CC BY
172
УДК 8Т1 ББК 83.3
Турсунов Фаёзцон Мелибоевич, д.и.ф., профессори кафедраи грамматика ва назарияи тарцумаи Донишкадаи давлатии забощои Тоцикистон ба номи Сотим Улугзода(Таджикистан, Душанбе)
Турсунов Фаёзджон Мелибоевич, д.ф.н., профессор кафедры грамматики и теории перевода, Таджикский государственный институт языков имени Сотима Улугзода(Таджикистан, Душанбе)
Tursunov Fayoz Melibovich, Dr of Philology, professor of the department of grammar and theory of translation under the Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulughzoda (Tajikistan Dushanbe ) E-mail: fayzbakhsh@rambler.ru
Вожщои калидй: зарбулмасал, мацол, ицтибос, тарцума, омил, уамкори, рушди адабиёт, фразеологизм, забоншиноси
Дар мацола маълумоти назарияви оид ба омилуо ва роуу воситауои ицтибос ва тарцумаи зарбулмасалу мацощо аз як забон ба забони дигар, аз цумла забощои форси-тоцики, араби ва руси мавриди таулил царор гирифтаанд. Зарбулмасалу мацощо уамчун падидаи нотакрори эцодиёти дауонакии халц ба гурууи воуидуои забон дохил мешаванд, ки аз цониби мутахассисони соуауои мухталиф, аз цумла фалсафаву цомеашиноси, забонишиносиву адабиётшиносй ва гайра омухта мешаванд. Цанбаи омузиши мо барои мацсадуои тарцума ва тарцумашиноси мебошад, зеро зарбулмасалу мацощо дар намудуои гуногуни матнуо, нутци шифоуи ва вазъиятуои гуногуни уаёти мавриди корбурд царор мегиранд ва дар раванди тарцума мавцеи хосро ишгол менамоянд. Бинобар ин, тщлили робитауои мутацобила, раванди ицтибос ва уамчунин омищои ба вуцуд омадани воуидуои зарбулмасал ва мацоли муштарак миёни халцу миллатуои гуногун дар сатуу дарацщои муайян ба мацсад мувофиц аст. Воцеан, як цатор омищое мавцуданд, ки ба ин раванд мусоидат менамоянд. Ба назари мо, дар мавриди халцу миллатуои соуибзабони форси-тоцики, араби ва руси омищои зерин бештар ба ин кор мусоидат кардаанд: уамкори ва истифодаи муштараки забонуо дар натицаи уодисауои таърихи, ки дар ин уангом шоиру нависандагони дузабона ва сезабона фаъолият намуда, барои мубодилаи озоди воуидуои забон, аз цумла зарбулмасалу мацощо, шароити мусоид фароуам овардаанд; тарцумаи осори бадеи ва уамзамон зарурати ицтибос ё тарцумаи воуидуои зарбулмасал; муносибатуои гуманитарии зич; уамзистии халцуо ва умумияти фаруанги дар тули царнуо ва г.
Ключевые слова: пословицы, поговорки, цитаты, переводы, факторы, сотрудничество, развитие литературы, фразеология, лингвистика
В статье анализируются теоретические сведения о факторах и способах заимствования и перевода пословиц и поговорок с одного языка на другой, в том числе в рамках персидско-таджикского, арабского и русского языков. Пословицы и поговорки как уникальное явление устного народного творчества относятся к числу таких языковых единиц, к которым обращаются специалисты разных наук, таких как философия и обществоведение, языкознание и литературоведение и т.д. Наш аспект изучения в данном случае осуществляется с точки зрения перевода и переводоведения, ибо пословицы и поговорки реализуются в различных видах текстов, устной речи и в разных жизненных ситуациях и занимают особое место в процессе перевода. Поэтому считаем целесообразным анализ взаимодействий, процесса заимствования, а также факторов появления общих единиц пословиц и поговорок между разными народами на разных уровнях и степенях соответствий. Следует отметить, что, безусловно, существует ряд факторов, способствующих данному процессу. На наш взгляд, относительно народов-носителей персидско-таджикского, арабского и русского языков в данном процессе основную роль сыграли следующие факторы: взаимодействие и совместное использование языков в результате известных исторических событий, когда появились двуязычные, а то и трехязычные поэты и писатели, которые могли творить одновременно на разных языках, и способствовали свободному обмену языковыми единицами, в том числе пословицами и поговорками; творение на разных языках и перевод художественной литературы, а следовательно, и необходимость заимствования или перевода пословиц и поговорок; тесные гуманитарные отношения; сосуществование народов и общность в культуре в течение веков и т.д.
РОЦЕЪ БА ОМИЛ^ОИРАВАНДИ ИЦТИБОС ВА ТАРЦУМАИ ЗАРБУЛМА САЛ (дар мисоли забонхои форси-тоцики, араби, руси ва узбеки)
О ФАКТОРАХ ПРОЦЕССА ЗАИМСТВОВАНИЯ И ПЕРЕВОДА ПОСЛОВИЦ (на примере персидско-таджикского, арабского, русского и узбекского языков)
ON THE FA CTORS OF BORRO WINGS AND TRANSLATION OF PROVERBS (on the example of Persian-Tajik, Arabic, Russian and Uzbek Languages)
Key words: proverbs, sayings, quotations, translations, factors, collaborations, literature development, phraseology, linguistics
The article dwells on the theory on the factors and ways of borrowings and translation of proverbs from one language into another, including Persian-Tajik, Arabic and Russian Languages. As a unique folklore phenomenon, proverbs make up the language units which are studied by scholars of different sciences such as philosophy, social sciences, linguistics, literature studies etc. Our approach of study is translation theory since proverbs are used in different types of texts, oral speech and different situations of life and seriously affect the process of translation. Therefore, to our mind, it is advisable to analyze interactions, borrowing process as well as factors leading to common proverbs for different peoples to a certain extent of correspondence. Indeed, there are some factors promoting the relevant process. As for the Persian-Tajik, Arabic and Russian-speakers, the following factors are essential in the mentioned process: interactions and joint use of languages as a result of known historic events when there were bilingual and trilingual poets and writers who wrote in different languages at the same time and made it easier to freely exchange language units, including proverbs; creation and translation of fiction and need for borrowings or translation of proverbs; close humanitarian relations; coexistence of peoples within centuries and common culture etc.
Раванди иктибос ва тарчумаи зарбулмасалу маколхои форсй-точикй ба забонхои дигар ва баръакс, аз забонхои дигар ба забони точикй таърихи чандинасра дорад, ки вобаста ба омилхои гуногун сурат гирифтааст. Азбаски адабиёти бадей барои омухтани рушди забони адабй сарчашмаи муътамад ба шумор меравад, раванди амалхои мутакобила ва ганишавии муштараки забонхо бо воситахои ифода низ дар он хуб инъикос меёбад. Ч,олиби дикккат аст, ки дар катори истифодаи зарбулмасалу маколхои халкхои худ шоирону нависандагони асрахои гузашта дар осори худ аз зарбуламсалу маколхои халкхои дигар низ ба забони худ тарчума намуда, аз онхо ба таври фаровон истифода мекарданд. М.Фозилов менависад, ки "нависандагон микдори зиёди зарбулмасалу маколхоро аз адабиёти халкхои дигар тарчума мекарданд ва ба асархои худ ворид менамуданд. Хдмчунин шоиру нависандагоне, ки барояшон забони дарй (форсй) забони модарй набудааст, зарбулмасалу маколхои забонхои модарии худ истифода мекардаанд" (16, 4). Чунин хамкорй на танхо миёни халкхои форсизабон ба мушохида мерасад. Кабл аз он ки дар бораи робитахои фархангй ва мутобикатхои зарбулмасалхои забонхои форсй-точикй ва забонхои ба монанди русй ва узбекй сухан ронем, рочеъ ба робитахои таърихии халкхои форсизабон дар ин соха бо халкхои араб ва турк сухан рондан ба максад мувофиктар аст.
Далелхои таърихй аз он шаходат медиханд, ки хамкории наздик дар сохахои илм, фарханг, адабиёт ва хаёти иктисодии халкхои араб ва форсзабонон ба давраи пас аз мавриди истилои араб карор грифтани Осиёи Марказй рост меояд. Адабиёти форсу точики асри Х ва аввали асри XI-ро тахлил намуда, Е. Э. Бертелс чунин менависад: "Мохиятан, таксим намудани адабиёти ин давра ба адабиёти форсй ва арабй вобаста ба забон хеле шартй аст. Дар асл мо як адабиёт дорем, зеро мавзуъхо ва тарзу равиш, шаклхои зохирй - хамаи ин хамгун аст ва фарк танхо дар забон аст. Дар навбати худ шоирон аксаран дузабона хастанд ва як фикрро хам дар ин забон ва хам дар он забон ифода намуда, аз хар ду забон бо осонй истифода мебаранд" (2, 52). Яке аз сарчашмахои асосии адабиёти назариявй дар бораи робитахои муштараки забонхои арабй ва форсй асари олими машхури шарк Аб'у Мансур Абдулмалик ас-Саълиби (961-1038) «Йатимат-ут-дахр» мебошад. Бинобар гуфтахои мухаккики эчодиёти ас-Саълиби И. Абдуллоев, шоироне, ки бо забони арабй эчод мекарданд, ба фаъолияти тарчумонй аз забони форсй ба забони арабй таваччух зохир менамуданд. Аз миёни онхо шоирони зеринро ном гирифтан мумкин аст: Абу-л-Фадл ас-Суккари, Абу Абдуллах ад-Дарир ал-Абиварди А6у-л-Хасан Ахмад ибн ал Муаммаде, Абду-л-Касим Исмаъил аш Шачари, Бади аз-Замон ал-Хдмадонй, Абду-л Фатх ал-Бусти ва f. Фаъолияти тарчумонии онхо дар шинос кардани хонандагони араб бо асархои шоирони форсу точик ва намунахои эчодиёти халк бо забони форсй накши мухим доштааст.
Абду-л Фатх ас-Суккари ду забонро хеле хуб медонист ва шеърхои худро бо он забонхо эчод мекард. Такрибан хамаи шеърхои у дар "Йа тимат-ут дахр" дар шакли макол ва ифодахо иншо шудаанд. У шумораи зиёди зарбулмасалу маколхои Эрон, АфFOнистон ва Осиёи миёнаро чамъоварй намудааст, ки бо забони форсй арзи вучуд мекарданд, ва мазмуни онхоро ба таври дакик дар шакли маснавй бо забони арабй ифода кардааст. Аз онхо дар "Йатимат-ут-дахр" 13 байт хифз шудаанд (1, 88). Дар хар як байт як макол ё зарбулмасал мавчуд аст, ки аксарияти онхо миёни эрониён ва халкхои Осиёи Миёна арзи вучуд доранд.
Ас-Суккари аз забони форсй боз 11 байти зарбулмасал ва маколи дигарро тарчума кардааст ва барои хар яки онхо вазни гуногунро истифода бурдааст (1, 89).
Шоир Абу Абдуллох ал-Абивардй барои тарчумаи зарбулмасалу маколхо шакли касидаро истифода кардааст, ки аз он хам дар "Йатимат-ут-дахр" шаш байт хифз шудаанд (1, 90).
Fайр аз ас-Суккари ва ал-Абиварди шоирони дигари арабизабон низ бо тарчумаи зарбулмасалу маколхои халкй машгул шудаанд. Ас-Саълиби 11 байтро аз касидаи шоири номаълум меорад, ки дар онхо зарбулмасалу маколхо аз забони форсй тарчума шудаанд (1, 244).
Дар радифи тарчумаи ашъори шоирони Осиёи Миёна ва Хуросон дар асри Х ва аввали асри XI тарчумаи осори шоирони арабизабон низ ба забони форсй маъмул гашта буд. Шоирони бо фаъолияти тарчумонй машгулгаштаи зеринро аз забони арабй ба забони форсй ном гирифтан мумкин аст: Абу Абдулло Рудакй, Абу-л-Хасан Балхй (ваф. 325/937), Абул-Косим Кисеьи Марвази (341/953), Абу-л Хасан Огочи Бухорой, Абу Яхё (Абу-л-Музаффар) Тохир ибн Абду-л Аббос Фадл Чоконй (ваф. 377/887) ва г.
Асосгузори адабиёти классикии точик Абуабдулло Рудакй бо шоирони арабизабон ба монанди Абу л-Хусайн ал-Муродй, Абу-т-Тайиб ал-Му-саьабй, ва гайра муносибатхои дустона дошт (1, 254), ки ин бешубха ба хамкории эчодй низ мусоидат мекард. Хангоми эчоди нусхаи назмии "Калила ва Димна" аз нусхаи насрии он, ки дар навбати худ ин асар аз забонхои арабй ва хиндй омада буд, Рудакй аз тарчума низ истифода мебурд. Дарвокеъ, ин тачрибаи Рудакиро метавон сарманбаи таърихи тарчумаи точик номид, яъне, бо ибораи дигар, фаъолияти тарчумонии устодонои сухани точик аз он сарчашма мегирад.
Гуфтан душвор аст, ки ин анъанаи хуби огозёфтаи робитахои мутакобилаи адабиёт бо забонхои арабй ва форсй дар солхои минбаъда бо шиддат рушд кардааст. Бо вучуди ин, дар хар давраи рушди адабиёт ва забони ду хал; ин зухурот ба таври махсус сурат гирифтааст. Масалан, Шаъдии Шерозии бузург, ки эчодиёташ пур аз ифодахои хикматнок аст, "адабиёти арабй, юнонй ва хиндиро хуб медонист ва хангоми эчод намудани хикматхои худ мазмуну мундаричаи зарбулмасалу маколхои ин адабиётхоро истифода мебурд" (17, 30-32).
Дар бобати амалхои робитахои хамкории халкхои точик ва турк дар сохаи адабиёт гуфтан чоиз аст, ки ин раванд хам таърихи тулонй дорад. Чунон ки маълум аст, адабиёти халкхои Осиёи Миёна, Эрон ва Афгонистон дар асрхои Х-Х1 бо забонхои форсй, арабй ва туркй таълиф мешуданд. Кобили зикри хос аст, ки хамкории аз хама наздиктарини халки точик бо халки узбек сурат гирифтааст, ки ин ду мардуми хамсоя дорои умумияти зиёди фархангй, ичтимоию иктисодй, динй ва сохахои дигари хаёти чамъиятй мебошанд. Дар ин робита як гурухи муайяни зарбулмасалхоеро метавон ёдовар шуд, ки дар хар ду забон баробар арзи вучуд намуда, ба назари хар ду хал; ин вохидхо ба забони онхо тааллук доранд: духтарам ба ту мегуям, келинам ту шунав - щзим сенга айтсам, келиним сен эшит; гуфтаи муллоро куну кардаашро не - муллони айтганини цил, цилганини цилма ва гайра.
Кайд кардан бамаврид аст, ки имрузхо низ пас аз муддати начандон фаъол ин раванд боз хам такони чиддй ва хусни тозае пайдо кард, ки натичахои хуби тахкикот ва омузиши забон ва фарханги ин ду халки ба хам дустро ба бор хохад овард.
Мувофикатхои миёни зарбулмасалу маколхои форсй-точикй ва русй таваччухи олимони зиёдеро ба худ чалб кардаанд. Омузиш ва тарчумаи зарбулмасалу маколхои форсй-точикиро ба забони русй бори нахуст олими фолклоршиноси барчастаи рус В.А. Гордлевский анчом додааст. У менависад: "Диккати маро мутобикатхои наздики зарбулмасалхои форсй бо зарбулмасалхои русй ба худ чалб кард ва ман барои онхо вариантхои русиашонро нишон додам" (5, 3). Зарбулмасалхои русии дар китоби худ овардаи В.А. Гордлевский ба зарбулмасалхои форсй аз нигохи мазмун, дар баъзе холатхо хам аз руи шакл ва маънои лугавии калимахои хайати зарбулмасал мувофикат мекунанд. Масалан: "То бача нагиряд, модараш шир намедщад". Тщт.: Пока дитя не заплачет, мать не даст ему молока. Царина: «Дитя не заплачет, мать не разумеет»; "Сер аз цоли гурусна хабар надорад " -«Сытый голодного не разумеет» (5, 44). Дар мавридхои дигар нусхаи русии зарбулмасал бо зарбулмасали форсй танхо аз руи гоя, мафхуми умумии вохид мувофикат дорад, масалан: "Х,ар куцо санг ояд-бар пои ланг ояд". Та^т.: Всегда камень попадает под ногу хромого. Царина: "На бедного Макара все шишки валятся " (5, 48).
Мутобикатхои зарбулмасалхои русй бо зарбулмасалу маколхои точикй дар маколаи Д.Г.Резник низ оварда мешаванд, ки дар асоси маводи лахчавй тахия гардидаанд (13). Дар макола хар як гурухи вариантхои лахчавй бо каринахои русии худ ва бо роххои дигар ба забони русй тарчума шудаанд.
Натичаи захмати фолклоршиноси маъруф Х.Г.Корогли чолиби диккат аст, ки ба каринахои русии зарбулмасалу маколхои форсй бахшида шудааст (12). Дар ин мачмуаи иборат аз се бахш каринахои русии зарбулмасалхои форсй дар бахши якум оварда шудаанд.
Каринадои русии зарбулмасалу маколдои форсй-точикии дар фардангдои луготи дузабонаи форсй-русй ва точикй-русй дарчёфта мавкеи хос доранд. Мусаллам аст, ки дар зарбулмасалу маколдо маънои калима ё ибора аёнан ва ба таври возед кушода мешавад. Бинобар ин лугатнигорон маводи зарбулмасалро барои маънидод кардани водиддои лугавй ба таври фаровон истифода мебаранд. Барои маънидод кардани худи зарбулмасалдо ва осон гардонидани мушкилидои тарчума каринадои ондо оварда мешаванд.
Масъаладои тарчумаи зарбулмасалу маколдои точикй ва каринадои русии ондо дар як катор кордои Б.Тилавов низ баррасй шудаанд, ки дар асоси назариядои олимони маъруфи тарчумашинос ба монанди А.В. Федоров, М.М. Морозов ва гайра сурат гирифтааст (15, 58). У дамчунин зарбулмасалу маколдои халкдои гуногунро дар бораи меднат ба микдори начандон зиёд чамъоварй кардааст.
Мушкилоти тарчумаи зарбулмасалу маколдои точикй ба забони русй дар мисоли осори бадей бори аввал аз чониби З.Муллочонова вобаста ба омузиши асардои С.Айнй ва тарчумаи ондо ба забони русй баррасй шудаанд (10). Дар тадкикоти монографии худ муаллиф тарчумадои такрибан дамаи зарбулмасалу маколдои асардои С.Айниро мавриди тадлили муфассал карор медидад ва роду воситадои ба муваффакиятдо ноил гаштани тарчумондоро дар интиколи водиддои зарбулмасал ва маколдои чудогона муайян ва нишон медидад. Хдмзамон З.Муллочонова нисбат ба тарчумондои алодида вобаста ба намунадои тарчумаи ондо дар долатдои мушаххас акидадои интикодй иброз менамояд. Ба акидаи у, дар натичаи садлангорй ва тарчумадои серкалима зарбулмасалдо модияти таърихй, ичтимой ва гайраи худро аз даст медиданд.
Мачмуи зарбулмасалу маколдои точикии таълифнамудаи Я.И.Калонтаров бо каринадои русии ондо адамияти бузурги татбикй дорад (7). Он 800 зарбулмасалу макол ва афоризмдоро аз фонди зарбулмасалдои точикй ва каринадои русии ондо дар бар гирифтааст. Дар тадкикоти барвактии худ пеш аз таълифи мачмуаи мазкур Я.И. Калонатров масъаладои назариявии тарчумаи зарбулмасалу маколдоро низ дам аз забони русй ба забони точикй ва дам аз забони точикй ба забони русй дар асоси маводи адабиёти бадей ва нашриядои даврй баррасй намудааст. Кайд кардан бамаврид аст, ки Я.И.Калонтаров бо омузиши каринадои зарбулмасалу маколдои точикиву русй маддуд нагашта, садми у дар муайян намудан ва омухтани умумият ва хусусияти даёти маънавии халкдои точику узбек дар мисоли зарбулмасалдо беандоза аст (8). Китоби навбатии у (9) ду китоби пешинаи муаллифро муттадид месозад. Кордои тадкикотии Я.И.Калонтаров тандо мукаррар кардани каринадои зарбулмасалу маколдоро дар бар намегиранд. У дамчунин кушишдое ба харч додааст, то ки омилдои ба вучуд омадани умумиятдоро дар мисолдои зарбулмасалдо муайян намояд. Ба акидаи у, "умумияти зарбулмасалдои халкдо на тандо вобаста ба умумияти бисёрасраи сарнавиштдои таърихй ва робитадои давомдори иктисодй ва фардангии ондо - эчодкунандагони зарбулмасалу маколдо мебошанд, балки сабабдои боз дам умумитар доранд ва аз тасаввуроти умумй ва шароити ягонаи рушди чомеаи башар асос мегиранд" [9, 5]. Бинобар ин гуфтадо, новобаста аз он ки мардумон аз нигоди дудуд аз дамдигар дур мебошанд ва аз лидози рушди таърихй дорои робитадои чандон наздик нестанд ва забондои ондо низ аз нигоди генетикй аз дамдигар дуранд, каринадои зарбулмасалдо на тандо аз руи гоя ва мазмун, балки аз руи сохтор ва чузъдои ондо низ метавонанд чой дошта бошанд. Вале набояд фаромуш кард, ки фоизи таносуби водиддои забондои хеш, халкдои дамсоя метавонад нисбатан бештар бошад, алалхусус монандидои тадтулафзй ё худ муодилдои пурра. Халкдои точик ва рус кишвардои аз нигоди чугрофй дамсардад нестанд. Бо вучуди ин, дамкоридои ичтимоию иктисодии ин халкдо дануз аз карндои гузашта сурат гирифтаанд (6, 31-33; 3, 78).
Хусусияти фарккунандаи тадиядои паремиологии Я.И.Калонтаров ин аст, ки у дудуди таносуби миёни зарбулмасал ва маколдоро дар забондои гуногун муайян мекунад ва ба ондо номдои мушаххас медидад. Дар яке аз кордои охирини худ олим дарачадои зерини мутобикатдои байнизабонии зарбулмасалдоро пешнидод мекунад: 1. Мувофикатдои мутлак ё пурра. 2. Мувофикатдои наздик. 3. Мувофикатдои маъной. Ба унвони мисолдои мувофикатдои пурра Я.И.Калонтаров водиддои зеринро ишора мекунад: Камбагалро аз болом шутур саг мегазад - таут: Бедняка и на верблюде собака кусает (русй); Куу ба куу намерасад, одам ба одам мерасад. - Гора с горой не сходится, а человек с человеком сойдется; Сукут — эломати ризо - Молчание - знак согласия (рус.) ва г. (9, 16-17). Хдмзамон бояд зикр намуд, ки истилоди "мувофикати мутлак (пурра)" характери нисбй дорад. Матлаб ин аст, ки мувокикатдои мутлак ва "садфоиза" миёни забондо, дадди акал забондои бегона, вучуд надоранд, ба истиснои баъзе водиддои байналмилалй ва водиддои забондои ба дам наздик ва хеш ва халкдои дамсоя, ки аз анъана ва воситадои тафаккури
муштарак бархурдоранд. Бинобар таъкиди мутахассисон, "дар захираи зарбулмасалхои хар забон нисбат ба зарбулмасалу маколхои забони дигар метавон мутобикате дарёфт кард. Махз мутобикати зарбулмасал, на дакикан хамон гуна ва якхела. Онхо маънои якхела, объектхои муштарак доранд, вале худи ин объектхо (реалияхо) дигаргун хоханд буд [11, 22]. Дар бобати мисолхои боло метавон гуфт, ки онхо, ба назари мо, натичаи иктибоси вохиди як забон аз чониби забони дигар бо рохи тарчумаи тахтулафзй ё худ калка мебошанд. Набудани обуранги миллй дар вохидхо ба имконпазир гаштани тарчумаи тахтулафзии онхо мусоидат кардааст. Бояд эътироф кард, ки сараввал ба кадоме аз забонхо тааллук доштани ин вохидхо мушаххас нест. Ин мавзуъ метавонад мавриди тахкикоти махсуси этимологй карор гирад, ки мо дар ин чо чунин максад нагузоштаем. Мувофикатхои мутлак хисобидани ин гурухи вохидхо аз он лихоз аст, ки дар холи хозир дар ду забон - русй ва точикй - хамзамон арзи вучуд мекунанд ва хангоми истифодаи онхо ба баромади онхо диккат дода намешавад. Аз хамин сабаб истилохи "мувофикати мутлак (пурра)" характери нисбй дорад. Вохидхои баррасишуда ва мисолхои монанди онхо хамчунин ба гурухи "вохидхои байналмилалй" низ дохил мешаванд, ки ин истилох дар назария ва амалияи тарчума маъмул аст.
Ба унвони мисоли гурухи дуюми мувофикатхои зарбулмасалхо аз руи кайдхои Я.И.Калонтаров вохидхои зеринро метавон ишора кард: дар забони точикй: одами беватан-мурдаи бекафан; шахси беватан - булбули бечаман; дар забони русй: рыбакам-море, птицам - воздух, а человеку-отчизна; человек без родины, что соловей без песни; дар забони тоцикй: шиками мулло - тагораи худо; дар забони русй: поповское брюхо из семи овчин сшито (9, 18). Чунон ки мебинем, мисолхои номбурда аз руи маъно ба хамдигар мутобикат доранд ва воситахои ифодаашон низ ба хамдигар наздик аст. Фарки онхо дар воситахои тафаккури халкхои точику рус мебошад.
Мисолхои гурухи сеюми таснифоти пешниходнамудаи Я.И.Калонтаров инхоянд: дар забони точикй: арзанро гунцишк мехурад, калтакро бедона; дар забони русй: кому чин, кому блин, а кому клин; ва ё: хар цамону полона-ш дигар; медведь-то новый, да поводильщик-то старый, старая погудка на новый лад ва г. (9, 20).
Принсипхои назарияи монандй ва фаркияти зарбулмасалу маколхои халкхои гуногун аз чониби паремиологи барчастаи рус Г.Л.Пермяков баррасй шудаанд. У асоси таснифи зарбулмасалу маколхо ва ифодахоро дар "вазъиятхо" мебинад ва хамзамон ёдовар мешавад, ки зарбулмасалу маколхо як андоза аломатхои вазъиятхо ва ё муносибатхои миёни ашёи муайян мебошанд (11, 21). У меафзояд: "Модоме ки онхо аломатхо мебошанд, "ороиши", образнокии зохирии онхо чандон мухим набуда, мухтавои онхо ва вазъияти хаётй (ё тасаввуршавандаи) мавриди интиколи онхо мухим аст" (хамон чо). Дар нихоят Г. Л. Пермяков худудхои мушаххаси монандй ва фаркияти зарбулмасалу маколхои халкхои гуногунро чунин маънидод мекунад: "Тамоми фаркхо миёни зарбулмасалхо дар махсусияти кавмй, чугрофй ва гайра -сохтори образнокии онхо, реалия ва мафхумхои махаллй ва махз дар онхо зохир мегардад. Ва хамаи умумияти онхо дар мазмуни мантикй ва мохияти муносибатхои ифодакунандаи онхо миёни ашёи хаёти вокей мебошанд" (хамон чо). Мо ин далелхои таснифоти зарбулмасалу маколхоро эътироф менамояем.
Барои боз хам возехтар тасаввур намудани худуди таносуби зарбулмасалу маколхои точикй бо зарбулмасалу маколхои русй дарачаи таносуби онхо бояд муайян карда шавад, зеро мувофикатхо, чунон ки боварй хосил кардем, дарачахои гуногун доранд. Масалан, вохидхо дар забонхои гуногун метавонанд дар мавридхои чудогона танхо аз руи мухтавои гоявй ва мавзуии худ мувофикат кунанд ва дар холатхои дигар хам аз руи образнокй ва таркиби лугавй мувофикат намоянд. Аз ин лихоз бояд кайд намоем, ки дарачаи мувофикати, масалан, миёни вохидхои точикй ва русй аз дарачаи мувофикати вохидхои забонхои точикй ва узбекй тамоман фарк мекунад. Дарачаи мувофикати вохидхои забонхои точикй ва узбекй нисбатан болотар аст, харчанд забонхо аз нигохи генетикй комилан гуногунанд. Ин холат, чунон ки дар боло ишора рафт, омилхои мусоидаткунандаи худро дорад: халкхои точик ва узбек аз кадимулайём дар муносибатхои бо хам наздик карор доранд ва анъанаву урфу одат ва расму русум ва хамчунин эътикоди динй ва худуди муштарак доранд. Хулоса, ин ду халк аз "вазъиятхо" ва "аломатхои ягонаи миёни ашё"-и муштарак бархурдоранд. Табиист, ки миёни ин ду халк зарбулмасалу маколхои муштарак арзи вучуд мекунанд, ки аз чихати мазмуни гоявй ва хам аз чихати тарзи ифодёбй ва образнокй ба хамдигар хеле наздиканд.
Бояд тазаккур дод, ки дар тарчумашиносй хамчунин як катор истилохоти дигар мавчуданд, ки барои ифода намудани мувофикатхои зарбулмасалу маколхои халкхои гуногун истифода
мегарданд ва муодил ва муродиф ном доранд. Дар бобати модияти муодилнокй чанд акида мавчуд аст. Баъзе аз ондоро баррасй мекунем, ки ба назари мо кобили зикранд. Масалан, А.В. Кунин чунин медисобад, ки "фразеологизмдои зиёди дорои мазмуни ба дам наздикро (бо кисман мувофикат кардани шаклдои грамматикй) шояд нишондидандаи асосии муодилнокии байнизабонии фразеологй номидан мумкин бошад (дар ин бора ниг. ба 14, 51). Таърифи дигареро пешнидод менамоем: "муодили фразеологй - ин фразеологизм дар забони тарчума мебошад, ки аз руи дамаи нишондидандадо ба водиди мавриди тарчума баробар аст. Коидатан, новобаста аз контекст он бояд дорои маънодои денотативй ва коннотативй бошад, яъне миёни водиддои фразеологии мавриди мукоиса аз нигоди мудтавои маъной, хусусияти услубй, истиора ва тобиши эмотсионаливу экспрессивй набояд фаркият вучуд дошта бошад, дар ду водид бояд такрибан таркиби лугавии якхела, нишондидандадои якхелаи лугавию грамматикй, хусусияти пайвастшавии якхела, тааллук доштан ба як категорияи грамматикй, тарзи истифода, алока бо калимадои дамроди контекстй ва гайра ва дамчунин озод аз обуранги миллй бошанд» (4, 184). Чунон ки маълум мегардад, коида хеле тулонй аст ва ба таври кутод онро метавон чунин баён намуд, ки зарбулмасалу маколдои муодил водиддое мебошанд, ки дам аз чидати шакл ва дам аз чидати мазмун бо дамдигар мувофикат кунанд. Бояд тазаккур дод, ки мафдуми "фразеологизм" дар ин коидадо ба маънои васеи худ дар назар дошта шуда, зарбулмасалу маколдоро низ дар бар мегирад.
Сарчашмаи мавриди ишора дамчунин дар бораи муодилдои пурра ва кисмй ва муродифдо маълумот медидад, ки муродиф дар ин долат тандо мувофикати маъноии зарбулмасалу маколдоро дар назар дорад (4, 136).
Хулоса, илмдои муосири забоншиносй ва тарчумашиносй дар тадкикоти зарбулмасалу маколдои халкдои гуногун аз нигоди муокиса дастоварддои назаррас доранд. Масалан, аллакай мукаррар карда шудааст, ки дарчанд зарбулмасалу маколдои забондои мавриди тадкик ганчинаи миллии халкдои чудогона ба дисоб мераванд ва дар ондо хусусияти миллй, фардангй ва махсусиятдои рушди халкдои офарандаи зарбулмасалу маколдо тачассум меёбанд, дар мавриддои зиёд дар миёни ондо аз нигоди мазмуни гоявй ва баъзан тарзу воситадои баён умумиятдоеро метавон мушодида кард. Чунин долат дар кордои махсус инъикос ёфтаанд, ки чанде аз ондоро дар боло ёдовар шудем. Тарчумондо ин умумиятдоро дар раванди тарчумаи зарбулмасалу маколдо аз як забон ба забони дигар ба таври васеъ истифода мебаранд. Хдмзамон бояд дар хотир нигод дошт, ки интихоб ва истифодаи мувофикати тайёри водиддо дар забони тарчума нисбат ба зарбулмасалдои забони аслй тандо яке аз роддои далли масъалаи тарчумаи зарбулмасалу маколдо ба шумор меравад. Хдтто дар сурати мавчуд будани микдори зиёди мувофикати комил ё кисмии водиддо худи интихоби ин ё он варианти мувофикат мудим аст, ки аз руи вазифадои услубй ва талаботи дигари контекст, алалхусус дар раванди тарчумаи бадей, муносиб бошад ва мантики умумии наклро халалдор насозад.
Хдмин тарик, як катор омилдоеро аз назар гузаронидем, ки ба раванди иктибос ва тарчумаи водиддои зарбулмасал ва ба вучуд омадани каринадои ондо мусоидат мекунанд. Дар мавриди халку миллатдои содибзабони форсй-точикй, арабй, русй ва узбекй омилдои зерин бештар ба ин кор мусоидат кардаанд: дамкорй ва истифодаи муштараки забондо дар натичаи додисадои таърихй, ки дар ин дангом шоиру нависандагони дузабона ва сезабона фаъолият намуда, барои мубодилаи озоди водиддои забон, аз чумла зарбулмасалу маколдо, шароити мусоид фародам овардаанд; тарчумаи осори бадей ва дамзамон зарурати иктибос ё тарчумаи водиддои зарбулмасал; муносибатдои наздики гуманитарй; дамзистии халкдо ва умумияти фардангй ва шароити ягонаи рушди чомеа дар тули карндо ва f.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоев, И. Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане X-XI в/И.Абдуллоев. -Ташкент: Фан, 1984. - 294 с.
2. Бертельс, Е.Э. Персидская поэзия в Бухаре Х века/Е.Э. Бертельс. АН СССР, М.1931.-161 с.
3. Бригантинский, И.С. Исследование по таджикской культуре/И.С. Бригантинский.-М., 1977.-78с.
4. Влахов, С. И. Непереводимое в переводе / С. И. Влахов, С. П. Флорин. - М.: Международные отношения, 1980. - 342 с.
5. Гордлевский, В.А. Персидские пословицы (собрание Мирзы Абдуллы Гаффара). Транскрипция, перевод и комментарии/В.А.Гордлевский. Древности Восточные. - М., 1973. т.ГУ. - 225 с.
6. История таджикского народа. Г.ГГ. кн.2 - М., 1964.
7. Калонтаров, Я.И. Таджикские пословицы и поговорки в аналогии с русскими/Я.И.Калонтаров.-Душанбе: Ирфон, 1965.-534 с.
8. Калонтаров, Я.И. Зарбулмасал ва маколхои точикй ва мукоисаи узбекии онхо/Я.И.Калонтаров. Душанбе, Дониш, 1969. - 180 с.
9. Калонтаров, Я.И. Мудрость трёх народов Панду хикмати се халк, - уч халкнинг хикматлари: (Сборник) /Отв.ред.Б.Тилавов. - Душанбе: Адиб,1989.- 432 с.
10. Муллоджанова, З. Стиль оригинала и перевод: (К проблеме изучения прозы С. Айни)/З. Муллоджанова. Душанбе: Дониш, 1976.-136 с.
11. Пермяков,Г.Л. Основы структурной паремиологии / Г.Л.Пермяков. // АН СССР. Ин-т Востоковедения. - М.: Наука, 1988.-235 с.
12. Персидские пословицы и поговорки/Сост., пер. и коммент. Х.Г.Короглы.-М.: Изд-во Вост.лит.,1961.-563 с.
13. Резник, Д.Г. Пословицы и поговорки таджиков Кулябской области как диалектологический материал. Кулябский Гос.пед.инст... Ученые записки, выпуск 2/Д.Г.Резник. - Куляб, 1957. - 102 с.
14. Тахохов, Б. Перевод фразеологических единиц русского языка на таджикский/Б.Тахохов//Рус.яз.и лит. в тадж.шк. - 1988. - №6. - С. 24-28.
15. Тилавов, Б. Доир ба тарчумаи зарбулмасалу маколхо (аз забони русй ба точикй)/Б.Тилавов//Науч.конф.посвящ. ленинским дням. 22-24 апр.1958 г.: - Тез.докл. -Сталинобод, 1958. - С.58.
16. Фозилов, М. Фарханги зарбулмасал, макол ва афоризмхои точикию форсй/М.Фозилов. -Душанбе: Ирфон, 1975. - Ч,илди 1. - 368 с.
17. Хисомов, К. Маколу зарбулмасал дар осори Саъдй/К.Хисомов//Мактаби советй. - 1976. - №3.-С.30-32
REFERENCES:
1. Abdulloev, I. Poetry in Arabic in the Central Asia and Khorasan Referring to the X-th - the Xl-th Centuries / I. Abdulloev. - Tashkent: Science, 1984. - 294 p.
2. Bertels, E.E. Persian Poetry in Bukhara Referring to the X-th Century / E.E. Bertels. The Academy of Sciences of the USSR, - M., 1931. - 161 p.
3. Brigantinsky, I.S. Research on Tajik Culture / I.S. Brigantinsky. - M., 1977. - 78 p.
4. Vlakhov, S.I. Untranslatable in Translation /S.I. Vlakhov, S.P. Florin. - M.: International Relations, 1980. - 342 p.
5. Gordlevsky, V.A. Persian Proverbs (Mirza Abdullah Ghaffar's Collection of Compositions). Transcription, translation and commentary / V.A. Gordlevsky. Eastern antiquities. - M., 1973. -V. IV. -225 p.
6. The History of the Tajik Nation. I.II. Book 2, - M., 1964.
7. Kalontarov, Ya.I. Tajik Proverbs and Sayings in Analogy with Russians / Ya.I. Kalontarov. -Dushanbe: Cognition, 1965. - 534 p.
8. Kalontarov, Ya.I. Tajik Proverbs and Sayings and their Comparison with the Uzbek Ones/ Ya.I. Kalontarov. - Dushanbe: Knowledge, 1969. - 180 p.
9. Kalontarov, Ya.I. The Wisdom of the three Peoples: (Collection) / Under the editorship of B. Tilavov. -Dushanbe: Man-of-Letters, - 1989. - 432 p.
10. Mullojonova, Z. The Original Style and Translation: (To the problem of studying prose by S. Aini) / Z. Mullojonova. - Dushanbe: Knowledge, 1976. - 136 p.
11. Permyakov, G.L. The Grounds of Structural Paremiology / G.L. Permyakov. // The Academy of Sciences of the USSR. The Institute of Oriental Studies. - M.: Science, 1988. - 235 p.
12. Persian Proverbs and Sayings / Compiler, Preparation and comments by Kh.G. Korogly. -M.: Oriental Literature, 1961. - 563 p.
13. Reznik, D.G. Proverbs and Sayings of the Tajiks of Kulyab Region as Dialectological Material. Kulyab State Pedagogical Institute... Scientific Notes, Issue 2 / D.G. Reznik. - Kulyab, 1957. - 102 p.
14. Takhokhov, B. Translation of Phraseological Units of the Russian Language into Tajik / B. Takhokhov // Russian Language and Literature in Tajik Schools - 1988. - No. 6. - P. 24-28.
15. Tilalov, B. On the Translation of Proverbs and Sayings (from Russian into Tajik) /B.Tilavov// Scientific Conference owing to Lenin's days. 22-24 Apr.1958: - Stalinabad, 1958. - P.58.
16. Fozilov, М. Tajik-Persian Proverbs, Sayings and Aphorisms / M.Fozilov. - Dushanbe: Cognition, 1975.
- Volume 1. - 368 p.
17. Khisomov, K. Proverbs and Sayings in Saadi's Creations / K. Khisomov // Soviet School. - 1976. - №3.
- P. 30-32.
