Научная статья на тему 'НЕМИС ТИЛИ ЭРГАШГАН ҚЎШМА ГАПЛАР ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ЛИСОНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ'

НЕМИС ТИЛИ ЭРГАШГАН ҚЎШМА ГАПЛАР ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ЛИСОНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
337
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қўшма гап / эргашган қўшма гап / эга эргаш гап / кесим эргаш гап. / compound sentence / subject sentence / object sentence.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зумрат Худайбердиева

Систем лингвистикада ҳар бир тил ўз тузилишига эга эканлиги таъкидланади. жумладан, немис тили ҳам ўз лисоний хусусиятлари билан ўзбек тилидан ажралиб туради. Бу эса немис тилини ўрганишда ўзбек талабаларига қатор қийинчиликни келтириб чиқаради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TYPES OF GERMAN COMPOSITIONS AND THEIR LANGUAGE FEATURES

In system linguistics, it is emphasized that each language has its own structure. including German, differs from Uzbek in its linguistic features. This poses a number of challenges for Uzbek students in learning German.

Текст научной работы на тему «НЕМИС ТИЛИ ЭРГАШГАН ҚЎШМА ГАПЛАР ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ЛИСОНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ»

НЕМИС ТИЛИ ЭРГАШГАН ^УШМА ГАПЛАР ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ УЗИГА ХОС ЛИСОНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Зумрат Худайбердиева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Систем лингвистикада хар бир тил уз тузилишига эга эканлиги таъкидланади. жумладан, немис тили хам уз лисоний хусусиятлари билан узбек тилидан ажралиб туради. Бу эса немис тилини урганишда узбек талабаларига катор кийинчиликни келтириб чикаради.

Калит сузлар: кушма гап, эргашган кушма гап, эга эргаш гап, кесим эргаш

гап.

TYPES OF GERMAN COMPOSITIONS AND THEIR LANGUAGE FEATURES

Zumrat Hudoiberdieva

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

In system linguistics, it is emphasized that each language has its own structure. including German, differs from Uzbek in its linguistic features. This poses a number of challenges for Uzbek students in learning German.

Keywords: compound sentence, subject sentence, object sentence.

КИРИШ

Немис тили грамматикаси ёритилган адабиётларда кайд этиладики, кушма гап - тузилишига кура содда гапга ухшаш икки ва ундан ортик предикатив бирликнинг интонация ва мазмун жихатидан бир бутунлик хосил этиши билан юзага келувчи гапдир. Гапнинг структурал жихатдан алохида бир тури. Кушма гап тузилиши ва курилиш материалига кура содда гапдан фарк килади. Содда гапнинг курилиш материали суз ёки суз бирикмалари булса, кушма гапнинг курилиш материали содда гаплардир. Содда гап битта предикатив асосдан, кушма гап эса икки ва ундан ортик предика-тив асосдан ташкил топади. Немис тилида эргашган кушма гапнинг бир неча турлари мавжуд.

АСОСИЙ КИСМ

Эга эргаш гап (Der Subjektsatz). Эга эргаш гап бош гапга 1) wer, was, der, welcher каби сурок олмошлари ва 2) богловчилар оркали богланиши мумкин.

Сурок олмошлари предлог ёки предлогсиз турли хил келишикда келиб эга эргаш гапни бош гапга боглаб келиши мумкин. Киёсланг:

1. Wen der Sergent des Komisars in sein Notizbuch eintrug, der fühlte sich ausgezeichnet. (W. Bredel).

2. Was er jetzt in die Finger bekam, war ohne Zweifel ein Gruß von Paul. (A. Seghers).

3. Es war kein Geheimnis, in wessen Auftrag unsere Maschinen liefen. (A. Seghers).

Эга эргаш гаплар шунингдек daß, ob, wenn, als каби богловчилар оркали хам бош гапга богланиб келиши мумкин. Булар ичида энг куп кулланадигани daß булса, кам ишлатиладигани als ва wenn богловчилари булиб хисобланади. Киёсланг:

1. „Daß du mich auch einmal besuchst, Frieda, freut mich ganz besonders ". (W. Bredel).

2. „Ob sie zufrieden sind, ist mirgleichgültigt". (W.Bredel).

3. Das Aufregendste war, als wir eines Tages in der Gärtnerei Bucher eine Höhle mit einem unterirdischen Gang endeckten. (J. Becher).

Одатда бош гап составида es, der, die, das каби коррелатлар мавжуд булиб, булар ичида es куп кулланадигани булиб хдсобланади:

Es war ihr nicht anzumerken, ob sie die Mutter der Kinder oder die ältere Schwester war. (A.Seghers).

Бош гапнинг кесими куп холларда от кесим булиб келиши мумкин. Бундай холатда баъзан кесимнинг узгарувчи кисми ва es коррелати тушириб колдирилгани хам кузатилади. Киёсланг:

1. Es war unmöglich, daß ihm etwas entging. (A.Seghers).

2. Schade, daß er nicht schwarz ist. (W. Bredel).

Кесим эргаш гаплар (der Prädikatsatz). Эргаш гапларнинг бу тури хам эга эргаш гап сингари бош гап билан жуда хам якин алокада булади. Бош гап составида es, das, der каби коррелатлар келиб, эргаш гап хар доим ундан кейин келади. Эргаш гап бош гапга der, was, wie, wofür каби нисбий олмошлар оркали богланиши мумкин:

1. Er ist durchaus nicht das, was man einen hübschen Burschen nennt ... (W.Bredel).

2. Der Kleine aber, der Heini, der war, wie ihn Röder beschrieben hatte. (A.Seghers).

Кесим эргаш гап шунингдек daß, als, ob, als ob, wie wenn, als wenn каби богловчилар билан хам бош гапга богланиши мумкин. Киёсланг:

1. Nun, das Schlimme ist, daß Erika ein wenig zur Meloncholie neigt . (Th.Mann).

2. Der Abschied ist, als ob man ein Herz zerreiße. (A.Seghers).

Тулдирувчи эргаш гап (Der Objektsatz). Тулдирувчи эргаш гап бош гапга асосан daß, камрок ob ва wie богловчилари ёрдамида юогланади. Бош гап составида damit, dafür, drauf, darüber каби равиш олмошлари ва es, das курсатиш олмошлари коррелат сифатида намоён булади. Киёсланг:

1. Er war von Anfang an darauf gefaßt gewesen, daß heute nicht alles glattgehen konnte. (A. Seghers).

2.Sie spürte schon, wie ihre Hand den Schirm umkrallte. (86. Zweig).

Шунингдек тулдирувчи эргаш гаплар wer, der, welcher каби нисбий олмошлар, хамда womit, wofür, worüber, wo, wohin сингари нисбий равишлар оркали бош гапга богланиб келиши мумкин. Бундай холатда es, der, derjenige курсатиш олмошларидан бири тегишли келишикларда коррелат сифатида бош гап доирасида намоён булади:

1. Er ließ es offen, welche Wege er meine (B. Uhse).

2. Hedwig Brunner wußte, wem der Dachboden gehört. (Eben da)

Аникловчи эргаш гап (der Attributsatz). Аникловчи эргаш гап бош

гапдаги бирон сузни аниклаб конкретлаштириб келади. У одатда бош гап билан турли хил келишикда предлогли ва предлогсиз куринишда der,welcher нисбий олмошлари оркали богланади. Айнан мана шу нисбий олмош бир томондан бош ва эргаш гапларни бир - бири билан буглаб келса, иккинчи томондан эргаш гап составида ега , тулдирувчи ёки аникловчи функциясини бажариб келади.

Киёсланланг:

1. Wolfgang,dar wieder eifrig... weiterarbeitete, lud sie ein,mit ihm zu essen.(B.Kellermann).

2. In ihrem keinen , reinlichen Zimmer, dessen Möbel mit hellgeblümtem Kaffun überzogen waren, erwachte Tony am nächsten Morgen mit dem angeregten und freundigen Gefühl,mit dem man in einer neuen Liebeslage die Augen öffnet.(Th.Mann).

Аникловчи эргаш гап бош гапга wo,wohin,worum, wie, wieweit, worüber, womit каби нисбий равишлар оркали хам богланиши мумкин.

1. Der Ort, wo sie sich für diese Nacht niedergelassen haffen,schien ehemals ein Schloß gewesen zu sein. (W. Hauff).

2. Da kam die Frage wieweit sich die städtische Fürsorgeseiner Kinder annehme. (A. Segners)

Агарда аникловчи эргаш гап бош гапдаги etwas, manches, vieles, nichts, alles сузлари, тартиб сонлар ёки отлашган сифат билан богланиб келса, одатда у was нисбий олмоши (Nominativ ёки Akkusativ дa) ёки нисбий равиш оркали бошкарилади:

1. Er wusste selbst, daß an ihm nichts war, was besonders ins Augestach. (A.Seghers)

2. Das erste, was Karlchen bemerkte, war ein ganz kleiner chinesicher Schoßhund.(A.Seghers)

Аникловчи эргаш гап шунингдек бир катор богловчилар билан бош гапга богланиб келиши мумкин. Улар жумласига daß, ob, als,wenn, da, als ob, als wenn богловчилари киради. Улардан daß ва ob богловчилари бош гап составида феълдан ясалган от турганда аникловчи эргаш гапни бошкариб келади:

1. Deine Hoffnung,daß durch uns deine Rettung kommen werde, ist vergeblich.(W.Hauff).

2. Der Kopf des Vaters... hielt strammstehend Umschau, ob sich nicht etwas staatsgefährliches ereigne.(Z.I.Becher)

Агарда бош гапдаги аникланиб келинаётган вакт маъносига эга булса, аникловчи эргаш гап da, wo баъзан als каби богловчилар оркали бошкарилади:

1. ... es gab Tage, da er seinen langweiligen Bürodienst nur schwer ertragen konnte.(B. Kellermann)

2. ...er entsank sich jenes Tages, als er von Stines Fenster aus dasselbe Sonnenuntergangsbild gehabt hatte.(Th.Fontane)

Х,ол эргаш гап. Эргаш гапларнинг бу куриниши бир канча турларга ега. Биз бу ерда иш хажмини хисобга олган холда унинг айрим турлари хакида фикр юритишга карор килдик. Шулардан бири пайт эргаш гапи (der Temporalsatz) булиб, у бош гапдан олдин, кейин ва бош гапнинг уртасида келиш хусусиятига эга.

Пайт эргаш гапида ифода етилган вокеа-ходиса бош гапники билан бир вактда, ундан олдин ёки кейин содир булиши мумкин.Эргаш гапнинг бу тури бош гапга аЬ, bevor, bis, da, ehe, indem, indessen, indes, kaum daß, nachdem, seit, seitdem, sobald, solange, so oft, während,wenn, wie, wo каби богловчилари оркали богланиши мумкин. Бу богловчилар пайт эргаш гапга узига мазмун багишлаб, ундаги иш-харакатнинг бош гапникига нисбатан олдин, кейин ёки бир вактнинг узида содир булганини англатиб келади.

Пайт эргаш гапдаги иш-харакат, вокеа-ходиса бош гапдаги билан бир вактда амалга ошганда, эргаш гап бош гапга während, indes, indessen, indem, wobei, solange каби богловчилар оркали богланиб келади:

Während der Zug . an Spielplätzen vorbeifährt, beginnt in den Abteilen ein aufgeregtes Packen undDrängen.(W. Bredel).

Nachdem, seitem, sobald, kaum daß богловчилари пайт эргаш гапдаги иш-харакат бош гапдаги иш-харакатдан олдин бажарилганда кулланилади.

Nachdem er alle Zeitungen durchblättert hätte, begann er sich Notizen zu einem Prozeß zu machen.(B. Kellermann).

Пайт эргаш гапли кушма гапнинг бош ва эргаш гапларида иш-харакат бир вактда бажарилса бош ва эргаш гапда бир хил замон кулланаверади. Агарда пайт

эргаш гапдаги иш-хaракaтнинг бажарилиши бир маротаба булса, als, wo, wie,da богловчилари кулланади. Агар пайт эргаш гапдаги иш-харакатнинг бажарилиши такрорланса, wenn богловчиси ишлатилади.

1. Alle verstummten , als er sie in einen Begriß führte.(A. Seghers).

2. Wenn ich von dir einen Brief bekam, war es für mich immer eine Freude (F. Schiller).

Während, indes, indessen, indem, wobei богловчилари маъно жихатдан бир-бирига синоним булсада улар ичида энг куп кулланадигани "während" булиб хисобланади.

Урин эргаш ran(der Lokalsatz). Урин эргаш гаплар бош гапга wo, wohin, woher каби нисбий равишлар оркали богланиб, бош гап составидa da, dahin, daher, dort, dorthin каби урин равишлари бош гап составида коррелат сифатида ишлатилади.

1. Er muß weiter fortgehen... am besten dahin, wohin er es ihr versprochen hat. (H.Fallada).

2. war ich da nicht wieder zurückgekehrt dorthin, woher ich einstmals gekommen war... (J.R. Becher).

Урин эргаш гарни бошкарувчи wo нисбий олмошига тегишли предлог билан кушилган der нисбий олмоши мос келади ва улар бир-бирига синоним тарзида намоён булади:

Der Ort, wo (an dem) sie sich niedergelassen hatten....

К^иёс эргаш гап (der Komparativsatz). К^иёс эргаш гаплар иш-харакатнинг кандай бажарилишини ифода этишига кура:1) реал (die realen Vergleichsätze) ва 2) нореал (die irrealen Vergleichsätze) киёс эргаш гапларга булинади.

Реал киёс эргаш гаплар бош гапга als, wie, je ...desto, je ...um so je... nachdem каби богловчилар оркали богланади. Икки компонентли богловчиларнинг биринчи кисми (je) эргаш гапда кулланилса, desto ва um so бош гапда келади.

Je stärker sein Herz von Angst schlug, desto leiser wurde die Stimme.

(A.Seghers)

Бирок je nachdem богловчиси кулланса киёс эргаш гапларда бу богловчининг икки кисми хам эргаш гап таркибида кулланади.

Je nachdem er jetzt handelt, wird die Sache ein gutes oder ein schlechtes Ende nehmen. (J.Goethe)

Нореал киёс эргаш гаплар иш харакатнинг руёбга чикмаслигини англатади ва бош гапга als, als ob, als wenn, wie wenn богловчилари оркали богланади. Бу богловчилардан als ob, als wenn, wie wenn богловчиларининг гапдаги суз тартиби бошка тур эргаш гаплардагидек булади. Факат als богловчиси билан келган киёс эргаш гапда кесим тугридан -тугри богловчилардан кейин келади:

Es war Jozia manchmal zumute, als ob sie auf ihrer Kiste fahre.Es kam ihm vor, als läge etwas Drohendes im Tonfall der erklärenden, gelassenen Stimme. (A.Seghers)

Шарт эргаш гап (Konditionalsatz). Шарт эргаш гаплар бош гапга wenn, falls богловчилари билан бирикиб келади. Бундай пайтда so, dann, als dann сузлари коррелат сифатида кулланади. Шарт эргаш гаплар

Реал шарт эргаш гапларда аник бажарилиши керак булган иш-харакат, нореалида эса бажарилиши мавхум булган иш харакатларда ифода этилади. Шунинг учун реал шарт эргаш гапларда индикатив нореалида эса конюиктив кулланилади.

1. Denn was sollte werden, wenn die Befreiung Westfalls nicht gelang? (B.Uhse)

2. Wäre meine Hand in Ordnung, ...keine Minute würde ich zögern, ihm nachzusetzen. (W.Bredel)

REFERENCES

1. Худайбердиева, З. (2021). ^ОЗИРГИ ЗАМОН НЕМИС ТИЛИДАГИ ЭРГАШГАН КУШМА ГАПЛАРНИНГ СИНТАКСИСДА ТУТГАН УРНИ. Science and Education, 2(3), 403-414.

2. Зумрат Худайбердиева (2021). Х,ОЗИРГИ ЗАМОН НЕМИС ТИЛИДАГИ ЭРГАШГАН КУШМА ГАПЛАРНИНГ СИНТАКСИСДА ТУТГАН УРНИ. Science and Education, 2 (3), 403-414.

3. Sanakulov, Z. (2021). The structure of bilingual dictionaries and their analyse (on the example of German-Uzbek dictionaries). Modern scientific challenges and trends, 7(35), 191-193.

4. Дилбар Каршиева (2021). Укитувчи касбий компетентлигининг малакавий амалиётда шаклланиш боскичлари. Scientific progress, 1 (4), 67-75.

5. Каршиева, Д. Э. (2020). Малакавий амалиёт ва унинг мазмуни.

Прагмалингвистика, функсионал таржимашунослик ва тил ургатиш жараёнлари интeгратсияси, 1(1), 544-548.

6. Sanakulov, Z. (2020). Nemischa-o'zbekcha sifat yasovchi affikslar elektron lug'ati. https://play.google.com/store/apps/details?id=uz.dict.deutschusbekisches

7. Имяминова, Ш., & Санакулов, З. (2021). Немисча-узбекча сифат лексемалари дериватологик лугати. Университет.

8. Санакулов, З. (2021). Немис тили суз ясалиши усулларининг лингвистик узига хос хусусиятлари. Кенг рацамлаштириш шароитида тил ва адабиётни уцитиш муаммолари, 66-70.

9. Санакулов, З. (2021). Немисча-узбекча лугатларда кушма ва ясама сузлар берилишининг лексикографик тахлили. Маданиятлараро коммуникатиция матнида тил ва адабиётнингроли, 1, 125-131.

10. Sanakulov, Z. (2021). Macro- and microstructure of bilingual dictionaries (on the example of "German-Uzbek derivative dictionary of qualitative lexemes"). Конференции, 7(1). https://doi.org/10.47100/conferences.v1i1.1052

11. Zayniddin Sanaqulov, & Baxromjon Joraboyev (2021). Chet til o'qitish metodikasida zamonaviy metodlar. Academic research in educational sciences, 2 (4), 523-534. doi: 10.24411/2181-1385-2021-00627

12. Каршиева, Д. (2021). "Мактаб кластери" - инновацион таълим шакли сифатида. Кенг рацамлаштириш шароитида тил ва адабиётни уцитиш муаммолари, 449-453.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

13. Каршиева, Д. Э. (2021). Замонавий мактаб-укитувчисини тайёрлашда малакавий(педагогик) амалиётнинг урни. УзМУхабарлари, 7(2), 53-55.

14. Дилбар Каршиева (2021). Укитувчи касбий компетентлигининг малакавий амалиётда шаклланиш боскичлари. Scientific progress, 1 (4), 67-75.

15. Каршиева, Д. Э. (2021). Компетентлик - узлуксиз таълимда педагогнинг замонавий фазилати сифатида. Узлуксиз таълим тизимида масофадан уцитишнинг интеграцияси, 99-101.

16. Каршиева, Д. Э. (2021). Замонавий мактаб-укитувчисини тайёрлашда малакавий(педагогик) амалиётнинг урни. УзМУ хабарлари, 7(2), 53-55.

17. Рахматов, Ф., & Тилолова, Г. (2013). Чет тилини укитишда хориж тажрибаси ва грантларнинг ахдмияти. Чет тилини уцитишда методика, малака ва тажриба, 259-261.

18. Тиловова, Г. (2020). Немис ва узбек тилларида урмончилик терминларининг диахрон ва синхрон таджики. Прагмалингвистика, функционал таржимашунослик ва тил урганиш жараёнлари интеграцияси, 370-374.

19. Тиловова, Г. (2020). Событие градуонимии в немецком и узбекском языках (на примере лесных терминов). Современные проблемы филологии: Вопросы теории и практики, 317-321.

20. Тиловова, Г. (2020). Немис ва узбек тилларида урмончилик терминларининг ясалиш усуллари. Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси, 121-124.

21. Тиловова, Г. (2020). Тилшуносликда урмончилик терминларини урганишнинг долзарб масалалари. Узбекистон аграр фани ахборотномаси, 104107.

22. Тиловова, Г. (2020). Урмончилик терминларининг кишлок хужалигида асосий хусусиятлари. Узбекистон аграр фани ахборотномаси, 146-149.

23. Tilovova, G. (2019). Forstwirtschaftliche Fachwörter in den usbekischen und deutschen Sprachen. ФарДУ илмий хабарлар, 33-38.

24. Тиловова, Г. (2018). Узбек ва немис тилларидаги урмончиликка оид терминларнинг урганилиш масалалари. ФарДУ илмий хабарлар, 25-30.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

25. Тиловова, Г. (2017). Хорижий "Матн" да психолингвистик узига хослиги масалаларини урганиш. "Чет тилларини укитиш сохасида жахон илм-фан назарияси ва амалиётининг интенгацияси", 63-67.

26. Тиловова, Г. (2017). Таълим муассасаларида немис тили дарсларида халк огзаки ижоди намуналаридан фойдаланиш масалалари. "Тил, адабиёт, таълим" илмий -услубий журнал, 120-122.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.