot (turmush)dan to'la mamnunlik va bearmonlik holati; saodat qut. Mehnat - baxt keltirar. Maqol. Ona-yer nafasiga, mehriga, in'omlariga to'yib yashashdan ortiq baxt bormi?"Saodat"
3. Omad, tole; iqbol. Uf, nima ish qilsam, ketga qarab ketadi, xolos, mening baxtim qursin. (Hamza, Tuhmatchilar jazosi.)
-Ana shu qizlar safida menga ham joy bordir, - deb o'yladi Adolat. - Baxtimni bir sinab ko'ray-chi?( I.Rahim, Chin muhabbat.)
31><}>
u>,* ^ «KQs
*
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
Hamma gap peshonada, taqsir... Peshona sho'r bo'lgandan keyin, unda baxt guli
#
>
unadimi ! (G'. G'ulom,Mash'al.Baxtli)
1. O'z hayotidan mamnun, baxti kulgan; baxtiyor. Baxtli qiz.
Bunday baxtli yoshlik bir marta keladir. Zavqini surib qoling, aylanay. (P.Qodirov, Yulduzli tunlar.)
Ilohim, baxtli bo'l! Onangga,otangga rahmat, senga ish o'rgatishibdi. (Oybek, Tanlangan asarlar.)
2. Shirin, bearmon. -Ha, mayli, - dedi xo'rsinib [Qirmizxon], - Siz bilan
J
o'tkazgan onlarimni shu notavon umrimning eng baxtli damlari deb bilaman. (N.Aminov, Qahqaha.)
U bu uyda eng shirin, baxtli kunlarini o'tkazdi. (S.Zunnunova, Ko'k chiroqlar.)
3. Tolei baland, omadi bor, omadli. Baxtli ovchiga cho'loq kiyik yo'liqar. (Maqol.)
Aylanay, kuyov bola, baxtli yigit ekansiz, shunday odamlarga o'g'il bo'libsiz. ("Mushtum".)
4. Baxtiyor [f. baxt yor bo'lgan, baxtli]
O'z hayoti, toleidan mamnun, baxti kulgan; baxtli, saodatmand. Baxtiyor o'zbek xalqi. Baxtiyor oila. Baxmal qirg'oqlarni to'ldirib oqdi Baxtiyor elimning
»
quvonchli sasi. (G'ayratiy.)
Oyqiz issiq yuzini sevimli erining ko'ksiga qo'yib, qalbi quvonch bilan to'lib-toshardi va o'zini chindan ham baxtiyor his qilardi. (Sh.Rashidov, Bo'rondan kuchli.)
Xursand edi behad ikki yor, Xursand edi ikki baxtiyor. (H.Olimjon.)
1. Shirin, bearmon. Baxtiyor hayot. U kunlar Nazirqul uchun eng baxtiyor
kunlar edi. (S.Ahmad, Hukm.)
v 5 ;
Zokir uning Narimon bilan o'tkazgan baxtiyor damlarini unutolmayotganini sezganda, juda rashki kelar va jerkib gapirardi. (P.Qodirov, Uch ildiz.)
2. Mamnun, shodon. Qayg'usi yo'q biror kunni ko'rmadim, Biror soat men baxtiyor bo'lmadim. (H.Olimjon.)
Matqovul baxtiyor edi Bugun qozon osilardi.(M.Ismoiliy, Farg'ona tong otguncha.)
A'zamjon baxtiyor, o'z xotinining husnidan mast edi.( S.Ahmad,Ufq.)
f*1 ilr ' г/ 1-х пт î+1 nn m nmn i ■ n I 1 lr i7iin и 1л пл7^-1 ilr ппгчгчп+млтлгчм!/"' nnrvrlr>-f1i
Baxtiyorlik O'z hayotidan mamnunlik, xushbaxtlik, saodatmandlik; saodatli,
ш
shirin hayot.
Oilaviy baxtiyorlik. Ikkovining gul-gul yashnagan yuzlaridan baxtiyorlik nuri yog'ilib turar, ko'zlarida ehtiros chaqmoq chaqar, ulardan go'yo bahor gullarining nafis hidi anqirdi... (S.Anorboyev, Oqsoy.)
il
Chehrasida oshkor baxtiyorlik bor edi.
«Baxt» konsepti o'zbek milliy ensiklopediyasida quyidagicha voqealangan:
j J ' H
jlH» ♦ ¡>
>q ] q )> >
» j
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
Baxt - ma'naviy -axloqiy tushuncha. Kishi o'z faoliyati natijalaridan, hayotda
qo'lga kiritgan yutuqlaridan to'la qoniqish, yashash tarzidan mamnunlik, muayyan maqsadga yetganlik, orzu-umidning ushalishi, bearmonlik holatisifatida namoyon bo'ladi.
Baxt qadimgi davrda evdonizm falsafasining asosiy tushunchasi bo'lgan. Uning vakillari baxtga hayotning asosiy maqsadi, kishilar intiladigan masrurlikka erishilgan holatning, shod-hurram bo'lishning eng oliy ko'rinishi sifatida qaraganlar. Aristotel, Diogenlar ham shunday tushunganlar. Forobiy, Beruniy, Ibn Sin0, Sa'diy,
J ° ■> J ■>
Navoiy kabi olim va mutafakkirlar ijodida bu mavzu muhim o'rin egallagan. Zamonaviy o'zbek adabiyotida ham bu mavzuga katta e'tibor berilmoqda.
Baxt nisbiy tushuncha, mutlaq baxt yo'q. Baxtni qanday ma'noda tushunish shaxsning ijtimoiy o'rniga, bilimi, yoshi, dunyoqarashiga bog'liq. Baxt haqidagi kishilarning tasavvurlari ijtimoiy tuzum va undagi ijtimoiy munosabatlar majmuasi bilan uzviy bog'liq. Chinakam baxtli bo'lish uchun har bir shaxs erkin, teng, o'z iste'dod va qat'iyatini har tomonlama namoyon qilishi, moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega bo'lmog'i zarur.
Shuningdek, baxtga erishish uchun har bir shaxs jamiyatda, oilada o'z o'rnini topgan, burch va ma'suliyatni anglagan bo'lishi lozim. Odam o'z ongi, tafakkuri,
»
dunyoqarashi, hatti-harakati, xulqi, aql-zakovati bilan baxtli bo'lishuchun intilishi va kurashishi kerak. Inson o'z taqdirini xalq, Vatan taqdiri bilan uyg'unlashtirgandagina to'la baxtli bo'lishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Z.M.Magrufova O'zbek tilining izohli lug'ati.M.-1981. 85b
2. Vorkachev S.G., Vorkacheva E.A. The concept of happiness in the English language: a significant component // Mass culture at the turn of the XX-XXI centuries: the man and his discourse. M .: Azbukovnik, 2003.S. 263-275.
3. Rakhmonova D.M. Introducing innovations in The Preschool Education
m
System With Talented Children. Middle European scientific bulletin, ISSN 26949970.
4. Rakhmonova D.M. Ways to determine talented children in preschool education Academicia: ISSN: 2249-7137 vol. 10, issue 11, november 2020 impact factor: sjif 2020 = 7.13
5. Rajabboyevna A. N. Individualization in education and methods of improving
i 1 > ^^ i 1 > teaching the english language //International Journal of Psychosocial Rehabilitation.
- 2020. - T. 24. - №. 1. - C. 91-96.
6. Alimova N., Radjabova M. THE ROLE AND IMPORTANCE OF INDIVIDUAL EDUCATION IN THE SYSTEM OF ORGANIZATION
_____, „ A„„1- JO •__________^r , ^
//Theoretical & Applied Science. - 2020. - №. 4. - C. 401-404.
u>,* ^ «KQs
• J^SW >>
#<b>
J>
;>q >
I ]>-J
>j*
*s>
' >S*
! >S> I 3>s*
] >4> ! >1
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
7. Alimova N. R. IMPROVING TECHNOLOGY OF INDIVIDUALIZATION ON EDUCATION FOR STUDENTS OF TECHNICAL SPECIALTIES IN TEACHING ENGLISH //Theoretical & Applied Science. - 2019. - №. 12. - C. 352355
8. Rajabboyevna A. N. Organization of English Lessons Based on Advanced Pedagogical Techniques //International Journal on Integrated Education. - T. 3. - №. 3. - C. 41-45.
9. Alimova N. POSSIBILITIES FOR INDIVIDUALIZING TEACHING FOREIGN LANGUAGES IN A NON-LANGUAGE UNIVERSITY //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. - 2019. - T. 7. - №. 12.
10. Nozima A. Content And Methods Of Individualization Of Teaching Activities //International Journal of Progressive Sciences and Technologies. - 2021. -T. 25. - №. 1. - C. 50-53.
q >j* l>3*=
»
m>
I*
sO
m>
Pi J>
i >j>
*s >
>> *: |5 }>>
-^fV-iir --^SfV-^Y f.—
6i
q >j* q >]* )>j*
*1>
3>
i>j*
q >j*
>
q >£>;
q>jv>: >
)>j*
*1> *
>
i>j*
*1>
q >j*
q >5* i>
q > > q >j*
q >j*
