Научная статья на тему 'Ногиронлар бандлиги муаммосини ҳал қилишда ижтимоий шериклик'

Ногиронлар бандлиги муаммосини ҳал қилишда ижтимоий шериклик Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1301
110
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ногиронлар / ментал ногиронлар / ногиронларни реабилитациялаш / махсус меҳнат шароитлари / ногиронлар меҳнат биржалари / ногиронлар учун иш ўринлари ярмаркаси / грант танловлари / ижтимоий буюртмалар тизими. / invalids / mental invalids / invalids rehabilitation / special jobs conditions / unemployment exchange / placement service / job fair / social orders system / grants competitions

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мирзакаримова М. М.

Мақолада ногиронларни ишга жойлаштириш муаммолари минтақавий ва маҳаллий ҳокимият органлари, бизнес ва нотижорат ташкилотлари шерикчилигида самарали ҳал қилиниши, хусусан, бундай ҳамкорликнинг тизимли амалиётини мамлакатимиз минтақаларида вужудга келтириш ва муваффақиятли фойдаланиш мумкинлиги ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAIN DIRECTION OF SOCIAL PARTNERSHIP IN SOLVING OF ISSUES OF EMPLOYMENT OF INVALID AND PERSONS OF LIMITED ABILITIES

The complex targeted program of invalids and persons with limited abilities integration to society could be realized in partnership of local authorities, entrepreneurs’, social and non profit organizations. Organization of systemized partnership satisfying balance of interests of all participants could provide not just solving task as social problem, but as well to have real economic effect.

Текст научной работы на тему «Ногиронлар бандлиги муаммосини ҳал қилишда ижтимоий шериклик»

Мирзакаримова М. -

"Инновацион технологиялар маркази" бош мутахассиси, Тошкент Давлат шаркшунослик институти доценти, и.ф.н.

НОГИРОНЛАР БАНДЛИГИ МУАММОСИНИ Х,АЛ КИЛИШДА ИЖТИМОИЙ ШЕРИКЛИК1

162-"Узбекистон Республикасида ногиронларни ижтимо-ий цимоя цилиш тутрисида"ги Цонунда "ногирон" тушун-часига цуйидагича таъриф берилган: "Ногирон - жисмо-ний, ацлий, руций ёки сенсор (сезги) нуцсонлари борлиги ту-файли турмуш фаолияти чекланганлиги муносабати би-лан цонун цужжатларида белгиланган тартибда ногирон, деб топилган цамда ижтимоий ёрдамга ва цимояга муцтож шахс"2. Мазкур цонуннинг 6-моддаси, 8-бандида ногиронларни ижтимоий цимоя цилиш соцасида давлат органла-ри, фуцароларнинг узини узи бошцариш органлари ва нодав-лат нотижорат ташкилотлари уртасидаги цамкорликни ривожлантириш зарурлиги курсатилган. Бунда давлат цокимияти ва бошцарув органларининг ногиронларни ишга жойлаштириш учун иш жойларининг энг кам сонини захира-да сацлашлиги ваколати цайд этиб утилган.

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / 35 ]

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА >

Конунда "Ногиронларни реабилитация килишнинг максади ногиронларга тулаконли турмуш кечириш хамда уз хукуклари ва потенциал имкониятларини руёбга чикариш имко-нини берувчи ижтимоий макомини, узига узи хизмат курсатишга ва касбий фаолиятнинг хар хил турларига доир кобилиятларини тиклаш-дан иборатдир"3, деб курсатилган ва "ногиронларни касбий реабилитация килиш, бу касбга йуналтириш, касб таълими бериш, касб-хунар,

1 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиклаштириш кумитасининг А2-ФК.-0-17304 А2-042 ракамли «Ижтимоий хамкорлик - иктисодий му-носабатларни эркинлаштириш ва ижтимоий-иктисодий ривожлантириш омили сифатида" мавзуидаги лойиха доирасида тайёрланди.

2 Узбекистон Республикасининг «Узбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий химоя килиш туFрисида"ги (янги тахрир) УРК-162-сонли конуни, 3-моддаси. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2008 й., 29-30-сон, 277-модда; 2010 й., 35-36-сон, 300-модда; 2013 й., 18-сон, 233-модда.

3 Уша жойда, 3-боб, 12-модда.

ишлаб чикариш мослашувидан ва ишга жой-лаштиришдан иборат булиши"4 таъкидланган.

Ногиронларни уларнинг муваффакиятли равишда ишга жойлашишлари учун талаб килинадиган хизмат турига кура, шартли равишда уч тоифага ажратиш мумкин:

1. Факат ахборий ёрдамга мухтож ногирон-лар.

2. Касбий ва рухий тайёргарлик дастурла-рига мухтож ногиронлар.

3. Ишга жойлашишга ва кейинги ишлаш жа-раёнида куллаб-кувватлашга мухтож ногирон-лар.

Биринчи тоифа ногиронлар билан ахоли бандлиги буйича давлат хизмати маълум да-ражада фаолият олиб бормокда, ногиронларни иш билан таъминлаган корхоналарга имти-ёзлар берилмокда. Чунки улар учун алохида мехнат шароитлари яратиш талаб килинмайди ва ишга жойлашиш учун факат уларнинг касбий куникмалари ва жисмоний имкониятла-

4 Уша жойда, 13-модда, 2-банди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

г Г 36 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / \

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

рига мос буш уринлар руйхати керак булади. Бундай гурухларга умумий касалланиш буйича асосан III гурух ногиронлари киради.

Иккинчи тоифа мазкур вазиятда салбий иж-тимоий тажриба (таълим олишнинг имкон-сизлиги, ногиронлиги туфайли иш берувчи-ларнинг ишга кабул килишдан воз кечиши) окибатида ишга жойлашишга тайёр булмаган кишилардан иборат. Бундай кишилар рухий куллаб-кувватлаш ёки касбий укитишга мухтож. Мехнат фаолияти имкониятлари би-лан таъминлаш учун иккита асосий муаммо-ни хал килиш талаб этилади: улар учун мах-сус мехнат шароитларини яратиш хамда ишга жойлашиш ва кейинги иш жараёнига тайёр-лаш булиб, шахсий рухий муаммоларни бар-тараф килиш ва коммуникатив лаёкатларини ривожлантириш унинг асосий унсурлари хисобланади.

Жуда куп масалалар амалдаги конунчиликда хам, уни куллаш амалиётида хам "махсус мехнат шароитлари" тушунчасини келтириб чикаради. Купчилик томонидан бу омил но-гиронлар учун мутлако кулай инфратузилма яратиш ва ногирон ходимлар самарали мехнат килиши учун махсус кушимча ускуналарга эга булиш сифатида тушунилади. Бизнинг фикри-мизча, ногиронларнинг бор имкониятларига караб хизмат мажбуриятларига мослашиш ва иш тартибининг узгариши хам мухим.

Учинчи тоифага шундай ногиронлар кира-дики, уларни муваффакиятли ишга жойлаш-тириш учун бевосита ишга жойлаштириш жа-раёнида хам, улар ишлашининг дастлабки боскичларида хам куллаб-кувватлаш тизими зарур булади. Бу тоифага, масалан, ментал ногирон ёки аник намоён буладиган рухий му-аммоли кишилар (алохида вазиятларда бунга таянч, харакат аъзолари, куриш ва эшитишда-ги жиддий камчиликлари бор кишилар)ни ки-ритиш мумкин. Бундай куллаб-кувватлашни махсус билим олган мутахассислар ёки гурух рахбарлари амалга оширишлари мумкин.

Ушбу ногиронлар гурухининг мехнат фаолияти факат касбий, ижтимоий ва коммуникатив куникмаларга ихтисослашган укув даргохларидагина эмас, балки оддий корхо-надаги хакикий мехнат фаолияти вазиятида хам узок вакт укитиш таъминланганда амалга оширилиши мумкин. Укитиш ногиронни иш вактида (алохида вазиятларда эса иш жойига бориш ва яшаш жойига кайтишда хам) куза-тиб борувчи мутахассислар амалга оширади-

лар, унга юклатилган хизмат мажбуриятлари-ни бажаришга мослашишга ва мехнат жамоа-сига кушилишга ёрдамлашадилар. Бундай ёр-дам, асосан, 0Fир даражада ногирон ёки жиддий асаб касалига чалинган кишиларга керак булади.

Ахоли бандлиги буйича давлат хизмати факат биринчи ва иккинчи тоифадаги ногиронлар билан ишлайди. Шунинг учун хизмат фаолияти таркибида рухшунослар ва касбга тайёрлов курслари мавжуд булади. Бирок ногиронлар учун бу хизматларнинг кулайлиги ва самарадорлиги жуда чекланган. Ахоли бандлиги хизмати тизимида ногиронларни ишга жойлаштириш билан шугулланадиган махсус булимлар ва махсус тайёрланган кадрлар мавжуд эмас, уларни ижтимоий химоялаш булими оркали умумий тартибда куллаб-кувватлаш амалга оширилади (ногиронлик аравачала-ри, берилади моддий ва маънавий ёрдамлар курсатилади).

Натижада факат кам сонли (агар мехнат килиш ёшидаги ногиронлар умумий микдорига солиштирадиган булсак) ногиронларгина уларни ишсиз фукаролар (реабилитациялаш алохида дастурлари расмийлаштирилган кар-таси талаб этилади) сифатида хисобга олиш тизими оркали бундай хизматлардан фойда-ланадилар. Мамлакатда ногиронларни ишга жойлаштириш умумий фоизи хам кам.

Бундай вазиятда Узбекистонда амалга оширилаётган ногиронларни ишга жойлаштириш дастурларини куп жихатдан самарали, деб булмайди. Хозирги пайтда бандлик-ка кумаклашиш марказларига иш сураб муро-жаат килганлар ва ишга жойлаштирилганлар орасида ногиронлар жуда кам. Борларининг хам аксарияти II ва III гурух ногиронлари экан-лиги ва аник ифодаланган жисмоний ёки ментал чекловларга эга эмаслигини кайд этиш ло-зим1.

Ишга жойлаштирилган ногиронларга нис-батан сабаблар орасида иккита асосий омил-ни келтириш мумкин:

1. Зарурий микдорда иш берувчилар ва мос равишда ногиронларга такдим килинадиган буш уринларнинг мавжуд эмаслиги:

- ногирон булмаган (хар кандай вазиятда хам камситиш ва огохлантиришларсиз) иш из-ловчилар билан тенг шароитда;

1 Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш ва-зирлиги маълумоти.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / 37 1

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА >

- кадрларни танлашга нисбатан махсус си-ёсат асосида.

- ногиронлар мехнатидан фойдаланиш устуворликларидан, улар учун кулай инфрату-зилмани яратиш ва самарали ишлашлари учун махсус ускуналарга эга булиш хамда уларнинг якка хусусиятларини эътиборга олган холда иш тартиби ва хизмат мажбуриятларини кайта куриб чикишдан иборат булиши мумкин.

2. Ногиронларни касбга йуллаш, рухий ва касбий тайёрлашдан тортиб, ишга жойлаш-тиришга кадар самарали дастурларнинг мав-жуд эмаслиги. Куп холларда бундай дастур-лар алохида холида самарали булмаслигини ва ногироннинг барча мавжуд муаммоларини (рухий, ижтимоий ва касбий) х,али унинг учун мос келадиган вакансияларни танлаб олгун-га кадар хал киладиган комплекс тадбирлар-ни узида мужассамлаштириши зарур эканли-гини кайд этамиз.

Мазкур муаммоларни ногиронларга хизмат курсатадиган махсус тузилмалар воси-тасидагина хал килиш мумкин булади. Хусу-сан, иш берувчилар ва ногиронлар ораси-да мавжуд мехнат ресурслари томонидан та-клифлар туFрисидаги бутун ахборотларни харакатлантирадиган ташкилот зарур. Ногиронларни ишга жойлаштиришнинг куйидаги уч дастурини уз ичига оладиган тугалланган цикли шакллантирилган булиши керак:

1. Ишга жойлаштириш жараёнини ахборот-лар билан таъминлаш.

2. Ногиронларни ишга жойлаштириш жара-ёнига касбий ва рухий тайёрлаш дастури.

3. Иш жараёнида якка тартибда кузатиш (куллаб-кувватланадиган ишга жойлаштириш), ижтимоий корхоналарни ташкил килиш дасту-ри.

Бу муаммолар минтакавий ва махаллий хокимият органлари, бизнес ва нотижо-рат ташкилотлари шерикчилигида самарали хал килиниши мумкин. Хусусан, бундай хамкорликнинг тизимли амалиётини мамла-катимиз минтакаларида вужудга келтириш ва муваффакиятли фойдаланиш мумкин.

Ишга жойлаштириш жараёнини ахбо-ротлар билан таъминлаш. Ногиронлар бандлигига кумаклашувчи махсус ташкилот яратиш.

Ногиронларни ишга жойлаштириш буйича самарали ишлаш учун иш берувчиларни уларнинг булFуси ходимлари билан бирлаштира-

диган мутахассислар лавозими зарур. Бундай агентлик ногиронлар ва маълум вакансиялар доирасида муайян инсон учун мехнат шароити яратишга алохида ёндашадиган иш берувчи-лар учун хизматлар сохаси мажмуавийлигини кушиб олиб бориши мумкин. Шу билан бирга агентлик ишининг мухим жих,ати ногиронлар ва иш берувчиларга йуналтиришдир, бунда агентлик ходимлари улар уртасида боFловчи буFин вазифасини утайди.

Агентлик ходимлари хар бир ногироннинг тайёргарлик даражасини (хам касбий, хам рухий мослашувчанлигини) бахолайди, зару-рат тугилганда, алохида эхтиёжларга мувофик, тренинглар ва семинарларда унинг иштироки-ни таъминлайдилар, факат шундан кейингина унинг хизматини иш берувчиларга такдим эта-дилар. Бошка томондан, ногиронларни ишга жойлаштириш (бунга махсус мехнат шароит-ларини яратиш, зарурий хужжатларни хукукий расмийлаштириш ва янги иш урнига мосла-шишга ёрдам бериш) жараёнининг компания ходимларидан агентлик мутахассислари-га асосий юкламасини таклиф килиш имкони-яти пайдо булади, бу эса тадбиркорлар томонидан ногирон ходимларга булган кизикишни анча оширади.

Агентликнинг куйидаги асосий вазифалари-ни курсатиш мумкин:

1. Ногиронлар орасидаги мехнат ресурслари билан ишлаш - кейинчалик ишга жойлаштириш учун излаш, танлаб олиш ва тайёрлаш. Бунга иш излаётган ногиронлар маълумотлар негизини яратиш ва юритиш, уларни укитишга булган эхтиёжга кура таснифлаш ва ногиронларни ишга жойлаштириш ва кейинги ишлари-га касбдан ташкаридаги тайёргарлигини олиб бориш киради. Касбдан ташкари тайёргарлик ишга жойлаштириш жараёнида зарур булган коммуникатив лаёкатлар, мослашувчан имко-ниятлар ва амалий куникмаларни ривожлан-тириш буйича (резюме ёзиш, сухбатдан утиш ва х,.) тренингларни кузда тутади. Алохида вазиятларда агентликнинг тегишли ташки-лий ривожланишида касбий тайёргарликнинг алохида унсурларини, масалан, компьютер са-водхонлиги курсларини утказиш хам кириши мумкин булади. Агентлик ходимлари томонидан ахоли бандлиги давлат хизмати дастурла-ри доирасида кушимча касбий таълим олиш учун иштирокчилар гурухини шакллантириш бунинг мукобил усули хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

г Г 38 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / \

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

2. Компания ходимлари учун тренинглар, ногиронлар учун махсус мехнат шароитла-рини яратиш, дастлабки уч ойда янги ходим-ларнинг ногиронлар билан ишлашини куза-тиш тизими, ногирон ходимлар мехнати сама-радорлиги билан боFлик вазият мониторинга Бу бугунги кунда республикамизда турли фукаролик жамияти институтлари ва нодав-лат, нотижорат ташкилотлар оркали ривож-лантириш зарур булган янги йуналишдир. Биз-нинг фикримизча, айнан иш берувчилар билан узаро таъсирга етарли эътибор каратмаслик давлат дастурларининг самарасизлигига олиб келади. Агентлик мутахассислари вазиятни тузатадилар, уларни шартли равишда ноги-ронларни ишга жойлаштириш агентлари, деб номлаш мумкин. Бундай агентлар ногиронлар-ни ишга жойлаштириш максадида улар билан музокаралар олиб бориш ва иш жойларини излашни таъминлайдилар. Чунки агент шун-чаки мавхум хамкорликни таклиф килибгина колмасдан, балки ишга жойлаштириш жараё-нининг вактинчалик ишлар, истикболда илFор ходимларни компания лавозимида колдириш шарти билан синовдан утказиш каби бандлик-нинг турли шаклларини хам таклиф киладилар. Бундан ташкари, ногирон ходимларнинг хиз-мат мажбуриятларини бажаришга ва уни таш-кил этишга мослаштиришда ёрдам бериш яна-да мухимрокдир. Яъни, иш берувчи ноги-ронни ишга олишга шунчаки рози булибгина колмайди, унинг учун юзага келган маълум рискли кадам туFрисидаги тасаввурлар туфай-ли у агентлик мутахассисларини исталган му-раккаб вазиятларда ташлаб куймайдилар ва ногиронларни ишга жойлаштириш жараёни-даги юзага келиши мумкин булган барча му-аммоларни хал килишда кумаклашадилар. Бундан ташкари, хар кандай ходимни ишга жойлаштиришнинг мухим таркибий кисми уни иш жойида укитиш хисобланади ва бу жараён агентлар хизмат курсатаётган дастлабки муд-датларда зарурат туFилганда агентлик мутахассислари хам бошидан утказадиган жараён ка-бидир.

3. Ногиронлар ва иш берувчиларнинг жорий муаммоларини хал килиш хамда хужжатларни расмийлаштиришда хукукий куллаб-кувватлаш. Узбекистон Республика-си конунчилигида яратилган хукукий имкони-ятлар ногиронларни ишга жойлаштириш му-аммосини муваффакиятли хал килишга ёрдам берадиган асосий кулайликлардан бири

булиб колмокда. Чунки бу кулайликлар но-гиронларнинг узлари учун хам (энг аввало, реабилитация якка дастурларини шакллан-тириш масалаларида), иш берувчилар учун хам хужжатларни расмийлаштириш ва ишга кабул килинган ногиронлар юзасидан мехнат булимлари билан буладиган муносабатларда намоён булади. Узбекистон Республикасида ногиронларнинг жамоат бирлашмалари, "Ну-роний" жамFармаси ва "Узбекистон чернобил-чилари" ассоциацияси мулкида булган, иш-ловчилари умумий сонининг камида 50 фои-зини ногиронлар, 1941-1945 йиллардаги уруш ва мехнат фронти фахрийлари ташкил этади-ган юридик шахсларнинг (бундан савдо, воси-тачилик, таъминот-сотиш ва тайёрлов фаоли-яти билан шуFулланувчи юридик шахслар бундан мустасно) фойда, мол-мулкига солинади-ган соликдан, сув ресурсларидан олинадиган солик, ободонлаштириш ва ижтимоий инфра-тузилмани ривожлантириш солиFидан, жис-моний шахслар мол-мулкидан олинадиган соликдан озод килинади1. Бу хам ногиронларни ишга жойлаштиришга раFбатлантиради.

Бирок тузилмавий узгаришлар, улар уртасидаги шериклик муносабатларини ривожлантириш шароитида ногиронларни ишга жойлаштиришнинг хукукий асосларини пухта ишлаб чикиш зарурати вужудга келади. Агентлик мутахассислари иш берувчилар зимма-сидан ушбу кийинчиликни олиб ташлашлари мумкинлиги ногиронларни ишга жойлаштириш жараёнига бизнесни жалб килиш имко-нини берадиган яна бир мухим холатдир.

4. Ногиронларни ишга жойлаштириш янги технологияларини, уларни ишга жойлаштириш буйича мутахассислар тайёрлаш дастур-лари ва услубий материаллар ишлаб чикиш ва жорий этиш. Биз таклиф этаётган агентлик ногиронларни ишга жойлаштиришнинг янги дастурларини ишлаб чикиш, амалда татбик этиш ва купайтиришда мухим ахамият касб эта-ди. Агентлик уз саъй-харакатларини иш берувчилар ва ногиронлар учун амалий хизмат-ларгагина мужассамлаштириши зарур булиб колмай, балки уз иш тажрибасидан фойда-ланиб, мазкур мураккаб ижтимоий вазифани хал килишга кумаклашадиган укув-услубий ва публицистик материалларни яратадиган (шу

1 Узбекистон Республикасининг Солик кодекси. 158-, 261-, 269-, 298-моддалар. Соликка оид конун хужжатлари. - Т.: Норма МЧЖ, 2008. -127-, 208-, 215-, 233-б.

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / 39 ^

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

жумладан, ижтимоий реклама унсурлари) ту-зилма булиши хам мумкин. Бундан ташкари, агентлик негизида ногиронларни ишга жой-лаштириш буйича мутахассислар тайёрлаш ва укитиш таъминланиши мумкин булиб, улар бошка давлат ва жамоат ташкилотларида уз ишларини давом эттиришлари мумкин.

Айнан шу сабабли "ногиронлар мехнат бир-жаси" доирасида ёки у билан бир каторда, ногиронларни касбга йуллаш, рухий ва касбий тайёрлаш буйича кейинчалик ишга жойлашти-ришга комплекс хизматлар курсатадиган таш-килотлар тузилиши зарур.

Ногиронларни ишга жойлаштиришнинг ту-галланган цикли шакллантирилган булиши ке-рак, бу ерда уларнинг иш излашида (резюме тузишда, мос вакансияларни танлашда) ёрдам курсатиш, иш излаётган ногиронлар ва ва-кансиялар ягона маълумотлар жамFармасини яратишда ногиронларни ахборий куллаб-кувватлашга асосий эътиборни каратиб, иш берувчилар ногиронлар орасида иш изловчи-лар сонини куриб чикишга тайёр турадилар.

Республикамиз минтакаларида бандлик-ка кумаклашиш марказлари ва ногиронлар минтакавий жамоат ташкилотлари томонидан ногиронлар бандлигига кумаклашишга ихти-сослашган булим тузиш зарур.

Бу ногиронларни ишга жойлаштириш му-аммоси билан шуFулланадиган ихтисослаш-ган ташкилот тузишнинг кизикарли тажрибаси хамда давлат тузилмалари ва жамоат бирлаш-малари хамкорлигининг ухшаши йук намуна-си була олади.

Республикамиз минтакаларида тузилган но-гиронларнинг бундай минтакавий ташкилоти-ни турли тоифа фукароларни ишга жойлаштиришнинг куп йиллик тажрибасига эга булган бандликка кумаклашиш марказлари билан уртоклашиши хамда Жамоатчилик фонди ва турли хайрия маблаFлари хисобига пунктнинг ишлаши учун ускуналар (шахсий компьютер-лар, ташкилий техника, Интернет тармоFига уланиш, телефон алокаси ва х.) билан таъминланиши мумкин. Бундан ташкари, мазкур ташкилот ногиронларни ишга жойлаштиришнинг синалган (шу жумладан, иш изловчи ногиронлар маълумотлар негизи) ва куплаб иш берув-чи - ташкилотлар билан узвий хамкорликнинг йулга куйилган технологияси каби хисса кушади. Бу пунктга ходим ёллашда бандликка кумаклашиш марказлари ходимларини хам жалб килиш керак.

Ихтисослашган буш иш уринлари ярмар-каси.

Иш изловчи кишилар ва уларнинг мехнатидан манфаатдор иш берувчилар-ни боFловчи бошка восита буш иш уринлари ярмаркаси хисобланади. Ногиронларнинг купчилиги ногирон булмаган фукаролар билан умумий асосда ярмарка хизматидан фой-даланиш имкониятига эга эмаслар. Ногиронлар камдан-кам холларда уларда иштирок эта-ди. Бундан ташкари, ногиронларнинг бундай хизматлардан фойдаланмаслиги асослилиги-дир.

Аввало, иш берувчиларнинг ярмарка-лардаги вакиллари эълон килинган буш иш уринларига ногиронларни тула хукукли даъ-вогарлар сифатида карашга тайёр эмас, таш-килотчилари эса утказиш жойларини узлари танлайди ва ногиронларнинг эхтиёжларини хисобга олмаган холда хизмат курсатади. Яъни купчилик ярмаркалар таянч-харакат аъзола-ри ишламайдиган ногиронлар учун меъморий жихатдан нокулай жойларда утказилади, ногиронлар учун куриш ва эшитиш, ахборотлар-ни такдим килиш инфратузилмаси эса мутлако кузда тутилмаган.

Айнан шунинг учун хам ногиронлар учун ихтисослашган ярмаркаларни утказиш зару-рати вужудга келмокда. Ногиронлар учун буш иш уринлари ярмаркаси мунтазам, йилига бир неча марта утказилиши керак.

Шуни таъкидлаш жоизки, ярмаркаларни тайёрлаш ва утказиш минтакавий давлат бандликка кумаклашиш марказлари ва ногиронлар жамоат ташкилотлари узаро узвий алокадорлигида утказилади. Ногиронлар жамоат бирлашмалари иштирокисиз бу тадбир-лар юкори савияда утказилмайди. Жамоат ташкилотлари бандликка кумаклашиш марказ-ларидан фарк килиб, вакансиялар ярмаркаси-ни утказиш тажрибасига эга эмаслар, бандлик хизмати эса, уз навбатида, ногиронлар билан ишлаш буйича тулаконли тажрибага эга эмас. Жамоат бирлашмалари учун молиявий тарки-бий кисм хам мухим холат хисобланади, чунки аскар вазиятларда улар вакансиялар ярмар-касини утказишда бинолар ижараси хакини тулаш имкониятига эга эмаслар. Бу эса давлат тузилмалари билан мажбурий узаро биргалик-даги харакатни кузда тутади.

Ногиронлар учун иш уринлари ярмарка-сини ташкил этиш ва утказишда муваффакият козониш шартларидан бири - ахоли бандли-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

г f 40 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / \

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

ги давлат хизмати тузилмалари, ах,олини иж-тимоий мух,офаза к,илиш ва ногиронларнинг жамоат бирлашмалари уртасидаги мажбури-ятларини пухта белгилаш х,исобланади. Жад-валда бундай х,амкорлик тажрибаси акс этган (1-жадвал).

Ногиронларни ишга жойлаштиришга касбий ва ру^ий тайёрлаш дастури.

Куйидагилар дастурнинг асосий вазифала-ри х,исобланади:

- иш изловчилар клуби;

- касбга йуллаш;

- касбий таълим турли курсларида к,атнашиш имконияти (ногироннинг к,изик,иш ва мойиллигидан келиб чик,иб);

- иш излаш жараёнига якка тартибда йуллаш.

Мазкур дастур рух,ий ишлар таркибий кисмларини (шу жумладан, иштирокчиларни узаро куллаб-кувватлаш х,исобига), мустак,ил равишда иш излаш куникмаларини ва узини иш берувчилар олдида намойиш к,илишни, мех,нат конунчилигини ургатишни таъминлай-ди.

Барча хох,ловчилар учун укитиш дастурла-ри тугагандан кейин ишга жойлаштиришда ёр-дам курсатиш якка режаси тузилиши керак. У мос келувчи вакансияларни танлаш, иш излаш жараёнида ва ишга жойлаштириш бошланFич даврида якка кузатув, стажировкаларда катнашиш, х,ар хил турдаги мутахассисларга ёрдам курсатиш ва зарурат тугилганда, касбга укитишни уз ичига олиши мумкин. Бунда ижти-моий шериклик субъектлари бир хил вазифа-ларни бажаришлари мух,им булиб, биргаликда фаолият олиб боришларини раFбатлантиради.

Со^алараро узаро таъсир.

Жамоат ташкилотларини давлат томонидан молиялаштириш куйидаги усуллардан фойда-ланиб олиб борилиши мумкин:

- грант конкурслари, улар инноваци-он лойих,аларни бир марталик куллаб-кувватлашни кузда тутади;

- ижтимоий буюртмалар тизими, улар таш-килотга молиявий маблаFларни кандайдир да-стурлар ёки чора-тадбирларни амалга оши-риш учун утказишни уз ичига олади.

Ушбу боскичда ногиронларнинг мех,натда бандлиги муаммосини х,ал килишда жамоат бирлашмаларининг иштироки фак,ат давлат ва минтакавий грант танловлари ёрдамида ва алох,ида вазиятларда ижтимоий буюртмалар тизими доирасида мумкин булади.

Шунингдек, республика ногиронлари ва хаёт фаолияти чекланган бошка шахсларнинг ижтимоий уЙFунлашуви дастурига жамоат ташкилотларини хам жалб килиш керак. Бунда ижтимоий ахамиятга молик ва хайрли фао-лиятни амалга оширадиган жамоат ташкилотларини куллаб-кувватлаш учун махаллий бюджет маблаFлари хисобидан маблаF ажратиш тартиби кулланилиши мумкин.

Ногиронларни ишга жойлаштириш муаммосини хал килишда бизнеснинг фаол иштироки жуда мухимдир. Буюк Британияда ана шу максадда Employers Forum of Disability (EFD)1 ташкилоти тузилган. Россияда 2008 йил кузида "Перспектива" ногиронлар минтакавий таш-килоти ташаббуси билан ногиронлик масала-лари буйича иш берувчилар кенгаши ташкил килинди. Кенгаш еттита йирик компаниялар: Трансаэро, Nike, Johnson&Johnson, Citi - Росс-сия, Hewlett Packard, KPMG, Microsoft компа-нияларини бирлаштирган. Москва шахри мар-казий маъмурий округи ах,оли бандлиги мар-кази рахбарияти кенгаш фаолиятига жалб килинган.

Бизнес томонидан ногиронлар масалала-ри буйича иш берувчилар кенгашини тузиш Узбекистонда хам катта ахамиятга эга. Жара-ённи янада фаоллаштириш ва ривожлантириш учун янги тижорат тузилмаларини ногиронлик ижтимоий муаммоларини хал килиш фаолиятига жалб килиш ташаббускорлари сифатида чикаётган ташкилотлар керак. Бу вазифани ногиронлар мехнат фаолиятининг муваффакияти туFрисидаги ахборотларни таркатган холда шу сингари кенгашлар фаолиятини ривож-лантирган ва оммалаштирган, уларга товар-лар ва хизматларнинг истеъмолчилари сифа-тидаги муносабатнинг мухимлигига урFу бер-ган холда хал килиш мумкин.

1 Employers Forum of Disability - иш берувчиларнинг Буюк Британиядаги етакчи ташкилоти булиб, унинг фаолияти ногирон кишилар ва бизнеснинг узаро фой-дасига каратилган. У 1991 йилда вужудга келди ва иш берувчиларнинг ногиронларни иктисодий ва ижтимоий интеграцияси сохасида харакатланиши билан шурулланади. Бугунги кунда EFD 400 дан ортик компа-нияни бирлаштириб, хаммаси булиб Британия мехнат бозорининг тахминан 25%ини эгаллайди. EFD - тижорат ташкилоти булиб, аъзолик бадаллари хисобига мо-лиялаштирилади, маблаFларнинг бир кисми нашрлар савдосидан тушади. EFD ёрдамида иш берувчилар-га ногирон ходимларни ёллаш, тутиб туриш ва ривожлантириш; ногирон истеъмолчиларга хизмат курсатиш; бошка компаниялар тажрибасини урганиш; меъёрий хужжатларни кабул килишга таъсир курсатиш осонла-шади.

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / 41 ^

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА >

1-жадвал. Ногиронларни ишга жойлаштириш буйича ярмарка утказиш юзасидан ижтимоий шериклик

субъектлари ва уларнинг вазифалари1

Бандликка кумаклашиш марказлари Ахолини ижтимоий мухофазалаш тузилмалари Нодавлат, нотижорат ташкилотлар

- иш берувчиларни жойлаштириш майдонларини таксимлаш ва расмийлаштириш буйича асосий ташкилий мажбуриятлар ва ногиронлар учун маслахат хизматлари курсатиш. - тадбирлардаги асосий тартибловчи мажбуриятлар. Иш берувчилар экспозицияларини шакллантириш ва таклиф этиш. - утказилажак тадбирлар хакида ногиронларни хабардор килиш. - НМСВМБ (ногиронлар мехнати самарадорлигининг вазиятини мониторинг килиш бюроси)ни тузиш, унинг мутахассисларини жалб килиш ва РЯД (реабилитациялаш якка дастурлари) ни шакллантириш буйича маслахатлар ташкил килиш. - ногиронлар учун реабилитация дастурларини амалга ошириш буйича ахолини ижтимоий мухофазалаш хизмати фаолияти туFрисида деворий газета расмийлаштириш. - тадбирларга ногиронларни жалб килиш ва хабардор килиш. - вакансиялар ярмаркасида тартиблаш вазифаларида катнашиш. - ОАВ (оммавий ахборот воситалари)ни тадбирлар анонсига жалб килиш ва хабардор килиш. - укув юртлари экспозициясини шакллантириш ва таклиф килиш хамда иш берувчиларни жалб килишда катнашиш. -касбга йуллаш хизматларини такдим килиш. - вакансияларнинг компьютер банкига киришини таъминлаш. - бандлик маркази оркали касбий таълим олиш, вактинчалик ва жамоат ишларини ташкил килиш дастурларида катнашиш масалаларида маслахатлар бериш ва деворий газета расмийлаштириш. - тадбирлар туррисида хабардор килиш. - НМСВМБни тузиш, унинг мутахассисларини жалб килиш ва РЯД ни шакллантириш буйича маслахатлар ташкил килиш. - ногиронлар учун реабилитация дастурларини амалга ошириш буйича ахолини ижтимоий мухофазалаш хизмати фаолияти туFрисида деворий газета расмийлаштириш. - тадбирларга ногиронларни жалб килиш ва хабардор килиш. - вакансиялар ярмаркасида тартибловчи вазифаларда катнашиш. Оммавий ахборот воситаларини тадбирлар анонсига ва хабардор килишга жалб килиш. - укув юртлари экспозициясини шакллантириш ва таклиф килиш хамда иш берувчиларни жалб килишда катнашиш. - вакансиялар ярмаркасини ташкил килиш ва утказишга нодавлат, нотижорат ташкилотлар ва кунгиллилар шериклигини жалб килиш. - тадбирлар белгилари ва атрибутларини тайёрлаш. - ишга жойлаштириш имкониятлари буйича ногиронлар учун таркатма материаллар тайёрлаш. - хукукий масалалар буйича маслахатлар ташкил килиш. - фильмлар ва видеоматериаллар намойишини ташкил килиш.

Адабиёт

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. «Узбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий химоя килиш туFрисида"ги (янги тахрир) УРК-162-сонли конуни. Узбекистон Республикаси конунчилик хужжатлари туплами, 2008 й., 29-30-сон, 277-модда; 2010 й., 35-36-сон, 300-модда; 2013 й., 18-сон, 233-модда.

2. Узбекистон Республикасининг Солик кодекси. 158-, 261-, 269-, 298-моддалар. Соликка оид конун хужжатлари. 2008. - Т.: Норма МЧЖ, 2008. -127-, 208-, 215-, 233-б.

3. Социальное партнерство и развитие институтов гражданского общества в регионах и муниципалитетах: практика межсекторного взаимодействия. / Практическое пособие / Под редакцией А. Е. Шадрина. - М.: Агентство социальной информации, 2008. - С.488.

1 Жадвал муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.