CC BY
0EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz
THE USE OF NON-TRADITIONAL AGRICULTURAL ORES AND ITS EFFECTS ON SOIL FERTILITY Duysenbaeva Gulnaz
Karakalpak State University 2nd year master student of ecology and soil science https://doi.org/10.5281/zenodo.13801434
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 13th September 2024 Accepted: 19th September 2024 Online: 20th September 2024
KEYWORDS Non-traditional agricultural ores, soil fertility, agriculture, mineral fertilizers, soil chemical composition, productivity,
sustainable development.
The article examines the possibilities of using non-traditional agro-ores to improve soil fertility. The purpose of the study is to evaluate the effect of agro-ores on the physico-chemical properties of the soil and the productivity of agricultural crops. During experiments, it was found that the use of agro-ores improves the soil structure, increases the ability to retain moisture, reduces acidity, and enriches the soil with macro- and microelements. This led to an increase in productivity and improved product quality. Also, studies have confirmed the environmental safety of agro-ores and their long-term positive effect on the soil. The results of the study show that the use of non-traditional agricultural ores can be an effective tool for sustainable agriculture, especially in regions with unfavorable soil-climate conditions.
NOAN'ANAVIY AGRORUDALARNI FOYDALANISH VA UNING TUPROQ
UNIMDORLIGIGA TA'SIRI
Duysenbaeva Gulnaz
Qoraqalpoq davlat universiteti Ekologiya va tuproqshunoslik mutaxassisligi 2-kurs magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.13801434
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 13th September 2024 Accepted: 19th September 2024 Online: 20th September 2024
KEYWORDS Noan'anaviy agrorudalar,
tuproq unumdorligi, qishloq xojaligi, mineral o'g'itlar, tuproqning kimyoviy tarkibi, hosildorlik, barqaror rivojlanish.
Maqolada tuproq unumdorligini oshirishda noan'anaviy agrorudalardan foydalanish imkoniyatlari ko'rib chiqilgan. Tadqiqotning maqsadi agrorudalarni tuproqning fizik-kimyoviy xossalariga hamda qishloq xojalik ekinlari hosildorligiga ta'sirini baholashdan iborat. Agrorudalarni qo'llash tuproq strukturasini yaxshilashi, nam saqlash qobiliyatini oshirishi, kislotaliligini pasaytirishi va tuproqni makro- va mikroelementlar bilan boyitishi tajribalar davomida
EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz
aniqlandi. Bu esa hosildorlikning oshishiga va mahsulot sifatining yaxshilanishiga olib keldi. Shuningdek, tadqiqotlar agrorudalarning ekologik xavfsizligi va ularning tuproqqa uzoq muddatli ijobiy ta'sirini tasdiqladi. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, noan'anaviy agrorudalardan foydalanish, ayniqsa, noqulay tuproq-iqlim sharoitiga ega hududlarda barqaror qishloq xojaligi uchun samarali vosita bo'lishi mumkin.
Zamonaviy qishloq xo'jaligi bir qator muammolarga duch kelmoqda, jumladan, unumdor tuproqlarning kamayishi, hosildorlikni oshirish va atrof-muhitga salbiy ta'sirni kamaytirish zarurati. Aholining o'sishi va iqlim o'zgarishi sharoitida agrar sohani barqaror rivojlantirishga hissa qo'shishi mumkin bo'lgan yangi usul va texnologiyalarni izlash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bunday usullardan biri o'simliklarning o'sishi uchun zarur bo'lgan mikro- va makroelementlarni o'z ichiga olgan va tuproq uchun muqobil ozuqa manbai bo'lib xizmat qilishi mumkin bo'lgan noan'anaviy agrorudalardan foydalanishdir [5, 90]. Noan'anaviy agrorudalar ilgari qishloq xo'jaligida keng miqyosda qo'llanilmagan mineral birikmalardir. Ushbu materiallar tuproq unumdorligini oshirish va o'simliklarning o'sishi uchun hayotiy zarur bo'lgan kalsiy, magniy, kaliy va fosfor kabi oziq moddalarga boy bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, agrorudalar tuproqlarning fizik-kimyoviy xossalariga ijobiy ta'sir ko'rsatib, ularning strukturasini, suv saqlash qobiliyatini yaxshilashi va mikrobiologik jarayonlarni faollashtirishga yordam berishi mumkin. Ushbu maqolaning maqsadi noan'anaviy agrorudalardan foydalanish va ularning tuproq unumdorligiga ta'sirini tadqiq etishdan iborat. Vazifalar agrorudalarning kimyoviy tarkibini tahlil qilish, ularning tuproqning fizik va kimyoviy xossalariga ta'sirini baholash, shuningdek, ularning qishloq xo'jaligi ekinlari hosildorligi va sifatiga ta'sirini aniqlashdan iborat.
Agrorudalardan qishloq xo'jaligida foydalanish bir necha o'n yilliklar davomida ularning tuproq unumdorligini yaxshilash va qishloq xo'jaligi ekinlari hosildorligini oshirish qobiliyati bilan bog'liq holda o'rganish obyekti bo'lib kelmoqda. Xususan, olimlar tomonidan an'anaviy mineral o'g'itlar o'rnini bosishi yoki to'ldirishi mumkin bo'lgan noan'anaviy turdagi agrorudalar, masalan, bazalt, gil, fosforit va boshqa mineral birikmalar tadqiq etilmoqda. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, agrorudalar tuproqqa uzoq muddatli ta'siri tufayli sezilarli salohiyatga ega [7, 149]. Masalan, kremniy va boshqa mikroelementlarga boy bazaltni qo'llash bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar tuproq strukturasining yaxshilanishi, suv saqlash qobiliyatining oshishi va tuproq muhitida biologik jarayonlarning faollashuvini ko'rsatdi. Boshqa ishlarda agrorudalar fosfor, kaliy va kalsiy tanqisligini to'ldirishi mumkinligi qayd etilgan, bu ayniqsa tuproqda ushbu elementlar kam bo'lgan qishloq xo'jaligi mintaqalari uchun muhimdir. Shuningdek, agrorudalarni qo'llashning ekologik jihatlari keng o'rganilmoqda. Sintetik o'g'itlardan farqli o'laroq, agrorudalar atrof-muhitga salbiy ta'sirni kamaytirishi, ozuqa moddalarining yuvilishini kamaytirishi va tuproqning umumiy barqarorligini yaxshilashi mumkin. Agrorudalar tabiiy mahsulot ekanligi ham muhim jihati bo'lib, bu ularning qishloq xo'jaligi tizimlarida xavfsizligi va ekologik maqbulligini ta'minlaydi.
EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz
Turli xil iqlim va tuproq sharoitlarida olib borilgan tadqiqotlar, agrorudalarning ishlatilish mintaqalariga qarab xususiyatlarini batafsil o'rganish zarurligini ko'rsatadi. Masalan, tropik mintaqalarda fosfat ma'danlari tuproqning yemirilishiga qarshi kurashda yaxshi natija ko'rsatgan bo'lsa, kislotaliligi yuqori bo'lgan mintaqalarda magnezial va kaltsiyli agrorudalar yaxshi ishlaydi. Shunday qilib, to'plangan ma'lumotlar noan'anaviy agrorudalarning tuproq unumdorligini oshirish va qishloq xo'jaligidagi ekologik vaziyatni yaxshilash uchun sezilarli salohiyatidan dalolat beradi. Shunga qaramay, maqbul dozalash, uzoq muddatli ta'sir va turli tuproq tiplariga ta'siri kabi ko'plab jihatlar yanada o'rganishni talab etadi.
So'nggi o'n yilliklarda qishloq xo'jaligi ko'plab tahdidlarga duch kelmoqda, jumladan, iqlim o'zgarishi, tuproq sifatining yomonlashuvi va tabiiy resurslarning kamayishi. Bunday vaziyatda bazalt, fosforit va ohaktosh kabi agrorudalardan foydalanish tobora dolzarb bo'lib bormoqda. Ushbu tabiiy minerallar nafaqat tuproqning fizik va kimyoviy xossalarini yaxshilashga, balki uning tashqi ta'sirlarga chidamliligini oshirishga ham qodir bo'lib, natijada qishloq xo'jaligi ekinlari hosildorligi va sifatini oshirishga olib keladi.
Agrorudalar ta'sirining asosiy jihatlaridan biri tuproqning fizik strukturasini yaxshilash hisoblanadi. Ushbu minerallarni kiritish natijasida erishiladigan tuproqning yumshoqligi va g'ovakligi o'simliklarning ildiz tizimini optimal rivojlanishi uchun zarur bo'lgan havo va suvning yaxshi singishiga yordam beradi. Yaxshilangan drenaj qobiliyati ortiqcha namlikka sezgir ekinlar uchun juda muhim bo'lgan suv turg'unligi xavfini kamaytiradi. Bundan tashqari, agrorudalar tuproqning nam saqlash qobiliyatini oshiradi. Bu xususiyat, ayniqsa, Qoraqalpog'iston kabi qurg'oqchilikka moyil hududlarda muhim ahamiyatga ega. Agrorudalarning mineral komponentlari namlikni ushlab turishga qodir bo'lib, qurg'oqchilik davrida o'simliklarga kerakli miqdorda suv olishga yordam beradi, shu bilan tez-tez sug'orishga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradi va suv resurslarini tejaydi [2, 63-65].
Agrorudalarning tuproqning kimyoviy xossalariga ta'siri ham ahamiyatlidir. Masalan, ularning ba'zilari tarkibidagi kalsiy va magniy kabi elementlar tufayli tuproqning kislotaliligini pasaytirishi mumkin. Bu kislotali tuproqli hududlar uchun muhim bo'lib, kislotalilikning yuqoriligi o'simliklarning ozuqa moddalarini o'zlashtirishiga to'sqinlik qiladi. Agrorudalardan foydalanish pH darajasini tenglashtirishga imkon beradi, bu esa o'simliklarning o'sishi va rivojlanishi uchun yanada qulay sharoit yaratadi. Agrorudalar, shuningdek, fosfor, kaliy va magniy kabi zarur mikro- va makroelementlar manbai bo'lib xizmat qiladi. Fosfat rudalaridan olinadigan fosfor ildiz tizimining rivojlanishini rag'batlantiradi va gullashga yordam beradi. Kaliy, o'z navbatida, o'simliklarga qurg'oqchilik va kasalliklar kabi stresslarni yaxshiroq yengishga yordam beradi va ularning suv balansini yaxshilaydi.
Agrorudalar fizik-kimyoviy xossalarini yaxshilash bilan birga tuproqdagi mikrobiologik jarayonlarni faollashtiradi. Bu organik moddalarning parchalanishiga va gumus hosil bo'lishiga yordam beradi, bu esa o'z navbatida tuproqdagi organik moddaning umumiy miqdorini oshiradi, uning unumdorligini va uzoq muddatli barqarorligini yaxshilaydi. Agrorudalar azot bog'lovchi bakteriyalar va zamburug'lar kabi foydali mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi, ular o'simliklarga to'yimli moddalarning barqaror yetib kelishida muhim rol o'ynaydi. Global o'zgarishlar va iqtisodiy beqarorlik sharoitida noan'anaviy agrorudalardan foydalanish barqaror qishloq xo'jaligiga erishishning muhim
EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz
vositasiga aylanmoqda. Ularning tuproqning fizik-kimyoviy xossalariga ta'siri tuproq strukturasining yaxshilanishiga, nam saqlash qobiliyatining ortishiga va oziqa moddalari bilan boyishiga olib keladi, bu esa o'z navbatida hosildorlikning ortishiga va qishloq xo'jaligi ekinlarining sifatini yaxshilashga yordam beradi. Shunday qilib, agrorudalar tuproq resurslarini samarali va barqaror boshqarish uchun istiqbolli yechim bo'lib, bu oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash va atrof-muhitni saqlash yo'lidagi muhim qadamdir.
Barqaror qishloq xo'jaligiga intilishda bazalt, fosforitlar va ohaktosh kabi noan'anaviy agrorudalardan foydalanishga qiziqish ortib bormoqda. Ushbu tabiiy materiallar nafaqat tuproqning fizik va kimyoviy xossalarini yaxshilashi, balki qishloq xo'jaligi ekinlari hosildorligini sezilarli darajada oshirishni ta'minlashi mumkin. Ushbu bo'limda agrorudalarni qo'llash va ularning tuproq xossalariga hamda hosildorlikka ta'siri bo'yicha o'tkazilgan tajribalar natijalari keltirilgan.
Eng ahamiyatli natijalardan biri tuproq strukturasi va teksturasining yaxshilanishi bo'ldi. Agrorudalarning kiritilishi uning yumshoqligi va g'ovakligini oshirishga yordam berdi, bu esa o'z navbatida aeratsiya va suv o'tkazuvchanligini yaxshiladi. Bu, ayniqsa, dastlab tuproqning zichligi yuqori bo'lgan, qatqaloq hosil bo'lishi va dimlanish xavfi sezilarli darajada kamaygan joylarda yaqqol ko'zga tashlanadi. Shunday qilib, agrorudalardan foydalanish nafaqat o'simliklarning ildiz tizimi uchun sog'lom muhit yaratishga yordam berdi, balki uning umumiy agronomik xususiyatlariga ham ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Tuproqdagi namlik ham nam saqlash qobiliyatining oshishi tufayli yaxshiroq saqlanib qoldi, bu esa qurg'oqchil hududlarda juda muhimdir. Tajribalar shuni ko'rsatdiki, agrorudalar bilan boyitilgan tuproqlar yomg'irsiz uzoqroq davrlarga chidaydi, bu esa o'simliklarni namlik tanqisligi sharoitida ham barqaror o'sishini ta'minlashga imkon beradi.
Agrorudalar tuproq tarkibidagi makro- va mikroelementlar miqdoriga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Fosfat agrorudalarining qo'llanilishi fosfor miqdorining sezilarli darajada oshishiga olib keldi, bu esa ildiz tizimining rivojlanishiga va natijada ekinlar hosildorligiga bevosita ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Bundan tashqari, kaliy va kalsiyning ko'payishi kuzatildi, bu esa o'simliklarning suv balansini yaxshilashga va stresslarga chidamliligini mustahkamlashga yordam berdi. Tarkibida temir va rux kabi mikroelementlar bo'lgan agrorudalardan foydalanish ularning tuproqdagi konsentratsiyasini oshirdi, bu esa o'simliklarni kasalliklarga chidamliligini oshirdi va ularning umumiy salomatligiga yordam berdi. Agrorudalar tomonidan faollashtirilgan mikrobiologik jarayonlar natijasida organik moddalarning to'ldirilishi ham tuproq unumdorligini uzoq muddat saqlab turishda asosiy rol o'ynagan.
Agrorudalar qo'llanilgan tajriba maydonlarida hosildorlik nazorat maydonlariga nisbatan sezilarli darajada oshganligini ko'rsatdi. Agrorudalar bilan boyitilgan tuproqlarda yetishtirilgan o'simliklar ham hosil miqdori, ham sifati bo'yicha yuqori ko'rsatkichlarni namoyon etdi. Tuproqda ozuqa moddalari konsentratsiyasining ortishi bevosita meva va don sifatining yaxshilanishiga ta'sir qilib, vitamin va minerallar miqdorini oshirdi.
Agrorudalarni qo'llashning ekologik xavfsizligini ham ta'kidlash muhimdir. Ular tabiiy materiallar bo'lib, atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatish xavfini istisno qiladi. Agrorudalardan foydalanish ham kimyoviy o'g'itlarga bo'lgan ehtiyojning kamayishiga olib keladi, bu esa suv havzalari va tuproqning ifloslanishini kamaytiradi. Uzoq muddatli kuzatuvlar shuni ko'rsatadiki, agrorudalar qo'llanilgandan so'ng tuproqning fizik-kimyoviy xossalaridagi ijobiy
EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz
o'zgarishlar bir necha mavsum davomida saqlanib qoladi. Bu ularning tuproq unumdorligiga va agroekotizim barqarorligiga uzoq muddatli ta'sirini ko'rsatadi.
Olib borilgan tadqiqotlar natijasida bir qator muhim xulosalarga kelish mumkin. Birinchidan, agrorudalar tuproqning fizik-kimyoviy xossalarini sezilarli darajada yaxshilaydi, bu esa uning hosildorligini oshiradi. Ikkinchidan, agrorudalarni qo'llash bilan bog'liq bo'lgan ozuqa moddalarining miqdorini oshirish qishloq xo'jaligi ekinlarining yanada samarali o'sishiga va ularning sifatini yaxshilashga yordam beradi. Nihoyat, yuqori ekologik standartlar va uzoq muddatli ijobiy ta'sirlar agrorudalarni barqaror qishloq xo'jaligi uchun istiqbolli yechimga aylantiradi, ayniqsa, qurg'oqchil va qurg'oqchil yerlarda. Shunday qilib, agrorudalardan foydalanish qishloq xo'jaligining zamonaviy muammolarini hal qilishga qodir bo'lgan barqaror va mahsuldor agroekotizimlarni yaratish yo'lidagi muhim qadamdir.
Xulosa. Umuman olganda, noan'anaviy agrorudalardan foydalanish tuproq unumdorligini oshirish va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini yaxshilash uchun samarali va istiqbolli yechimdir, ayniqsa, qurg'oqchil iqlim va oriqlagan yerlar sharoitida. Ushbu qimmatli natijalar keyingi tadqiqotlar va agronomiyaning ekologik xavfsizlik bilan o'zaro hamkorligi uchun yangi ufqlarni ochadi. Agrorudalardan foydalanish barqaror qishloq xo'jaligining muhim qismiga aylanishi mumkin, u oziq-ovqat ishlab chiqarish va sayyorani parvarish qilish o'rtasidagi uyg'unlikka intilib, insoniyat ehtiyojlarini qondirish atrof-muhitni muhofaza qilish bilan uyg'unlashgan kelajak uchun asos yaratadi.
References:
1. Аринушкина E.B. Руководство по химическому анализу почв. М., 1970.
2. Котельников В. Г. Об улучшении песчаных почв навозкой глины и суглинка. Об удобрении почв. Изд. 5-е. СПб., 1894.
3. Растеороеа О.Г. Физика почв: Практическое руководство. J1'., 1983.
4. Сапрыкин Ф.Я. Геохимия почв и охрана природы. Геохимии, повышение плодородия и охрана почв. Л., 1984.
5. Симаков В.Н., Абдужалалов А. Улучшение песчаных почв подзолистой зоны путем глинования // Агропочвенные и геоботанические исследования Северо-Запада СССР: Сб. статей. Л., 1965. С. 87-125.
6. Турчин Ф.В. Влияние мергеля, соломы и глины на песчаных почвах // Труды Полесской обл. с.-х. опытной станции. Т. III, вып. 43. 1929.
7. Gerlach М. Die Wirkung einer Durchmischung des leichterer Bodens mit Moor, Mergel, Ton und Stroh // Landwirtschaftlichen Versuchs-Stationen. Bd LXXIX-LXXX. 1913. S. 681.
