CC BY
116NUQSONI BOR MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN ISHLASHNING PSIXOLOGIK JIHATLARI
Sanayev Alisher Komiljon o'g'li
O^zMUjizzax filiallari Yoshlar Psixologiya kafedrasi o'qituvchisi
Karimova Sohibjamol Oybek qizi.
O^zMU jizzax filiallari Psixologiya fakulteti 1-bosqich talabasi Sultonova Laylo Azizbek qizi
O^zMUjizzax filiallari Psixologiya fakulteti 1-bosqich talabasi
Rezyume: Maktabgacha yosh (3 yoshdan 7 yoshgacha) bolaga yangi potentsial yutuqlarni olib keladi. Bu yaqin kattalar bilan muloqot qilish, shuningdek o'yin va real hayot orqali inson munosabatlarining ijtimoiy makonini o'zlashtirish davri tengdoshlar bilan munosabatlar.Hozirgi vaqtda aqli zaif bolalarni yordamchi muassasalarda rivojlantirish, tarbiyalash va o'qitish masalasi dolzarbdir.Aqliy zaiflik muammolariga e 'tibor bu turdagi anomaliyaga ega bo'lganlar soni kamaymasligi bilan bog'liq. Ushbu holat ushbu patologiyada rivojlanish buzilishlarini maksimal darajada tuzatish uchun sharoit yaratish masalasini birinchi o'ringa qo'yadi.
Kalit so'zlar: Aqliy zaiflik ,maktabgacha yosh kognitiv qiziqishlarning kam rivojlanganligi, defektologlar.
Аннотация: Дошкольный возраст (от 3 до 7 лет) приносит ребенку новые потенциальные достижения. Это период общения с близкими взрослыми, а также освоения социального пространства человеческих отношений через игры и реальную жизнь, отношения со сверстниками.В настоящее время остро стоит вопрос развития, воспитания и обучения умственно отсталых детей во вспомогательных учреждениях. внимание связано с тем, что количество людей с этим типом аномалии не уменьшается. Такое положение выдвигает на первый план вопрос о создании условий для максимальной коррекции нарушений развития при данной патологии.
Ключевые слова: Умственная отсталость, низкая нагрузка познавательных процессов у дошкольников, дефектологов.
Annotation: Preschool age (from 3 to 7 years) brings the child new potential achievements. This is a period of communication with close adults, as well as the development of the social space of human relations through games and real life, relationships with peers. Currently, the issue of development, education and training of mentally retarded children in auxiliary institutions is acute. attention is due to the fact
that the number of people with this type of anomaly is not decreasing. This situation highlights the issue of creating conditions for the maximum correction of developmental disorders in this pathology.
Key words: Mental retardation, low load of cognitive processes in preschoolers, speech pathologies.
Mamlakatimizda aqli zaif bolalar bilan tarbiyaviy ishlar ta'lim va sog'liqni saqlash tizimidagi maxsus maktabgacha ta'lim va maktab muassasalarida olib borilmoqda. Markaziy nerv si&emasi chuqur shika&langan bolalar ijtimoiy himoyadagi Mehribonlik uylarida bo'lib, ularda ham maxsus da&ur asosida ta'lim-tarbiya olmoqda.
Butun pedagogik jarayon yanada samarali bo'lishi uchun maxsus muassasalarni to'g'ri jihozlash kerak. Shuning uchun eng aniq differentsial diagno&ika vazifasi paydo bo'ladi. Ammo bu muammoni hal qilishdan oldin, qaysi bolalarni aqliy zaif deb hisoblash kerakligini, ularning kognitiv faolligi, xatti-harakatlarining hissiy-irodaviy sohasining o'ziga xos xususiyati nimada ekanligini bilish muhimdir.
Aqli zaif bolalarni qulay sharoitlarda to'g'ri tarbiyalash va o'qitish ularda nafaqat to'g'ri dunyoqarashni shakllantirish, balki uni etarlicha barqaror qilish imkonini beradi.
1. Aqliy zaiflikning etiologiyasi
Aqliy zaiflik - bu shunchaki «kichik aql» emas, bu markaziy asab tizimining organik shika&lanishi natijasida kelib chiqadigan butun psixikadagi, umuman shaxsiyatdagi sifat o'zgarishlaridir. Bu rivojlanishning shunday atipiyasi bo'lib, unda nafaqat aql, balki his-tuyg'ular, iroda, xatti-harakatlar va jismoniy rivojlanish ham azoblanadi. Aqli zaif bolalarning patologik rivojlanishining bunday diffuz tabiati ularning yuqori asabiy faoliyatining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Aqliy zaiflikning sabablari xilma-xildir, ammo ba'zi umumiy xususiyatlar unga xos bo'lib qoladi. Markaziy asab tizimiga zarar yetkazishning erta davri va kasallikning keyingi to'xtashi tufayli aqliy rivojlanish nuqsonli asosda sodir bo'ladi. Miya shika&lanishiga sabab bo'lgan kasallikning turli tabiatiga qaramay, aqliy rivojlanish shunga o'xshash sharoitlarda sodir bo'ladi, chunki miya shika&lanishi nutq va fikrlash rivojlanishidan oldin sodir bo'lgan.
Aqliy zaiflikning barcha etiologik omillari odatda endogen-irsiy va ekzogen (organik va ijtimoiy-ekologik) ta'sirlarga bo'linadi (S.Ya.Rubinshteyn) [8].
Aqliy zaiflikning avtosomal retsessiv shakllarining aksariyati metabolik kasalliklar bo'lib, ularning patogenezida metabolik kasalliklar (oqsillar, yog'lar, uglevodlar va boshqalar) katta rol o'ynaydi.
2. Aqli zaif bolalarning psixologik-pedagogik xususiyatlari.
Tadqiqotchilar ta'kidlaganidek, oligofrenik bolalarning aqliy rivojlanishining asosiy
xususiyatlariga quyidagilar kiradi: kognitiv faoliyatning shakllanmagan yuqori shakllari (tahlil, sintez, umumlashtirish, ab&raktsiya); fikrlashning konkretligi va yuzakiligi; nutqning sekin rivojlanishi; hissiy-irodaviy sohaning yetukligi.
Aqli zaiflar kognitiv qiziqishlarning kam rivojlanganligi bilan ajralib turadi , bu ularning oddiy tengdoshlariga qaraganda bilimga kamroq muhtojligida namoyon bo'ladi.
Idrokning tor doirasi ham mavjud. Aqli zaiflar ba'zan umumiy tushunish uchun
muhim bo'lgan materialni ko'rmasdan yoki eshitmasdan, kuzatilgan ob'ektdagi, tinglangan matndagi alohida qismlarni tortib oladi. Bundan tashqari, idrok selektivligining buzilishi xarakterlidir. Ta'lim faoliyatida bu bolalar o'qituvchining rag'batlantiruvchi savollarisiz o'zlari tushunishlari mumkin bo'lgan vazifani bajara olmasligiga olib keladi.
Aqli zaiflar makon va vaqtni idrok etishda qiyinchiliklar bilan ajralib turadi, bu esa ularning atrof-muhitga yo'naltirilishiga to'sqinlik qiladi. Ko'pincha, 8-9 yoshda ham, bu bolalar o'ng va chap tomonlarini ajratmaydilar, ular maktab hududida o'z sinfini, oshxonasini, hojatxonasini va hokazolarni topa olmaydi. Ular soat bo'yicha vaqtni, haftaning kunlarini, fasllarni va hokazolarni belgilashda xato qiladilar. Oddiy aqlga ega bo'lgan tengdoshlariga qaraganda ancha kechroq aqliy zaiflar ranglarni farqlay boshlaydi. Ayniqsa , ular uchun rang soyalarini farqlash qiyin .
Agar talaba o'quv materialining faqat tashqi tomonlarini idrok etgan bo'lsa, asosiy narsani, ichki bog'liqliklarni ushlamasa, u holda vazifani tushunish, o'zlashtirish va bajarish qiyin bo'ladi. Fikrlash bilimning asosiy qurolidir. U tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, mavhumlashtirish, konkretlashtirish kabi amallar shaklida boradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki (B.I.Pinskiy , J.I. Shif) [6], aqli zaif odamlarda barcha operatsiyalar yetarlicha shakllanmagan va o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Aqli zaif fikrlashning o'ziga xos xususiyati tanqidiy emasligi, o'z ishini mu&aqil ravishda baholay olmaslikdir. Ular ko'pincha xatolarini sezmaydilar. Bu, ayniqsa, ruhiy kasal bolalarda, miyaning frontal qismlari shika&langan bolalarda va imbesillarda namoyon bo'ladi. Ular qoida tariqasida, o'zlarining muvaffaqiyatsizliklarini tushunmaydilar va o'zlaridan, ishlaridan qoniqishadi. Barcha aqliy zaif bolalar fikrlash jarayonlarining faolligining pasayishi va fikrlashning zaif tartibga soluvchi roli bilan tavsiflanadi. Aqli zaif odamlar odatda ko'rsatmalarga quloq solmasdan, topshiriqning maqsadini tushunmasdan, ichki harakat rejasisiz, o'zini o'zi nazorat qilmasdan ishlay boshlaydi.
Bolalarning o'quv materialini idrok etish va tushunish xususiyatlari ularning xotirasi xususiyatlari bilan uzviy bog'liqdir . Aqli zaiflarda asosiy xotira jarayonlari - yodlash, saqlash va ko'paytirish - o'ziga xos xususiyatlarga ega, chunki ular anormal rivojlanish sharoitida shakllanadi. Ular tashqi, ba'zan tasodifiy vizual ravishda qabul qilinadigan belgilarni yaxshiroq eslab qolishadi. Ular uchun ichki mantiqiy aloqalarni tanib olish va eslab qolish qiyinroq. Aqli zaif bolalarda ixtiyoriy yodlash oddiy tengdoshlariga qaraganda kechroq shakllanadi, aqli zaif bolalarda esa ataylab yodlashning afzalligi oddiy intellektga ega bo'lgan maktab o'quvchilaridagidek yaqqol sezilmaydi. S.D ta'kidlaganidek. Zabramnaya [3], aqli zaif odamlarning xotirasining zaifligi ma'lumotni olish va saqlashda emas, balki uni qayta ishlab chiqarishda qiyinchiliklarda namoyon bo'ladi va bu ularning oddiy aqlli bolalardan asosiy farqidir. Voqealarning mantig'ini tushunmaslik tufayli aqli zaiflarning ko'payishi tizimsizdir. Idrok etishning yetuk emasligi, yodlash va eslab qolish usullaridan foydalana olmaslik aqli zaif odamlarni ko'paytirishda xatolarga olib keladi. Eng katta qiyinchiliklar og'zaki materialni takrorlashdan kelib chiqadi. Aqli zaiflarda vositachi semantik xotira kam rivojlangan.
Aqli zaif o'quvchilarning aqliy jarayonlarining barcha bu xususiyatlari ularning faoliyatining tabiatiga ta 'sir qiladi . Faoliyat psixologiyasini defektologlar G.M. Dulnev [2], B.I. Pinskiy va boshqalar o quv faoliyatida ko nikmalar shakllanmaganligini
qayd etgan holda, birinchi navbatda, faoliyatning maqsadliligi su& rivojlanganligini, shuningdek, oz faoliyatini mu^aqil rejalashtirishdagi qiyinchiliklarni qayd etish lozim. Aqli zaiflar oldingi zaruriy yo'nalishsiz ishlashni boshlaydilar, ular yakuniy maqsadni boshqarmaydilar. Natijada ish jarayonida ular ko'pincha ishning to'g'ri boshlangan bajarilishini qoldiradilar, ilgari bajarilgan harakatlarga o'tadilar va boshqa vazifa bilan shug'ullanayotganini hisobga olmasdan, ularni o'zgartirmasdan o'tkazadilar. Belgilangan maqsaddan bunday chekinish qiyinchiliklar yuzaga kelganda, shuningdek, faoliyatning bevosita motivlari («shunchaki bajarish») yetakchi bo'lgan hollarda kuzatiladi. Aqli zaiflar olingan natijalarni o'z oldilariga qo'yilgan vazifa bilan bog'lamaydilar va shuning uchun uning yechimini to'g'ri baholay olmaydilar. Ularning ishiga tanqidiy munosabatda bo'lish ham bu bolalar faoliyatining o'ziga xos xususiyati hisoblanadi.
Shunday qilib, aqli zaif bolalar psixikasi ularni oddiy bolalardan keskin ajratib turadigan chuqur o'ziga xoslik bilan ajralib turadi. Aqli zaif bolaning aqliy rivojlanishi sifat jihatidan farq qiladi, g'ayritabiiydir.
Aqli zaif bolalarning aqliy faoliyatining barcha qayd etilgan xususiyatlari doimiydir, chunki ular rivojlanishning turli bosqichlarida (genetik, intrauterin, tug'ruq paytida, tug'ruqdan keyingi davrda) organik shika^lanishlar natijasidir.
Shunday qilib, yuqorida ko'rsatilgandek, aqliy zaiflikni organik shartli kam rivojlanganlik yoki miyaning erta shika^lanishi bilan bog'liq bo'lgan aqliy, birinchi navbatda intellektual rivojlanishning qaytarilmas buzilishi sifatida tushunish kerak. Aqliy zaiflikning klinik va psixologik ko'rinishidagi yetakchi buzilish - bu kognitiv faoliyatning aniq yetishmasligi.
Aqli zaif bolalardagi ruhiy buzilishlar murakkab tuzilishga ega. Ular o'zlarining ko'rinishlari, mexanizmlari, qat'iyatliligi bilan xilma-xil bo'lib, ularni tahlil qilishda differentsial yondashuvni talab qiladi.
Yordamchi maktablarda aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o'qitish insonparvarlik, ezgu maqsaddir. Maxsus ta'lim va tayyorgarliksiz bu bolalar jamiyatimizning nochor, keraksiz fuqarolariga aylanishi mumkin edi. Maktab bolalarga buzilgan aqliy funktsiyalarni bartaraf etishga yoki ularning o'rnini qoplashga, keyingi aqliy rivojlanishni rag'batlantirishga, oila va jamiyatning to'liq huquqli a'zosi bo'lishga yordam beradigan zarur bilim va ko'nikmalarni beradi
ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Vlasova T.A., Pevzner M.S. Rivojlanishda nuqsoni bo'lgan bolalar haqida o'qituvchi. - M., 1980.
2. Dulnev G.M. Yordamchi maktabda mehnatga tayyorlash asoslari. - M., 1969
3. Zabramnaya S.D. Farzandingiz maxsus maktabda. - M., 1993.
4. Lubovskiy V.I. Bolalarning anormal rivojlanishini tashxislashning psixologik muammolari. - M., 1989.
5. Luriya A.R. Aqli zaif bola. - M., 1960 yil.
6. Rabbimova U., Khasanova D., Sanaev A. Professional pedagogical ethics of a modern pedagogue // Problems and trends of modern innovation assessment: solutions and perspectives. - 2022. - Volume 1. - No. 1. - S. 422-426.
7. Malika Ortikova and Alisher Sanaev. «Human Quality: Signs». Contemporary Innovation Assessment by Problems and Trends: Solutions and Perspectives 1.1 (2022): 415-419.
8. PN U&in, KB Murotmusayev «Psychological adju&ment factors of fir^-year &udents» Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences. Brussels, Belgium -2022. P 115-121 https :// geniusjournals . org / index . php / ejhss / index
QO'RQUVLAR: UNING SABABLARI VA OQIBATLARI
Sanayev Alisher Komiljon o'g'li
O^zMUjizzax filiali Yoshlar Psixologiya kafedrasi o'qituvchisi
Bozorboyeva Ma mura Temur qizi,
O^zMU jizzax filiali Psixologiya fakulteti 1-bosqich talabasi Abdurazzoqova Dilnura Bahodir qizi
O^zMUjizzax filiali Psixologiya fakulteti 1-bosqich talabasi
Rezyume: Ushbu maqoladan siz quyidagilarni bilib olasiz, qo'rquv qaerdan keladi nega sizni qo'rqitadigan narsadan qochib qutula olmaysiz shuningdek, fobiya va tashvishlardan xalos bo'lishga yordam beradigan asosiy tamoyil.Maqola tashvish muammosini nazariy o'rganishga bag'ishlangan. Qo^rquv tushunchasi, uning turlari, sabablari va uni bartaraf etish bo'yicha tavsiyalar ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar qo'rquv, tashvish muammosi, xavfga reaktsiya , qo'rquv sabablari
Аннотация: В этой статье вы узнаете: откуда берется страх; почему нельзя убежать от того, что тебя пугает; а также основной принцип, помогающий избавиться от фобий и тревожности.Статья посвящена теоретическому изучению проблемы тревожности. Рассмотрено понятие страха, его виды, причины и рекомендации по его устранению.
Ключевые слова: тревога, проблема тревоги, реакция на опасность, причины тревоги.
Annotation: In this article you will learn: where does fear come from; why you can't run away from what scares you; as well as the basic principle that helps to get rid of phobias and anxiety. The article is devoted to the theoretical tiudy of the problem of anxiety. The concept of fear, its types, causes and recommendations for its elimination are considered.
Key words: anxiety, problem of anxiety, reaction to danger, causes of anxiety.
