CC BY
0NO'ANANAVIY KVINOA (CHENOPODIUM QUINOA WILLD.) EKININING OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASHDAGI ROLI
1Ko'chkeldiyeva Shahnoza Chorshanbiyevna, 2Jumayev Shuxrat Maxsadovich
1TerAiri tayanch doktoranti 2TerAiri q.x.f.f.d (PhD) dotsent https://doi.org/10.5281/zenodo.11379391
Annotatsiya. Ushbu maqolada no'ananaviy kvinoa (Chenopodium quinoa Willd.) ekinining kelib chiqishi, ishlatilishi, ahamiyati, inson salomatligida tutgan o'rni, shuningdek hozirgi vaqtda jahonda kechayotgan oziq-ovqat xavfsizligi muammosini hal qilishdagi o'rni xususida fikr yuritiladi. Shu bilan birgalikda ushbu ekin turini Surxondaryo viloyati hududida introduksiya qilish ishlari, tadqiqot natijalari ham yoritiladi.
Kalit so'zlar: kvinoa (Chenopodium quinoa Willd.), oq kvinoa, qora kvinoa, qizil kvinoa, Peru, Boliviya. Janubiy Amerika, E va B guruh vitaminlari, Surxondaryo viloyati, Angor tumani, "oltin don".
Аннотация. В данной статье рассматриваются происхождение, использование, значение нетрадиционной киноа (Chenopodium quinoa Willd.), ее роль в здоровье человека, а также ее роль в решении современной глобальной проблемы продовольственной безопасности. Вместе с тем, освещены также работы по внедрению данного вида культуры на территории Сурхандарьинской области, результаты исследований.
Ключевые слова: киноа (Chenopodium quinoa Willd.), белая киноа, черная киноа, красная киноа, Перу, Боливия. Южная Америка, витамины группы Е и В, Сурхандарьинская область, Ангорский район, «золотое зерно».
Annotation. This article discusses the origin, use, importance of non-traditional quinoa (Chenopodium quinoa Willd.), its role in human health, as well as its role in solving the current global food security problem. At the same time, the work of introduction of this type of crop in the territory of Surkhandarya region, the results of research are also covered.
Key words: quinoa (Chenopodium quinoa Willd.), white quinoa, black quinoa, red quinoa, Peru, Bolivia. South America, group E and B vitamins, Surkhandarya region, Angor district, "golden grain".
Hozirgi kunda dunyo aholisi soni ortib borishi bilan oziq-ovqat mahsulotlariga bo'lgan talab ortib boradi. Tabiiyki oziq-ovqat mahsulotlarining yetishmasligi holati kuzatiladi va bunga qarshi kurashish maqsadida qishloq xo'jaligi ekinlaridan yuqori hosil olishga erishish va shu bilan birga inson organizmiga ta'sirini yanada yaxshilash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Qishloq xo'jaligi ekinlarining nafaqat yuqori hosil berishi, inson salomatligiga foydali ta'sir ko'rsatishi shu bilan birgalikda istalgan tuproq sharoitida o'sa olish xususiyati ham muhim omillardan biri hisoblanadi. Shuningdek yana bir muhim omil borki uni ham e'tirof etib o'tmaslikni iloji yo'q. Chunki yaqin kelajakda ushbu omil bilan ham dolzarb muammolar kelib chiqishi kutilmoqda. Bu-suv! Qishloq xo'jaligi ekinlarini yetishtirishda suvtejamkor texnologiyalardan foydalanish yoki suvsizlikka chidamli bo'lgan o'simlik tur va navlarini yetishtirish va mo'l hosil olishga erishish masalasi ham eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Oziq-ovqat xavfsizligi hamda taqchilligi muammosini oldini olish maqsadida Respublikamizda
ham qator chora-tadbirlar ko'rilmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024 yil 16-fevraldagi PF-36 son "Respublikada oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashning qo'shimcha chora tadbirlari to'g'risida" gi farmoniga muvofiq Respublikada oziq-ovqat xavfsizligi va sog'lom ovqatlanishni ta'minlash hamda aholining barcha qatlamlari sog'lom va faol hayot kechirishi uchun tabiiy, moliyaviy hamda moddiy resurslardan foydalanishning samarali tizimlarini joriy etishga qaratilgan ustuvor vazifalar belgilab olindi.
No'ananaviy kvinoa - Janubiy Amerikadagi And tog'lari yonbag'irlarida Peru, Boliviya, Chili va Ekvadorning baland qismlarida o'sadigan Chenopodiaceae oilasining bir don ekinining nomi. Inklar kvinoani "barcha donlarning onasi" va "oltin don" deb atashgan, bu ularning ratsionining asosini kartoshka va makkajo'xori bilan tashkil etganligi sababli ajablanarli emas. Inka jangchilari kinoani yog' bilan iste'mol qilishadi va bu uzoq yurishlar va janglarda ularga kuch berishiga ishonishgan.
1-rasm. Kvinoaning umumiy ko'rinishi 2-rasm. Kvinoa urug'lari
Kvinoa - bu bir jinsli bir yillik o'simlik. O'simlik balandligi tuproq va iqlim sharoitiga bog'liq holda 0,6 - 3 metrgacha yetadi. Poyasi tik, dumaloq yoki kesmada silindrsimon. Barglari oddiy, polimorf. Gullari ko'zga tashlanmaydi, oddiy periant, biseksual yoki bir jinsli, panikulyarlarda to'plangan. Gullar o'z-o'zidan changlanadi (chetdan 10-15% hollarda changlanadi). Mevasi - bir urug'li yong'oq. Vegetatsiya davri 130-170 kunni o'z ichiga oladi. Unib chiqishi uchun kerak bo'ladigan optimal harorat 15-200, pH darajasi 4,5 pH dan 9 pH gacha bo'lgan tuproqlarda yaxshi o'sib, rivojlanadi. Kvinoa juda ko'p agroiqlim sharoitlariga moslasha olish xususiyatiga ega. Qulay o'sishi uchun va rivojlanish uchun optimal harorat 15 - 20 ° C. Sovuqqa chidamlilikning pastki chegarasi harorat -4 ° C. Yuqori harorat chegarasi harorat 38 ° C o'simlik uchun hisoblanadi.
Hosilni shakllantirish mumkin bo'lgan havo namligi 40 dan 90% gacha nisbatan sodir bo'ladi. O'simlik namlik yetishmasligiga chuqur ildiz tizimi tufayli chidamli.
Kvinoa o'rtacha yiliga 200 mm yog'ingarchilik talab qiladi. Dengiz sathidan 4000 m gacha balandliklarda o'sa oladi. O'simliklar kuchli quyosh nurlanishiga moslashgan.
TADQIQOT O'TKAZISH SHAROITLARI VA IQLIMI. Angor tumani - Surxondaryo viloyatidagi tuman bo'lib, 1952-yil 16-aprelda tashkil topgan. 1962-yil 24-dekabrda Termiz tumaniga birlashtirilgan. 1979-yil 4-dekabrda qayta tuzildi. Angor tumani viloyat janubida joylashgan. Termiz, Muzrabot, Sherobot, Qiziriq, Jarqo'rg'on tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 0,39 ming km.kv.
Tabiati. Angor tumani iqlimi quruq, subtropik iqlim. Qishi qisqa iliq, yanvarning o'rtacha temperaturasi 2-30 C. Yozi issiq, davomli. Iyulning o'rtacha temperaturasi 31-320C . Yiliga 120130 mm yog'in tushadi. Vegetatsiya davri 300 kun. Tuman hududining g'arbiy qismidan Sherobod daryosining quyi qismi oqib o'tadi. Zang kanalidan taqmoqlanadigan ariqlardan sug'oriladi. Tuprog'i bo'z, taqir, qumloq tuproq. Tuproq sho'rlanishini kamaytirish maqsadida tuman hududi bo'ylab shimoliy-sharqdan janubiy-g'arb yo'nalishida zovur qazilgan. Tumanda sho'ra, yantoq, jing'il, qiyoq, qamish, burgan kabi cho'l o'simliklari o'sadi. Tuman hududining ko'p qismi o'zlashtirilganligi sababli cho'ldashtga xos yovvoyi hayvonlar deyarli uchramaydi.
TADQIQOT NATIJALARI. Tadqiqot yuqorida keltirilganidek Surxondaryo viloyati Angor tumani sharoitida ekildi. Tuproq va iqlim sharoiti jihatidan kvinoaning barcha sharoitlarga , ayniqsa suvsizlikka chidamli ekanligini e'tiborga olgan holda bu hudud mos keladi. Iqlim sharoitini hisobga olgan holda kvinoa ekinini ekish ishlari aprel oyining birinchi o'n kunligiga to'g'ri keldi. Ushbu o'simlikni tuproq va iqlim sharoitimizda ekish sxemasi va ekish me'yori o'rganilmoqda. Hozirda dastlabki fenologik va biometrik o'lchov ishlari sug'orish va agrotexnik tadbirlar bilan birgalikda amalga oshirilmoqda.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, ushbu amaliyotni O'zbekiston Respublikasining boshqa hududlarida ham davom ettirish, shuningdek, no'ananaviy kinoa ekini suvsizlikka chidamli va sho'rlangan tuproqlarda o'sishga moslashgan o'simlik bo'lganligi hamda oziq-ovqat sanoatida dunyo bo'yicha donli ekinlar qatorida iste'molga kiritilganligi sababli ham ushbu o'simlikni Surxondaryo viloyati hududidagi o'rtacha taqirsimon sho'rlangan tuproqlarida ekish me'yorlari va sxemasining o'sishi, rivojlanishi, xosildorligi hamda sifatiga ta'sirini o'rganish, oziq-ovqat, yem-xashak hamda yoqilg'i sifatida foydalanish uchun tavsiyanoma ishlab chiqish muhim ahamiyatga egadir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024 yil 16-fevraldagi PF-36 son "Respublikada oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashning qo'shimcha chora tadbirlari to'g'risida" gi farmoni .
2. Alandia G., Rodriguez J.P., Jacobsen S.-E., Bazile D., Condori B. Global expansion of quinoa and challenges for the Andean region. Global Food Chemistry. 2020;(26):100429. https://doi.org/10.1016/j.gfs.2020.100429.
3. Bhargava A., Shukla S., Ohri D., Chenopodium quinoa—An Indian perspective, Ind. Crops Prod. 2006;23(1):73-87. https://doi.org/10.1016/j.indcrop.2005.04.002.
4. Bazile D., Salcedo S., Santivanez T., Bertero D., Nieto C. State of the art of quinoa in the world in 2013. Santiago de Chile, Chile.
5. Choque C. Effects of climate change in production and performance in quinoa Juli district, period 1997-2014. Comuniaccion. 2016;7(2):38-47. (in Spanish).
6. El Youssfi, L., Choukr-Allah, R., Zaafrani, M., Mediouni, T., Ba Samba, M., and Hirich, A. (2012). Effect of domestic treated wastewater use on three varieties of Quinoa (Chenopodium quinoa) under semi arid conditions. World Acad. Sci. Eng. Technol. 68, 306-309.
7. Fghire, R., Oudou, I. A., Filali, K., Benlhabib, O., and Wahbi, S. (2013). "Deficit irrigation and fertilization impact on quinoa water and yield productions," in International Conference on Sustainable Water Use for Securing Food Production in the Mediterranean Region under Changing Climate, ed R. Choukr-Allah. (Agadir: SWUP-MED project), 409-416.
8. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Latin American Integration Association (ALADI). Trends and prospects of international quinoa trade. 2014.
http://www.fao.org/publications/card/es/c/90ce9b3a-7f09-5d64-4ef6990d4958dfb.
9. Garcia, M., Raes, D., and Jacobsen, S.-E. (2003). Evapotranspiration analysis and irrigation requirements of quinoa (Chenopodium quinoa) in the Bolivian highlands. Agric. Water Manage. 60, 119-134. doi: 10.1016/S0378-3774(02)00162-2
10. www.https:google.com.
