CC BY
0УДК 94(477.75) DOI: 10.22378/kio.2024.1.207-214
«О malümatlar fayda ketirmey, olarni bilmemezlikte zararsizdir»*
Шукри Сейтумеров
Татарстан Джумхуриети Илимлер Академиям Ш. Марджани адына тарих Институты
Añlatma. islámniñ tarqalmasinen musulman olmagan halqlarnen alâqalar keffleçe. islâm dinini qabul etkenler arasinda Tevrat ve incilni bilgen alimler de çoq ola. Olar dinni qabul etip, Quran ve sünnette de añilgan, ozleriniñ muqaddes kitaplarindaki adiselerniñ tasvirinen musulmanlarnen paylaça ediler. Quranda ve oniñ izaatlarinda añilgan incildeki ikâyelerden biri - bu «yuqlagan yedi qoba gençi» aqqinda meçur rivayettir. O «Kehf» («Qoba») suresinde beyan etilip, baçqa bir surede ne añila, ne de tekrarlana. Hristian aleminde bu «yuqlagan gençlerge» olgan ürmet, zamannen islâm adetlerinde de yer aldi.Bu ceryan Qinm musulmanlannada tesir etti ve «qoba sakinleri» aqqindaki efsane olarniñ çahsiy ayatlannda aks olundi. Yani, yeudiy-hristian rivayeti, bir qisim yanmada musulmanlanniñ halq sanatindaki eçyalannda aks olundi.
Anahtar sozler: islâm, qoba sakinleri, Qinm, Quran, Tevrat, incil.
Zamanimizniñ aktual ve müim meselelerinden biri, islâmdan evel yaçagan halqlarniñ dûnyabaqiçlarindan bazi felsefiy fikirlerini musulman cemaatçiligina kirgenini añlamaqtir. islámniñ tarqalmasinen musulman olmagan halqlarnen alâqalar kefileçe. islâm dinini qabul etkenler arasinda Tevrat ve incilni bilgen alimler de çoq ola. Olar dinni qabul etip, Quran ve sünnette de añilgan, ozleriniñ muqaddes kitaplarindaki adiselerniñ tasvirinen musulmanlarnen paylaça ediler. Bu ceryan Qirim musulmanlarinada tesir etti ve «qoba sakinleri» aqqindaki efsane olarniñ çahsiy ayatlarinda aks olundi. Teessüf ki, belgilengen mevzu çoq vaqit tedqiqatçilar tarafindan ogrenilmedi.
Maqaleniñ esas maqsadi, Qirim musulmanlariniñ ayatinda «qoba sakinleri»niñ («yuqlagan Efes oglanlari») ikâyesini añlma intiluvidir.
Musulmanlar dünyaga islâm davetini ketirip, çoqusi memleketlerni açtilar. Boyle çekilde Hicriyniñ bir asiri keçti. islam bilgileri adamlarga olgani kibi, demçtirilmeyip, musulmanlar olarni nasil algan olsalar, oyle de berile edi. Olar, Quran ayetlerini, oniñ asil manalarindan çetleçmeyip ogrendiler. Ayetler ise,
* Qirimtatar tiline tercime etken ve edebiy içleme keçirgen Zayidova Gülnara.
anlayiçli, qatti imannen ve diqqatli çekilde bildirile edi. Amma, islâmni yam memleketlerde yayilmasi, baçqa din temsilcilerinen gaye çatiçmalarina ketirdi. Bu insanlar daa islâm dinini qabul etmeyip, musulman devletlerinde yaçay ediler. Dinnin tarqalmasinen, musulmanlarnin yerli halq - yeudiy ve hristianlarnen baglari kenleçip baçladi. Bir taraftan, bazi adamlar musulmanliqni qabul etip, Quran ve Sunnette de aniligan, özlerinin muqaddes kitaplarindaki adiselernin tas-virlerinen payla§qanlar. Digerleri ise, felsefiy fikirleri ve kendi diniy bilgilerine esaslanip, musulmanlarnen munaqaçalar qurganlar. Çûnki davet, aqida ve onen bagli fikirlerge esaslana. Musulmanlarnin islâmga devet etmek ve öz raqiplerine cevap bermek istekleri, olarni bazi bir felsefiy fikirlerni ögrenmege teçviq etti, çûnki bu insanlarga munaqaçalar vaqtinda belli bir deliller kerek ola edi.
Musulmanlarnin arasina hristianlar tarafindan diniy-felsefiy meseleler kirse-tildi ve neticede olar Aristotelnin eserlerinen taniç oldilar. Çoqusi musulmanlar ayri felsefiy kitaplarni ögrenip baçladilar. Böyle kitaplarnin bir qismi yunan tilinden assiriy, son ise arap tiline tercime etildi. Ahiri, bu kitaplar dogrudan-dogru yunan tilinden arap tiline çevirilip baçladi. Yunan felsefesi arap tiline su-riyeliler tarafindan çevirile edi. [3, s. 24]. Bu adise, musulmanlar arasinda felsefiy fikirlernin tarqalmasina sebep oldi.
Böyleliknen, islâm topraqlari, çeçit dünyabaqi? ve dinler boyunca mu-naqaçalar alip barilgan, muzakere meydanina çevirildi.
islâm dinini qabul etken yeudiy ve hristianlar arasinda Tevrat ve incilni bilgen alimler de bar edi. Olardan musulmanlarga pek çoq yeudiy bildirmeleri keçti, sonradan bular, ayetlernin izaatlarini daa tolu etmek içûn, Qurannin tefsir-ine1 kirsetildi. Adamlarnin meraqlari ve teren bilgi alma istekleri, Quran ayetle-rini eçitkende, olar üstünde tü§ünmege teçviq etti. Meselâ, olar «qoba sa-kinleri»nin köpegi aqqinda eçitkende, onin renki nasil olganini ya da anda yuqlap qalganlarnin adlari ne olganini soray ediler. Ondan da baçqa, Musa peygamberge bilgi qidirip kelgen oglannin adi ne olganini bilmege istey ediler2 . Böyleliknen, musulmanlar çeçit ikâye ve rivayetlernen rastkelgen son, mümin öldürgen oglan, Musa ve §uayb aqqinda rivayetlernin tafsilâtlarini, Nuh peygambernin gemisinin büyükligini ve diger çeylerni soray ediler. Bu suallerge cevaplarni, izaatlari olgan Tevratta tapmaq mümkün edi. Musulmanlarga Tevrat-taki efsaneler, islâm dinini qabul etken yeudiyler tarafindan aqtarilgan. Yeudiylernin ikâyelerinden alingin malümat, hristianlardan elde etilgenlerden daa çoq edi, onin içûn olarni musulman alimleri arasinda «israiliyyat» dep adla-dilar. islâmni qabul etken hristianlar da, incildeki bazi malümat ve ikâyelerinen paylaça ediler. En çoq incil ikâyelerini Abdallah ibn Salam (vef. 663), Kab al-
1 «Tefsir» sözü anlatmaq degen manani bildire ve Quran ayetlerine nisbeten qulla-nila. Quran tefsiri - bu Qurandaki sözlernin, söz birikmelerindeki manalanni anlat-maqtir.
2 Hidir aqqinda ikâye.
Ahbar (vef. 652) ve Vahb ibn Munabbih (vef. 732), meçur Mekke alimi ibn Curayc (vef. 767)3 [6, s. 291] bilgenler. Neticede, böyle ikâye ve efsaneler pek çoq ciyildi ve izaatçilar tarafindan bazi tefsir kitaplarinda qullanildi. Böyleliknen, yeudiy efsane, rivayet ve diger malümatlari mufassirler içûn tefsir menbalari oldi.
Amma, buña baqmadan, çeçit yönellçlerge qulaq asmayip, Quranniñ ayetle-rini añlatmaq içûn tefsirge pek diqqatli olgan mufassirlerde olgan. Olarniñ tefsir kitaplari pek mûim dep tanilgan, özleri ise tefsir ve diger bilgi saasinda imamlar olaraq sayilganlar. Böyle tefsirciler arasina ibn Carira at-Tabari4 , Abu Abdul-laha Muhammada al-Kurtubi, Nasafi ve digerleri kirgen5.
Quranda ve oniñ izaatlarinda añilgan incildeki ikâyelerden biri - bu «yuqlagan yedi qoba gençi» aqqinda meçur rivayettir. O «Kehf» («Qoba») suresinde beyan etilip, baçqa bir surede ne añila, ne de tekrarlana. Bu rivayet, hususiy çekilde dinlerini qorçalamaga tiriçqan ve qobaga saqlanip, bir çoq vaqit anda yuqlagan yedi Efes gençi (hristian adetine köre) aqqinda bildire.
Hristian aleminde bu «yuqlagan gençlerge» olgan ûrmet, zamannen islâm adetlerinde de yer aldi. Bu ikâye musulman topraqlarniñ eñ uzaq köçeçiklerinde §imaliy Afrikadan alip, Orta Asiyaga qadar populâr oldi. Baçta musulmanlar qoba qayda yerleçe, gençler ûç ya da yedi kiçi olgan, köpekleri nasil eken kibi sualler boyunca davalaçqanlar. Soñradan ise, incilden tafsilâtlarni bilme istegi, yeudiy ve hristian rivayetlerindeki qaramanlarga ûrmet duygularini dogura. Adetlerge, rivayetlerde añilgan topraqlarga aciliq merasimi kire. Böyle rivayetlerden birini Rusiye alimi N. Katanov derc etken6.
3 ibn Curayca aqiqiy ve çûbe dogurgan çeyler arasinda farq etmeyip, tapqan malûmatni toplap, birinci muhaddislerge oçagan. O aqqinda: «ibn Curayc malümatniñ aqiqiyligine diqqat etmeyip, oni çûbe dogurmagan kibi bergendir», - dep aytila.
4 Belli bagdadli Quran alimi, fikihçi ve tarihçi ibn Carir at-Tabari (vef. 923). Oniñ 30-tomliq Cami al-bayan fi tavil al-Kuran («Quran tefsiri boyunca añlatmalar») serle-vali içi tefsir boyunca esas ve itibarli menba sayila. at-Tabariniñ izaatlan tek musulman rivayetlerinen siñirlanmay, olarda daa yeudiy ve hristian adetleri de mevcut. Lâkin buña baqmadan, mûellif «yeudilerniñ rivayetleri» Quranniñ manasini añlamaq içûn mitlaq kerek degildir dep, qayd ete.
5 at-Tabari, ibn Kasir, al-Bagavi ve daa bir sira imamlar Quranni añlamaq içûn böyle rivayetlerge diqqat ayirmaqni yaramay saymasalar da, bazi izaatçilar olarni tefsirlerde qullanmaga qarçi çiqalar. Öz noqta-i nazarlarini olar, muqaddes manalarniñ tefsiri çûbe dogurmamaq kerek dep, isbatlaylar. Çûnki çoqusi «yeudiy rivayetleri» ayniqsa Ka=ba al-Ahbara ve Vahba ibn Munabbihadan kelgen ikâyeler çûbeli malûmatqa toludirlar. Ondan da baçqa, rivayetlerdeki malûmatlarnlñ çoqusi ziddiyetli, olarda añilgan bazi faktlar ise, faydasiz. Böyle soylarniñ terkibine 'qobada yuqlagan gençler'nm adlari, köpeklemiñ renkleri, Nuh peygamberniñ gemi bûyûkligi, o qurulgan terekniñ renki ve ilâhre.
6 «со слов Логученского татарина», автор сообщения Мюжюб-ахун ездил на поклонение отрокам, спящим в пещере недалеко от города Кара-ходжа в восточ-
Quranda ise, er çeynin aqiqiy alini tek Allah bile degen nasiat bar, onin içûn bu aqta davalaçmaq manasizdir [8, s. 135].
Ve belki bazi taraflardan müellifnin, musulmanlar dinlerinden uzaq qara-manlarga anlamayip muracaat etedirler ve bu diniy ürmet, musulmanliq tek ti§ körüni§te olgani içûn cemaat içinde çekillenip, saqlanip qaladir, degen sözleri de aqlidir. Çûnki böyle tiçtan diniy, amma içten islâmdan evelki adetler öz yaçayiçini devam etemekte ediler [2, s. 67].
«Qoba adamlari» aqqinda meçur efsane boyunca pek çoq ilmiy edebiyat bar. M. B. Piotrovskiynin fikrine köre, rus tilinde en tolu tedqiqat A. Krimskiynin belli eserinde basilgandir7 [8, s. 187].
Bazi musulman topraqlarinda, meselâ idil boyu, Orta Asiya, Çimaliy Afrika kibi yerlerde, «qobada yuqlagan gençler»nin qaramanlari edebiy eserlerde aks olungan, olarnin ve köpeklerinin adlari yüzük, quçaq ve müürlerde basilgan.
Bu efsane, Qirim musulmanlari arasinda da belli. Yani, yeudiy-hristian rivayeti, bir qisim yarimada musulmanlarinin halq sanatindaki eçyalarinda aks olundi. Meselâ, yaliboylü nagiççi «yuqlagan gençler» efsanesinin süjetini yüzbezde örnek çeklinde tasvir etken. Böyleliknen, yüzbezde gençlernin adi ve köpeknin Qitmir lagabi, arap ariflerinen nagiçlanip, kürekli qayiq çeklinde kösterilgen. Yüzbez Hicriy taqvim boyunca 1232 senesi azirlangan, milâdiy esabina köre bu 1816-1817 seneleri ola. Tarihiy degerligi olgan qadimiy qirim-tatar yüzbezi, bugünki künde Bagçasaray müzeyinde saqlana. O sergide taqdim etilip, seyircilernin diqqatini çeke [1, 2022].
Baçqa bir adisege köre, dagliq arasinda yerleçken istilâ köyünde, ona daa bir Rusiye tedqiqatçisi «Qirimnin uzaq köyü» dep aytqan edi, XIX asirnin sonunda XX asirnin baçlarinda «qobada qalgan gençler»nin adlari dualarda anilgan. Bu yerde qayd etmeli ki, Qurandaki rivayette, «qoba oglanlari»nin adlari ve buna oçagan iç bir türlü tafsilâtlar yoq, olar tek israiliyyatlardan kelip çiqa. «Yedi Efes genç»nin adlari aqqinda bilgiler, Qurandan degil de, islâmdan evelki menbalarga ait.
«Qoba adamlari» aqqinda meçur efsanenin özegi olgan qisqa, amma çoq yilliq yuqu ikâyesi, müminlernin közlerinde balalarni yuqusizliqtan qurtargan, saglam yuqu bergen bir küç aldi.
Qirim musulmanlari arasinda balalarga yuqusizliqtan qurtargan duanin oqulmasi, istilâ köyünin halqinda, sürgünlikte Orta Asiyada da saqlanip qaldi. Belli olgani kibi, qirimtatar halqi anda mecburiy çekilde 1944 senesi sürgün
ном Туркестане, т. е. действие переместилось «в самую глубь Средней Азии» [4, с. 223-224].
7 Er alda soz M. O. Attaya, A. Ye. Krimskiynin "Yedi yuqlagan Efes gengleri" aqqinda kete. Moscow: Basmahane Krestniy kalendar, 1914. 70 s.
etilgen edi. Bir vaqiaga köre, bütün ömür be§ vaqit namazlarini qilgan, Quran ve arap urfatinen yazilgan diniy kitaplar oqugan, oraza tutqan eki esli-ba§li tata-qarda§, torunini yuqlatqanda §u «yedi gen?»nin ve olarnin köpeginin adlari olgan dua oquganlar. Peygamber Muhammed (s. a. v.) ve musulmanlarnin ayatlarinen bagli rivayetler oquganda, olar bu balaga tafsilätlarnen «qoba gen?leri» ve olarnin köpegi Qitmir aqqinda da aytip bergenler.
Bugünki künde, «yedi gen?» efsanesi esasinda tizilgen yuqusizliq duasi, er alda tek esli-ba§li qinmtaralarnin aqlinda qalgandir.
Ondan da ba§qa qayd etmek kerek ki, cenkten evel Bag^asaraynin türk-tatar medeniyeti müzeyinde, elyazma ve basma, orta asir ve yani vaqitqa ait kitaplar arasinda XIX asir tarihinen belli, «qoba sakinlerine» bagi§langan bir par?a bar eken. Amma, 1976 senesi, bu par?a Bag?asaray tarihiy-arheologik müzeyinden Ye. M. Saltikov-§?edrin adina Devlet kitaphanesine berilgen. Bu par?a elyazma ya da tipografiyada basilgani, müellifi kim olgani aqqinda bizim elimizde olgan vesiqalarda yazilmagan.
Musulman ananelerinden belli olganina köre, Peygamber Muhammedten (s. a. v.), onin aqiqatligini bilmek i?ün, ker?ekten de ?e§it rivayetler aqqinda so-ra§tirganlar (meselä «qoba adamlari» ya da Zu-l-Karnayn aqta), läkin Qurandaki rivayetler incildeki ikäyelerden pek farq ete.
Bu kibi rivayetlerni, olardaki ayri sözlerni ya da ibarelerini anlamaq i?ün, Tevrat ya da incilge muracaat etmek dogru olmaganin huläsa ?iqarmaq mümkün. Olar bu söz ve ibarelernin anla§ilmasi i?ün i? bir rol oynamaylar. Ma-nalari aqqinda aytacaq olsaq, Quranda a?iq-aydin belli etilgeni kibi,8 olarni Tevrat ve incil degil de, Peygamber (s. a. v.) anlata. Qurannin manasini anlamaq i?ün, Tevrat ve incilge baqmaq degil de, Peygamberge (s. a. v.) muracaat etmek kerekligini at-Tabarinin bildirgen fikri anlata, «israillilernin rivayetlerindeki» malümatni Qurannin manasini anlamaq i?ün bilmek kerekmey, yani o malümatlar fayda ketirmey, olarni bilmemezlikte zararsizdir. Buni öz i§inde akademik Piotrovskiy de qayd ete9.
8 «Одни говорят, что их было трое, а четвертой была собака. Другие говорят, что их было пятеро, а шестой была собака. Так они пытаются угадать сокровенное. А другие говорят, что их было семеро, а восьмой была собака. Скажи: «Моему Господу лучше знать об их числе. Это не известно никому, кроме немногих» [5, с. 316].
9
«изучение коранических сказаний позволяет конкретно определить сочетание чужого и своего в исламе...» [8, с. 5].
QULLANILGAN EDEBiYAT
1. Абдураманова С.Н. Сюжет «Ноев ковчег» в крымскотатарской вышивке // Государственное бюджетное учреждение Республики Крым «Бахчисарайский историко-культурный и археологический музей-заповедник»: официальный сайт. 2022. URL: https://handvorec.ru/novosti/syuzhet-noev-kovcheg-v-krymskotatarskoj -vyshivke/ (дата обращения 20.04.2022).
2. Гольдциэр И. Культ святых в исламе. М.: ОГИЗ, 1938.180 с.
3. Зарринкуб А.Х. Исламская цивилизация / пер. М. Махшулов. М.: «Анда-лус», 2004. 237 с.
4. Катанов Н. Татарские сказания о семи спящих отроках // Записки восточного отделения Императорского русского археологического общества. Т. VIII, Вып. III-IV. СПб, 1894. С. 223-245.
5. Кулиев Э. Коран. Перевод смыслов. Издательский дом «Умма», 2007. 687 с.
6. Муртазин М.Ф., Кулиев Э.Р. Корановедение: учебное пособие. М.: Издательство Московского исламского университета, 2011. 370 с.
7. Пайкова А.В. Тунисская версия легенды о семи спящих отроках эфесских // Письменные памятники и проблемы истории и культуры народов Востока. XVII годичная научная сессия ЛО ИВ АН СССР (доклады и сообщения). Январь 1982 г. Ч. 1. М.: Изд-во «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1983. С. 167-174.
8. Пиотровский М.Б. Коранические сказания. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1991. 219 с.
9. Ebü Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi. Taberi tefsiri. Cilt 5 / Terc. Hasan Karakaya, Kerim Aytekin. istanbul, 1996. S. 331-391.
Müellif aqqinda malümat: Seytumerov §ükri Seytmemetovig - Tatarstan Cumhuriyeti ilimler Akademiyasi §.Marcani adina Tarih institutimn Qirimdaki ilmiy merkezinin üyken ilmiy hadimi (420111, Baturina soqagi, 7, Qazan, Rusiye Federatsiyasi); arhivaga2015@gmail.com
«Знание об этом не приносит пользы, а незнание этого не вредит»*
Шукри Сейтумеров
Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ
Аннотация. По мере распространения ислама связи с немусульманскими общинами расширялись. Среди тех, которые приняли ислам, были также ученые, знающие Тору и Евангелие. Обращаясь в ислам, они делились с мусульманами
* Редактура и перевод текста статьи на крымскотатарский язык Гульнары Зайидовой.
библейскими описаниями событий, упомянутыми в Коране и сунне. Одной из библейских историй, упоминаемых в Коране и комментариях к нему, является знаменитый рассказ о «людях пещеры» - семи спящих отроках. Сказание изложено в суре под названием аль-Кахф (Пещера). Почитание спящих юношей, имевшее место во всем христианском мире со временем нашло свое отражение в исламской традиции. Этот сюжет приобрел широкую популярность в самых отдаленных частях мусульманской территории. Не обошел он стороной и мусульман Крыма, что выразилось, например, в практике обращения к преданию об обитателях пещеры в частной жизни
Ключевые слова: Ислам, «люди пещеры», Крым, Коран, Тора, Евангелие
Для цитирования: Сейтумеров Ш.С. «О malümatlar fayda ketirmey, olarni bilmemezlikte zararsizdir» [«Знание об этом не приносит пользы, а незнание этого не вредит»] // Крымское историческое обозрение. 2024. Т. 11, № 1. С. 207-214. DOI: 10.22378/kio.2024.1.207-214
Cведения об авторе: Сейтумеров Шукри Сейтмеметович - старший научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7, Казань, Российская Федерация); arhivaga2015@ gmail.com
"Knowing this is of no benefit,
but ignorance of this is harmless"*
Shukri Seytumerov
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Abstract. As Islam spread, ties with non-Muslim communities expanded. Among those who converted to Islam were also scholars who know the Torah and the Gospel. Converting to Islam, they shared with Muslims biblical descriptions of events mentioned in the Quran and Sunnah. One of the biblical stories, mentioned in Quran and in commentaries to it, is well-known story about "people in cave" - seven sleeping lads. The legend is expounded in sura Al-Kahf. Worship of sleeping lads, that took place in the whole Christian world over time found reflection in Islamic tradition. This story acquired with popularity in the most remote parts of muslim territory. This process did not bypass the Muslims of the Crimea, expressed, for example, in the practice of turning to the legend about the inhabitants of the cave.
* Editing and translation of the article into the Crimean Tatar language by Gulnara Zayidova.
Keywords: Islam, cave people, Crimea, Koran, Torah, Gospel
For citation: Seytumerov Sh.S. "Knowing this of no benefit, but ignorance of this is harmless." Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimean Historical Review. 2024, vol. 11, no. 1, pp. 207-214. DOI: 10.22378/kio.2024.1.207-214 (In Crimean Tatar)
REFERENCES
1. Abduramanova S.N. The plot of "Noah's Ark" in the Crimean Tatar embroidery. State Budgetary Institution of the Republic of Crimea "Bakhchisarai Historical, Cultural and Archaeological Museum-Reserve": official website. 2022. URL: https://handvorec.ru/novosti/syuzhet-noev-kovcheg-v-krymskotatarskoj-vyshivke/ (date: 20.04.2022). (In Russian)
2. Goldtsier I. The cult of saints in Islam. Moscow: OGIZ, 1938.180 p. (In Russian)
3. Zarrinkub A.Kh. Islamic civilization. Translation by M. Makhshulov. Moscow: "Andalus", 2004. 237 p. (In Russian)
4. Katanov N. Tatar tales of the seven sleeping youths. Zapiski vostochnogo otdeleniya imperatorskogo russkogo arkheologicheskogo obshchestva=Notes of the Eastern Branch of the Imperial Russian Archaeological Society. Vol. VIII. Iss. III-IV. St. Petersburg, 1894. (In Russian)
5. Kuliev E. The Koran. Translation of meanings. Umma Publishing House, 2007. 687 p. (In Russian)
6. Murtazin M.F., Kuliev E.R. Koranic studies: a textbook. Moscow: Moscow Islamic University Publishing House, 2011. (In Russian)
7. Paykova A.V. Tunisian version of the legend of the seven sleeping youths of Ephesus. Written monuments and problems of history and culture of the peoples of the East. XVII annual scientific session of the Leningrad Institute of Oriental Studies of the USSR Academy of Sciences (reports and communications). January 1982. Part 1. Moscow: Nauka Publishing House, Main Editorial Office of Oriental Literature, 1983. P. 167-174. (In Russian)
8. Piotrovsky M. B. Koranic tales. Moscow: Science. Main editorial office of oriental literature, 1991. 219 p. (In Russian)
9. Ebü Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi. Taberi tefsiri. Cilt 5. Terc. Hasan Karakaya, Kerim Aytekin. istanbul, 1996. S. 331-391. (In Turkish)
About the author: Shukri S. Seytumerov - Senior Research Fellow of the Crimean Scientific Center, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7, Baturin Str., Kazan 420111, Russian Federation); arhivaga2015@gmail.com
