CC BY
143NODAVLAT TA'LIM MUASSASALARI FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA TAHLILNING INNOVASION USULLARIDAN AMALIY
FOYDALANISH
Sadulla Urazov
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti, "Menejment" kafedrasi assistenti,
e-mail: [email protected]
Annotasiya. Innovasion tahlil boshqaruv funktsiyalari tarkibida alohida o'rin tutadi. Maqolada nodavlat ta'lim muassasalarida tahlil funktsiyasining mazmuni va imkoniyatlari ochib berilgan va ularning xususiyatlarini inobatga olgan holda uni qo'llash taklif etiladi, bu esa nodavlat ta'lim muassasalari faoliyati samaradorligini oshiradi.
Kalit so'zi: Tahlil, nodavlat ta'lim muassasasi, faoliyatni baholash, tashqi muhit, ichki muhit, 5 Porter kuchlari, raqobatchilarning strategik guruhlari xaritasi, STEP(PEST) tahlili.
ПРАКТИЧЕСКОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ МЕТОДОВ АНАЛИЗА В ПОВЫШЕНИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
НЕГОСУДАРСТВЕННЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ
Садулла Уразов
Самаркандский институт экономики и сервиса, ассистент кафедры менеджмента, e-mail: [email protected],
Аннотация: Инновационный анализ занимает особое место в структуре функций управления. Статья раскрывает содержание и возможности аналитической функции в негосударственных образовательных учреждениях и с учетом их особенностей предлагает ее применение, что позволит повысить эффективность деятельности негосударственных образовательных учреждениях.
Ключевые слова. Анализ, негосударственное образовательное учреждение, оценка деятельности, внешняя среда, внутренняя среда, 5 сил Портера, карта стратегических групп конкурентов, STEP(PEST) анализ.
PRACTICAL USE OF INNOVATIVE ANALYSIS METHODS IN
INCREASING THE EFFICIENCY OF NON- STATE EDUCATIONAL
INSTITUTIONS
Sadulla Urazov
Samarkand Institute of Economics and Service, Assistant of the Department of Management, e-mail: [email protected]
Abstract: Innovative analysis takes a special place in the structure of management functions. The article reveals the content and the possibility of
analytical functions in nonstate educational institutions and takes into account their peculiarities offers its application, that will allow to raise efficiency of activity of non-state educational institutions.
Keywords: Analysis, non-state educational institution, evaluation of achievements, external environment, internal environment, 5 forces of Porter, Map of Strategic Groups of Competitors, STEP (PEST) analysis.
KIRISH
Bugungi kunda nodavlat ta'lim muassasalari o'z faoliyatiga boshqaruv funktsiyalarini joriy etib, bozor munosabatlarining to'liq ishtirokchilari hisoblanadi. Boshqarish funksiyalari tarkibida tizimli tahlil va qaror qabul qilish alohida o'rin tutadi. Ta'lim muassasasi faoliyatini tahlil qilish quyidagilar uchun zarur: uning samarali faoliyati, faoliyat va rivojlanish jarayonida yuzaga keladigan muammolar va qarama-qarshiliklarni aniqlash, ularning paydo bo'lish sabablari, haqiqiy imkoniyatlarni aniqlash. Bugungi ishbilarmonlik dunyosida samarali raqobatlashish uchun ta'lim muassasalari doimiy ravishda ta'lim sohasi, mehnat bozori va ta'lim xizmatlari, raqobat va boshqa omillar to'g'risida juda ko'p ma'lumotlarni to'plashlari va tahlil qilishlari kerak[1].
Prezidentimiz yoshlar bilimiga, nodavlat ta'lim xizmatlari sifatiga e'tibor berar ekan: "Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega bo'lib, dunyo miqyosida o'z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo'sh kelmaydigan insonlar bo'lib kamol topishi, baxtli bo'lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz",-deya ta'kidlaydi[2]. Respublikamizda oliy ta'lim tizimini zamonaviy talablar darajasiga olib chiqish yo'nalishida amalga oshirilayotgan keng ko'lamli ishlardan biri ta'lim xizmatlarini jadal sur'atlar bilan rivojlantirish va jahon oliy ta'lim tizimiga, shu jumladan, mamlakatimiz ta'lim tizimiga ham yangidan-yangi, talab darajasidagi raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlashga qaratishdan iboratdir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Rivojlangan mamlakatlarni nodavlat ta'lim xizmatlari jumladan Yevropa mamlakatlaridan Germaniya, Buyuk Britaniya va Osiyo mamlakatlaridan Xitoy, Singapur, Janubiy Koreya, Yaponiya tizimi turlicha tashkil etilgan bo'lsada, ulardagi o'quv, o'quv uslubiy ishlari tashkil etilishi ham o'zlarini turlicha ijobiy tomonlari bilan ajiralib turadi. Ta'limning xizmat xususiyatlari, ta'lim xizmatlariga oid ilmiy tadqiqotlar, nodavlat ta'lim xizmatlarining menejment va marketing masalalari, Ye.V.Burdenko[3], Sh.M.Aliyev[4] va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida o'z aksini topgan.
Ta'lim xizmatlariga oid tizimli tadqiqotlar Altbach P.G., Kelly G.P[5] kabi xorijiy olimlar va mamlakatimiz olimlaridan M.Q.Pardayevning[6] ilmiy izlanishlarida o'z aksini topgan.
NATIJALAR
Nodavlat ta'lim muassasalari faoliyatida boshqaruv qarorlarini qabul qiluvchilarning axborot ehtiyojlariga qarab tahlilning har xil turlari va turlaridan
foydalanish mumkin(1-jadval).
Nodavlat ta'lim muassasalarida qo'llaniladigan analitik tahlil turlarining
tasnifi.
Xususiyati Tahlil turi Ta'lim muassasalarida mavjudligi
Takroriyligi bo'yicha Davriy: yillik, yarim yillik, choraklik, oylik, o'n kunlik, kunlik, smenali, davriy bo'lmagan tahlil: bir martalik Yillik har doim, qolganlari ta'lim dasturiga, tashqi muhit ta'siriga bog'liq
Hal qilinayotgan vazifalar ko'lami bo'yicha Istiqbolli, operativ, ekspress-tahlil, yakuniy Istiqbolli - maqsadlar, uzoq muddatli prognozlar samaradorligini baholash, shu jumladan ilg'or ta'lim kontseptsiyasini amalga oshirish, operativ - ta'lim va iqtisodiy ishlarning holatini baholash, ekspress- tahlil - ta'lim muassasasining moliyaviy farovonligi va rivojlanish dinamikasi bo'yicha operativ baho olish. Umuman olganda ta'lim muassasasi faoliyatini baholash maqsadida o'quv yili natijalariga ko'ra yakuniy.
Ko'lami bo'yicha hal qilinadigan vazifalar Ichki va tashqi Ichki - kadrlar tayyorlashni tashkil etish, o'quv muassasalarining tuzilishi, jihozlari, resurslari, ta'lim xizmatlari sifati va boshqalarni baholash. Raqobat siyosatini tanlash uchun tashqi, ta'lim xizmatlari bozorini segmentatsiyalash va boshqalar.
Tahlil hajmi bo'yicha Umimiy, tanlanma, hududiy, tematik Barcha turlari mavjud. To'liq qismi ta'lim muassasasi faoliyati to'g'risida, qolganlari hozirgi paytda uning alohida tomonlari va qiziqishlari haqida to'liq ma'lumot beradi.
Ob'ektni Har tomonlama, sifatli, Barcha turlari tahlil maqsadiga
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
o'rganish usullari bo'yicha miqdoriy, qiyosiy, dispersiya. O'zaro ta'sir, matritsa, model, korrelyatsiya, teskari aloqa, omil qarab mavjud
Tadqiqotning mavzu yo'nalishlari bo'yicha Moliyaviy, menejment, innovatsiyalar, ishlab chiqarish yoki operatsion. Barcha turlari o'ziga xosdir
Tahlilning barcha turlari va turlari, oxir-oqibat, bir-biri bilan kesishadi va ularni amalga oshirish usullarida aks etadi. Analitik usullarni ko'rib chiqish, bizning fikrimizcha, ta'lim muassasalarida qabul qilinadigan uchta eng samarali innovatsion tahlil usullarini ajratib ko'rsatishga imkon berdi: 5 Porter kuchlari, raqobatchilarning strategik guruhlari xaritasi, STEP(PEST) tahlili[7].
Ta'lim muassasasining faoliyati uning nazorati doirasidan tashqarida bo'lgan va uning faoliyatiga ta'sir etadigan tashqi muhitni tahlil qilishdan boshlanadi. Tashqi muhitni tahlil qilishni shartli ravishda mikromuhit va makro muhitni tahliliga bo'lish mumkin.
Ta'lim muassasasi mikromuhitini tahlil qilish, bu ta'lim yoki mehnat bozorida katta o'zgarishlar yuz bergan taqdirda har yili yoki bir martalik amalga oshiriladigan hayotiy faoliyatdir. Ta'lim muassasasining tashqi ishbilarmonlik aloqalarining eng yaqin sohasini tashkil etuvchi mikro muhitni tahlil qilishdan maqsad uning ta'lim tizimidagi raqobatbardoshligi va mavqeini baholashdir. Ushbu tahlilda Porterning 5 ta kuch modeli va matritsali tahlil-raqobatchilarning strategik guruhlari xaritasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Amaliyotdan ko'rinib turibdiki, Porterning 5 ta kuchlari modeli ta'lim tizimidagi ta'lim muassasasining haqiqiy mavqei va uning jozibadorligi to'g'risida to'liq tasavvur beradi. Yangi raqobatchilar paydo bo'lish xavfini baholashda ta'lim xizmatlari bozoriga kirishning murakkabligi va qulayligi hisobga olinadi. Qiyinchiliklar ehtiyojga bog'liq: katta miqdordagi boshlang'ich kapital, malakali o'qituvchilar tarkibi va ta'lim faoliyatini olib borish uchun litsenziya olish. Qulaylik: har qanday yuridik shaxs kasbiy tayyorgarlik dasturlari, ta'lim dasturlariga muvofiq ta'lim faoliyatini amalga oshirish huquqiga ega maktabgacha ta'lim va qo'shimcha ta'lim dasturlari, ta'lim faoliyati ustidan davlat nazoratining yo'qligi, bu ko'pincha ta'lim xizmatlari litsenziyasiz taqdim etilishiga olib keladi.
Matritsali tahlilni ta'lim muassasalarida qo'llash imkoniyatlarini ko'rib chiqamiz. Matritsa tahlili - raqobatchilarning strategik guruhlari xaritasi, ta'lim muassasalari ta'lim xizmatlari bozorida qanday raqobatbardosh pozitsiyalarga ega ekanligini baholashga imkon beradi. Qo'shimcha ta'lim muassasalari ta'lim berishini hisobga olsak o'quvchilarning turli yosh toifalari va turli sohalardagi xizmatlari, keyinchalik raqobatchilarning strategik guruhlari nafaqat ta'lim muassasasining o'zi, balki ularga ko'rsatiladigan ta'lim xizmatlari uchun ham tuzilishi kerak. Mahalliy ommaviy
546
axborot vositalarini ko'rib chiqish orqali bir xil yo'nalishlarda xizmat ko'rsatuvchi Internet-resurslar, ta'lim muassasalari va boshqa yuridik shaxslar aniqlanadi, shundan so'ng olingan ma'lumotlar ta'lim muassasalari va ta'lim xizmatlari tomonidan guruhlarga bo'linishi va o'z raqobatchilari haqida haqiqiy tasavvurga ega bo'lishi mumkin.
Tashqi makro muhitni o'rganish uchun tashqi omillarni kompleks ijtimoiy (Social), texnologik(Technological), iqtisodiy (Economic), siyosiy(Political) tahlil asosida amalga oshiriladigan STEP modelini yoki uni PEST-tahlil deyish maqsadga muvofiqdir. STEP tahlili texnikasi ta'lim muassasasiga potentsial tahdidlar va yangi imkoniyatlarni aniqlash uchun atrofdagi makromuhitning eng muhim omillari holatini baholash va ularning rivojlanishini bashorat qilish imkoniyatini beradi. Bizning fikrimizcha, ta'sir qilishi mumkin bo'lgan va PEST tahlili jarayonida ko'rib chiqilgan omillar biz tomonidan 2-jadvalda keltirilgan.
Bizning fikrimizcha, ta'sir qilishi mumkin bo'lgan omillar va STEP(PEST) tahlili jarayonida ko'rib chiqilgan, biz uni 2-jadvalda keltirib o'tdik.
STEP(PEST) tahlilida ko'rib chiqilgan ta'sirlar
Siyosiy Iqtisodiy
1. Amaldagi qonunchilik va qonunchilik-dagi rejalashtirilgan o'zgarishlar. 2. Moliyalashtirish, grantlar va tashabbus-lar. 3. Hokimiyatning barcha darajalaridagi saylovlar. 4. Ekologik muammolar va boshqalar. 1. Iqtisodiy vaziyat va tendentsiyalar. 2. Inflyatsiya darajasi. 3. Soliq. 4. Samarali talab va iste'molchilar ehtiyojlari. 5. Asosiy tashqi xarajatlar (energiya, transport, xom ashyo va butlovchi qismlar, aloqa) va boshqalar.
Ijtimoiy Texnologik
1. Demografiya. 2. Asosiy qadriyatlar. 3. Hayot tarzi tendentsiyalari. 4. Brend, ta'lim muassasasining obro'si, foydalanilgan texnologiya qiyofasi. 5.Iste'molchilarning fikrlari va muno-sabatlari. 6. Reklama va jamoatchilik bilan aloqalar va boshqalar. 1. Ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlash-tirish. 2. Yangi texnologiyalarni o'zgartirish va moslashtirish. 3. Axborot va aloqa, internetning ta'siri. 4. Texnologiyalar, litsenziyalash, patent-lardan foydalanish. 5. Intellektual mulk muammolari va boshqalar.
Amalda, ma'lum bir omillarning ta'lim muassasasiga ta'siri xususiyati va muassasaning mumkin bo'lgan reaktsiyasi quyidagicha namoyon bo'ladi.
Texnologik tahlil: ilm-fan ta'lim xizmatlarini amalga oshirish uchun ochadigan imkoniyatlari haqida umumiy ma'lumot (o'quv jarayoniga yangi texnologiyalarni joriy etish, masalan, interaktiv doskalar, doimiy ravishda yangilanib turadigan dasturiy ta'minot). Iqtisodiy tahlil: energiya, kompyuter uskunalari va boshqa
547
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
moddiy-texnik jihozlar narxlarining ko'tarilishi ta'lim xizmatlari narxlarining oshishiga, muassasaning axborotni rivojlantirish rejasini qayta ko'rib chiqishga, energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etishga va tejashga olib keladi. Siyosiy tahlil: Mamalakatimizning ta'lim sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlari tahlili ta'lim xizmatlari bozoridagi raqobatbardosh vaziyatning o'zgarishini ko'rsatishi, ta'lim xizmatlarining mumkin bo'lgan yangi yo'nalishlarini aniqlashi mumkin. (Har xil turdagi ta'lim tashkilotlari orasida yangi raqobatchilar paydo bo'lishi, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Nodavlat ta'lim xizmatlarini ko'rsatish faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" 2017 yil 15 sentyabrdagi PQ-3276-sonli qarori bo'yicha ta'lim muassasasiga ko'rsatiladigan ta'lim xizmatlari turini kengaytirishga yordam beradi[8].)
STEP tahlili natijalari umumlashtirilib, shu asosda nodavlat ta'lim muassasasi faoliyati uchun tashqi muhitdagi o'zgarishlarning aniqlangan tendentsiyalari baholanadi. Shunday qilib, bizning fikrimizcha, STEP tahlilini muntazam ravishda va to'rtta omil guruhidan biri ta'sirida keskin o'zgarish yuz berganda, bu tashqi muhit muammolari strategiyasini ishlab chiqishga imkon beradi[9].
Ko'rib turganimizdek, ushbu innovatsion tahlil usullari ta'lim muassasasining ichki muhitini (boshqaruv tizimi, o'qitish uslublari, kadrlar, iqtisodiy va moliyaviy faoliyat) tashkil etuvchi omillarni hamda ta'lim muassasasining tashqi makro va mikro muhitini (iste'molchilar, raqobatchilar, sheriklar, jamoatchilik fikri) baholash va bashorat qilishga imkon beradi. O'z vaqtida o'tkazilgan tahlil o'quv muassasasiga imkoniyatlardan to'liq foydalanishga, tahdidlarni va ularning oqibatlarini yumshatishga yoki ularni imkoniyatlarga aylantirishga imkon beradi.
XULOSA
Shunday qilib, bizning fikrimizcha, nodavlat ta'lim muassasasi faoliyati va rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish asosida, imkoniyatlar va tahdidlarni baholash, kuchli va zaif tomonlarni aniqlash usullaridan foydalanib, Porterning 5 ta kuchidan, raqobatchilarning strategik guruhlari xaritasidan, STEP(PEST) tahlilidan foydalanish yuqori samaradorlik keltiradi.
Nodavlat ta'lim muassasasi tomonidan muntazam ravishda olib boriladigan ichki tahlil quyidagilarni baholaydi: 1) boshqaruv tizimining elementlari (boshqaruvning umumiy va o'ziga xos funktsiyalari, tashkiliy tuzilishi, boshqarish usullari va boshqalar), 2) o'quv tizimi elementlarining sifat jihatlari (ta'lim xizmatlari, o'qituvchilar tarkibi, xodimlarning shaxsiy samaradorligi, ularning motivatsiyasi va 3) o'quv tizimi (kirish, chiqish, o'quv jarayoni elementlari) 4) ta'lim muassasasining moliyaviy va boshqa moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi darajasi, yangi loyihalarni amalga oshirish uchun moliyaviy hayotiyligi. Muntazam ravishda olib boriladigan tashqi tahlil ta'lim muassasasi faoliyatiga u yoki bu darajada ta'sir qilishi mumkin bo'lgan o'zgarishlar belgilarini aniqlaydi.
Tahlil qilish jarayoni boshqa maqsadlarni belgilash, rejalashtirish, tashkil etish va boshqarish kabi boshqa funksiyalarni amalga oshirish uchun axborot asosini yaratadi. U ta'lim muassasasi rivojlanishining zarur shartlari va cheklovchi faktlarini
ochib beradi va natijada o'quv jarayonini pedagogik, moddiy va tashkiliy jihatdan ta'minlashdagi zarur o'zgarishlarni ko'rsatadi. Boshqarish tizimidagi kamchiliklarni aniqlash va ularni keyinchalik yo'q qilish, shuningdek, ularning rivojlanish potentsiali va yo'llarini aniqlash uchun ba'zi omillarning boshqalarga ta'siri mezonlarini belgilashga imkon beradi. Bularning barchasi ta'lim muassasasi faoliyatini takomillashtirish yo'nalishlarini ishlab chiqishga imkon beradi.
REFERENCES
1. Ахтамова М. Э., Уразов С. Ш. НЕГОСУДАРСТВЕННЫЕ СПОСОБЫ ПРИМЕНЕНИЯ ОПЫТА РАЗВИТЫХ СТРАН ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УСЛУГ В УЗБЕКИСТАНЕ //Архивариус. - 2021. - Т. 7. - №. 4 (58). - С. 37-40.
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: "O'zbekiston", 2016. 14-b.
3. Бурденко Е.В. Рынок образовательных услуг в трансформируемой экономике:Дис...канд. экон. наук. - М.: РЭА, 2014.
4. Алиев Ш.М. Рынок образовательных услуг и вопросы его регулирования : Дис... канд. экон. наук. - М.: РЭА, 2012.
5. Altbach P.G., Kelly G.P. New Approaches to Comparative Education. Chicago and London: The University of Chicago Press, 2006. 228 p.
6. МД.Пардаев "Хизмат курсатиш тармоклари иктисодиётининг айрим муаммолари" монография Тошкент-2014 йил, 20 бет
7. www.uzlidep.uz/news-of-party/128
8. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Nodavlat ta'lim xizmatlarini ko'rsatish faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" 2017 yil 15 sentyabrdagi PQ-3276-sonli qarori
9. Urokboyevich T. S. TURIZMNING MAMLAKAT IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISHIDAGI AHAMIYATI //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - 2021. - Т. 1. - №. 4. - С. 1128-1132.
