O‘RTA UMMUMTA’LIM MAKTABLARINING 8-SINF O‘QUVCHILARIGA “ISHQALANISH KUCHI” MAVZUSIDA USLUBIY QO‘LLANMA Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

JffiTALQINVA *<il]

\-/TADQIQOTLAR No2 2022

ilmiy-uslubiy jumaU

O'RTA TTIVfIVfTTIVfTA'T TIVf TVfAT^T ART ARTTVTTVn 8-STTVF O'OTTVf^TTTT ARTCA

O'RTA UMMUMTA'LIM MAKTABLARINING 8-SINF O'QUVCHILARIGA

"ISHQALANISH KUCHI" MAVZUSIDA USLUBIY QO'LLANMA

»

Nargiza Qandiyor qizi Axmatova

BuxDu fizika - matematika fakulteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.7238778

Annotatsiya: ushbu maqolada "Ishqalanish kuchi" va uning turlari to'g'risida so'z yuritiladi. Jismni boshqa jism yuzasi bo'ylab harakatlanishida paydo bo'luvchi va harakatga qarshi yo'nalgan kuch, ishqalanish kuchi deb ataladi. Jismlarning bir-biriga ishqalaninsg hodisasini uch turga bo'lish mumkin: tinchlikdaki ishqalanish va dumalanib ishqalanish. Ishqalanish kuchi hosil bo'lishining ikki sababi mavjud. Birinchi sababi: bir-biriga tegib turadigan jismlar sirtining notekisligi. Ikkinchi sababi bir-biriga tegib turadigan jismlar yuzasidaki molekulalarning o'zaro ta'sirlashish kuchidir.

Kalit so'zlar: ishqalanish kuchi, tinchlikdagi ishqalanish, dumalab ishqalanish, sirpanib ishqalanish, ishqalanish koyfisenti.

*

Jismlarning (havisiz fazodagi harakatidan boshqa) har qanday harakatiga ishqalanish mavjuddir. Mator o'chirilgandan so'ng gorizontal yo'l bo'yicha avtamabil harakating sekinlashib borishi, qiya novdan yerga dumalab tushgan sharchaning yerda ham biroz dumalab ko'p o'tmay to'xtab qolishi, qiya tekislik ustiga qo'yilgan yog'och taxtachaning pastga sirpanib tushmay, tinch (qo'zg'almay) turishi va hokazolar faqat ishqalanish tufayli bo'ladi. Bir-biriga tegib turgan jismlar orasidagi ishqalanish tashqi ishqalanish deyiladi

Ishqalanish tufayli jismlarning harakatiga to'sqinlik qiluvchi kuch hosil bo'ladi. Bu kuch ishqalanish kuchi deyiladi.

Ishqalanish bir-biriga tegib turuvchi qattiq jismlar, suyuqliklar va gazlarning nisbiy ko'chishiga qarshilik qilish hodisasidir. Ichki va tashqi xillari mavjud.

1) Tashqi ishqalanish- bir-biriga tegib turgan qattiq jismlar yoki biror jismning o'zaro tegib turgan bo'lakchalari harakatlanib bi-biriga nisbatan siljiganida mexanik

J-jt

qarshilikning vujudga kelish jarayoni. Ikki jismning bir-biriga tegib turgan sirtlarining o'zaro ta'siri kuchi.

-tashqi ishqalanish kuchi quyidagicha ifodalanadi: F=,N

Bunda ishqalanuvchi sirtlarning xossasiga bog'liq bo'lgan ishqalanish koefisiyenti N - jismga qo'yilgan kuch.

Biron jismning boshqa jism sirti bo'ylab qanday harakat qilishiga qarab stotik ishqalanish, tinchlikdagi ishqalanish va tekis ishqalanish xillari mavjud.

U>,* ^ «KQs

1>

>>

>j>

1

-ii

I

. ..vTALOIN VA • ^TADOIOOTLAR

ilmiy-uslubiy jumaH

>

№2 2022

>

m»

>

>3*

, j>j» »q J >»

>

KV' i

J

Pv?

\ >p

I

>>q > * - i>

Gorizontal tekislikda ixtiyoriy yotgan jismga ishqalanish kuchi ta'sir qilmaydi. Agar jismni siljitish uchun kuch qoyilsa ishqalanish vujudga keladi

Bir-biriga nisbatan qo'zg'olmas bo'lgan sirtlar orasidagi ishqalanish tinchlikdagi ishqalanish deyiladi. Tinchlikdagi ishqalanish kuchi har doim jismga uning boshqa jism tegib turgan sirtiga paralell yo'nalishda qo'yilgan kuchga modul bo'yicha teng va unga qarama-qarshi yo'nalgan bo'ladi

Qattiq jismlarda sirpalanish ishqalanish va dumalab ishqalanish yuz beradi. Bir jism boshqa jism sirtida harakatlthhganda sodir bo'ladigan ishqalanish kuchiga sirpanib ishqalanish kuchi deyiladi. Sirpanib ishqalanish kuchi jismning tegib turgan boshqa jismga nisbatan ko'chishiga qarama-qarshi yo'nalishda bo'ladi. Qattiq jismlarning sirpanishida ishqalanish faqat sirtlarning xossalariga va bosim kuchigagina emas balki harakat tezligiga ham bog'liq bo'ladi. Tezlik ortishi bilan ko'pincha ishqalanish kuchi dastlab keskin kamayadi. Song yana orta boshlaydi.

N A

t

M>

F F

! >S> teil*

] >4>

m

mg

Fi(s)= ^mg ^

iO>ji>

m >

i

_Fi(s)

mg

I >

Jismga va uning sirtiga berilgan ishlovga bogliq bolgan sirpanib ishqalanish koeffitsiyenti shuningdek, jismning qattiqlik darajasiga bogliq bolgan dumalab ishqalanish koeffitsiyenti amalda katta ahamiyatga ega.

Sirpanish yoki dumalash boshlangunga qadar tashqi kuchga tasir qilishni statik ishqalanish, harakat boshlangandan keyin unga qarshi ta'sir qilishni esa kinetik ishqalanish deyiladi. Bir xil sharoitda dumalab ishqalanish kuchi sirpanib ishqalanish kuchidan sezilarli darajada kichik boladi. Ishqalanish kuchini kamaytirish uchun ishqalanuvchi sirtlarning sirpanishini undagi gildiraklar, roliklar va sharlarning dumalashi bilan almashtiriladi.

Fi(d)= ^

P-jism ogirligi r- dumalayotga jism radiusi dumalab ishqalanish koeffitsiyenti.

^t > ^s > ^d

Kopgina hollarda ishqalanishning foydali tomoni ham bor. Masalan yol sirti yaxlagan vaqtda silliq bolganligi uchun yol sirti bilan piyodalar poyabzalining tagligi yoki transport vositasi gildiragi orasidagi ishqalanishning keskin kamayib ketishi

>>

q >3* ^ >

i'

toH >

Pi >

q >3* *-q>

)

Qj^f^S).

42

q >p

p\>

1*4 >

q >3*

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR No2 2022

moi

llmly-uslubty jumaU

4 )м >

piyodalar va transport vositalarining harakatlanishini qiyinlashtirib yuboradi.

#

>

Ishqalanish bolmasa qoqilgan mixlar tushib rezvali birikmalar boshab qoladi.

j*4

Bazi hollarda ishqalanishning zararli tomonlari ham mavjud. Masalan turli transport vositalari, samalyotlar, suv osti kemalari gorizontal yonalishda ozgarmas tezlik bilan harakatlanganda ishqalanish kuchini yengish uchun juda kop miqdordagi yonilgi sarf qilishadi. Bundan tashqari ishqalanishlar mashina va mexanizmlarning yeyilishiga sabab bôladi.(Ularning foydali ish koeffiitsiyaenti kamayadi) Shuning uchun ishqalanishni kamaytirish katta ahamiyatga. ega. Ishqalanishni kamaytirishning

1 J J О О 1 J о

eng samarali usullaridan biri sirpanib ishqalanishni dumalab ishqalanishga almashtirib, ishqalanuvchi sirtlarni moylash.(bunda ishqalanish kuchi 8-10marta kamayadi)

2)Ichki ishqalanish - qattiq, suyuq va gazsimon jismlarda sodir boladigan jarayonlar. Bu jarayonlar jismlarning mexanik energiyasini qaytmas ichki energiyaga aylantirib beradi.

Qattiq jismlarda ichki ishqalanish- jism deformatsiyasiga sarflangan

energiyaning jism eng katta elastik deformatsiya paytida oladigan ichki energiyasiga nisbati bilan aniqlanadi. Bunda ichki ishqalanish turli usullar bilan o'lchanadi.

Ichki ishqalanish- qovushoqlik oquvchan jismlar (suyuqlik va gazlar)ning asosiy

»

m?

xususiyatlaridan biri bolib, moddani tashkil etgan bir guruh zarralarning bishqalariga nisbatan kochishiga qarshilik korsatishidir. Natijada bu kochishga sarflangan makraskopik ish issiqlik korinishida sarflanadi.

Suyuqlikka tasir qiluvchi ichki ishqalanish kuchi eng sodda holda yassi tekislik boylab harakatida yuza (S)ga va harakat tezligi (V) ga togri proporsionaltekislik orasidagi (h)ga esa teskari proporsional.

SV

F = - T

Suyuqlik yoki gazning tabiatiga bogliq bolgan proporsionallik koeffitsiyentini dinamik qovushoqlik koeffitsiyenti deb ataladi.

Agar ishqalanishni va uning qonuniyatlarini bilmasak, umuman birorta qattiq jismning mexanik harakatining qonuniyatlarini yoki uning muvozanat sabablarini

mutloq tushuna olmagan bolar edik. Ya'ni mexanikani ishqalanishsiz tasavvur etish mumkin emas.

Murakkabligi tufayli fizikavit va kimyoviy jarayonlar ishqalanish ozaro tasir zonasida yuzaga keldigan, ishqalanish jarayonlari asosan klassik mexanika

»

usullaridan foydalangan holda tavsifni rad etadi. Shuning uchun ishqalanish koeffitsiyentining aniq formulasi mavjud emas. Uni baholash emprik malumotlar asosida amalga oshiriladi. Chunki Nyutonning birinchi qonuniga asosan, tana bir tekis va togri chiziq boylab harakat qiladi, chunki tashqi kuch harakat paytida paydo boladigan ishqalanish kuchini muvozanatlashtirganda keyin tanaga tasir qiladigan

> > v>4>

>q ] i )> >

«и j

* i >

и»-

J I'Ж

IK

>>

#<b>

Ы J> 1 >J>

Ы>

I ]>л

TALQIN VA TADQIQOTLAR

ilmiy-uslubry jurnali

№2 2022

m\

! J>i>

ЩУ

< >S#

>3

Ы*

Ы>

! >5>

Ы )>

• >4>

+И >

Щ

Ш>

! >1 l3>-

Ж

>j>

>

Ы >

i >j>

+H >

H W> •

>jl » : 1>

2Й»

-^fV-iir j---^SfV-^ï f.—

44

jW^ У

q ж**

ishqalanish kuchini olchash uchun tanaga tadbiq etilishi kerak bolgan kuchni u tezlashmasdan harakatlanishi uchun olchash uchun yetarli.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Blau, P.J. Ishqalanish fanlari va texnologiyalari Florida, AQSH:CRC Press, 2009yil

2. Yopishqoqlik va ishqalanish kuchlari ortasidagi bogliklik. Israelachvili. J.N,Chen, You Lung va Yoshizava H.11,1994, Adhesion Science and Technology jurnali, 8-jild, PP 1231-1249

3.Uzoqov G.S., Tursunov Q. SH.,Qurbonov M. Fizika oqitushning nazariy asoslari.-T.,Ozbekiston 2008.

4. M.H.Olmasova, J.Kamolov, T.Lutfullayeva Mexanika, Molekulyar fizika va Issiqlik T. Ozbekiston 1997.

5. G.Raxmonverdiyev, T. Dustmurodov, M.N. Mavlonova Fizika kimyo fanidan bakalavriyat yonalishi takabalati uchun uslubiy qollanma T. 2002- 203b.

'H*

*i)3>

>

*1>

q

üBt;

q j>>i> Щ >

q >3*

q

и*-

Ы > Ы >

ы >

ЦМ >

q

ц

1 > I > >

q q