НЕГіЗГі КәСіБИ құЗЫРЕТТіЛіКТЕРДі қАЛЫП-ТАСТЫРУДА ПЕДАГОГТЫң МәНЕРЛЕП ОқУ САПАСЫН АРТТЫРУ қЫ-ЗЫМЕТіНДЕГі әДіС - ТәСіЛДЕРі Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

Oü

Вестник «Орлеу^-kst

Б.Г. Рахпанова,

Цостанай педагогикалыц колледжгнщ балалар эдебиетг мен тт дамыту пэнШц оцытушысы

Нег1зг1 свздер: Мэнерлеп оцу, свйлеу сазы, дауыс ыргагы, свй-леу техникасы

Ключевые слова: выразительное чтение, мелодия речи, ритм голоса, техника речи

Keywords: Declamated reading, speech melody, rithm of voice, speech technique

m

о

Рч

w О

О

о &

Й -а X X О

m

о

X

НЕГ1ЗГ1 КЭС1БИ ;¥ЗЫРЕТТ1Л1КТЕРД1 ЦАЛЫПТАСТЫРУДА ПЕДАГОГТЬЩ МЭНЕРЛЕП

О;У САПАСЫН АРТТЫРУ ;ЫЗЫМЕТ1НДЕГ1 ЭД1С - ТЭС1ЛДЕР1

Ацдатпа

Бул макалада студенттердщ кэсiби к^ретплшн калыптастыру Yшiн мэнерлеп оку эдютемел^щ окыту барысында колданылган тиiмдi эдю - тэсш-дер туралы айтылган.

Аннотация

В статье рассматривается эффективность применения приемов обучения выразительному чтению как одного из средств формирования профессиональной компетентности будущих специалистов.

Annotation

This article is devoted to the efficiency of techniques application of dramatic reading teaching as one of the means of formation of future specialists' professional competence.

Елбасымыз Н.Э. Назарбаевтьщ «^азакстан-2050» ^азакстан халкына арналган жолдауында <^здщ жас мемлекетiмiз ест, жегшп, кемелденед^ бiздщ балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер же-тедi. БYкiл дYниежYзiлiк бiлiм беру кещстшне юру максатында казiргi кезде ^азакстанда бшмнщ жаца жYЙесi курылуда. Бул процесс педагогика теориясы мен оку - тэрбие процесше накты езгерiстер енпзу-мен катар, елiмiзде болып жаткан тYрлi багыттагы бiлiм беру кызметше жацаша карауды, кол жеткен табыстарды сын кезбен багалай отырып саралауды, жастардыц шыгармашылык элеуетiн дамытудыц, мугал1м iс-эрекетiн жацаша т^ргыда уйымдастыру-ды талап етедi» [6,б.]

^ай устаз болмасын ез шэюртшщ дурыс сейлеп, ойын шебер жеткiзе бiлгенiн калайды. Бул орайда балалар эдебиетi мен мэнерлеп оку пэш муFалiм-дершщ релi ерекше деп ойлаймын. Баланыц сез маFынасын, сейлем мэнiн уFынуында мэнерлеп оку-дыц да мацызы зор. Жалпы мэнерлеп оку дегенде тек поэзияны Fана мэнерлеп оки бiлу деп тYсiнбеуiмiз керек. Мен езiмнiц тiл дамыту, балалар эдебиет мен мэнерлеп оку сабактарында эрбiр карапайым сей-лемдi дурыс накышына келтiре оки бiлу, эрбiр кей-

Вестник «Oрлеу»-kst

■Щ

iпкер сeзiн сол кейiпкер бейнесiнде толгай бiлу, эрбiр макалдыц негiзгi ойын дурыс айтып жеткiзе бiлу, эрбiр елец жолдарын мэнiмен, уйкас, ыргактарын угып турып жеткiзу жолдарын Yйретуге тырысамын. Ол Yшiн студенттердщ ец алдымен окиын деп турган сейлемнщ, макалдыц немесе елец жолдарыныц магынасын, айтпакшы ойын аны; тYсiне бiлуi керек. Мэнерлеп оку де-генiмiз — дауыс интонациясы аркылы ав-тордыц ойын бiлдiру, мазмундык ой екпiнiн дурыс коя бiлу, акырында окыганды тYсiнiп, кейiпкердiц кeцiл-кYЙiн сезiне оки бшу.. [1,б.54 ]

Мектепке дейiнгi балалардыц дыбысты дурыс айтуын, дурыс аны; байланыстыра сeйлеуiн, суракка толы; жауап беру, ез ойын толы; жетюзш сейлеу мен мэнерлеп окуын ец алгаш эдiстемесiн Yйрететiн - тэрбиешь Сондыктан эр студенттiц таза, анык кана сейлеп коймай, алдына келген 2 - 7 жастагы балалардыц тшн дамытып, мэнерлеп оку эдютемесш Yйрету - бiздiц мiндетiмiз.

Студенттер сeйлемдегi сeздердiц мэнiн шыгарманыц керкемдшн жэне оныц эсер-лiлiгiн мэнерлеп оку аркылы байкайды. Мэнерлеп оку Yшiн эр сeздегi ойдыц ара жiгiн ескере отырып, дауысты кубылтып, тиiстi жагдайда сездерге рецк берш окиды.

Окытушы кeбiнесе eзi мэнерлеп оку аркылы оны балаларга Yйрете алады. Мэнерлеп окудыц эдiстемесiн жаца техно-логияларды колдансак, студенттер жаца такырыпты жаксы кабылдар едi.Мен ез са-бактарымда ноутбукты, компьютердi немесе интерактивт тактаны кец пайдалануга тырысып жYрмiн.Эсiресе эцгiме, елец жэне кез келген шыгарманы студенттерге бейне таспадан жш тыцдатамын. Себебi эр студент ез окыганын, ез дауыс ыргактарын еспмей-да..[3,б.12-13]

Мэнерлеп окуды Yйрету Yшiн эр окытушы оку сабагына немкурайлы карамай, жан-жакты дайындалуы керек. Ол Yшiн окытушы кандай мэселеш жете бiлуге тиiс? Мэнерлеп окуды дурыс уйымдастыру Yшiн, окушы сeйлемдi немесе мэтiндi окыганда, калай

дем ала бшу керек, дауыс калай шыгуга тшс, дикцияныц кандай болуы кажет — осыныц барлыгын педагогтыц eзi айкын бiлгенi жен. Эйткеш мэнерлеп оку Yшiн кеуде куысына толган ауаны орынды пайдаланып, дурыс дем ала бшудщ мэнi зор. Экпедеп ауаны сарыкпай, оку процесшде Yнемi дем алып, ауаны керегшше жутып отырган студент мэнерлеп дурыс оки алуына жагдайы бар. Бiздiц колледжiде «Мектепке дейiнгi тэрбие мен окыту» кафедрасында мэнерлеп окуга арналган жеке жабдыкталган бeлмемiз бар. Белмеде тек гана 12-15 студентпен (топпен) жумыс жYргiземiз. Бeлмемiзде интерактивтi такта,жиhаздар мен айналар, тiл техникасы-на сай керек куралдармен жабдыкталган. Эр тYрлi ертеп, эцгiмеден туратын жинак дис-кiлерiмiз бар. Арнайы мектеп жасына дей-iнгi балаларга арналган ютаптар бурышы да жасалган. Студенттердщ еркiн отырып, эц-гiме ертегiлердi окуга, талдауга мYмкiндiк жасалган.

Сонымен бiрге мен ез сабагымда эр сту-денттiц дауыстарына кeцiл белуш кадага-лап турамын. Мэнерлеп оку дауыска байла-нысты. Дауыс негурлым таза, ^шт шыкса оку да мэнерлi болады. Ол Yшiн эр окушы даусын кYте бiлуi кажет. Дауыс желбезегше онша кYш келтiрмеу. Суык кYндерде далада азырак сейлеу, суыкка шалдыкпау - дауыс кYшi мен оныц тазалыгын, Yнiн сактаудыц басты шарты. Мэнерлеп оку кезiндегi дурыс ^ окудыц жолы ол - дикция. Сейлеушшщ 5 ашык, анык, айкын айтуы оныц айтканын щ угуга, эсерлi болуына ыкпалын типзедь Ал ^ тагы бiр мэнерлеп оку жолы ол - интона- й ция. Интонация - сейлеу сазы. Ол сейлеудщ ^ ритм мен Yнiн, дауыстыц бiрде жогарылап, ^ бiрде тeмендеуiн бiлдiредi. Интонация мына ^ элементтерден турады: сез бен ой екпЫ, сейлеудщ каркыны, ритмi, пауза, сазы. щ

Интонация жайында аныгырак тYсiнiк д беру Yшiн, оныц кейбiр элементтерше ар- о найы токталайык. ^

Мiне, осы сиякты жэйттерге кецш бeлiп, м дайындык жумысын жYргiзген окытушы ЕЗ гана студенттердi мэнерлеп окуга Yйрете ®

щн

Вестник «Орлеу^-kst

алады.

Студенттер сейлескенде эр- тYрлi окига-лар, хабарлар, керш- бiлгендерi туралы эц-riмелейдi жэне сол эцпмелерш ете шебер, эсерлi жеткiзедi. Ондайда тыцдаушыныц каншама эсер алатыны белгiлi. Ал мектеп практикасына келсек, оку мен сейлеудщ ара-сындагы алшактык мол. Алайда, осы еке-уЫц арасындагы ажырамас тутастык пен байланысты тYсiнiп оку кажет - ак. Сейлеу тшндепдей етiп ешкiм де оки алмас, бiрак сейлеу эуенiне жакын окуына мYмкiндiк мол [2, 34-35].

Ол Yшiн мэнерлеп окуга жаттыктыру барысында педагог эцпмелеу Yлriсiшц бiрне-ше тYрлерiн магнитафон таспасына жазып алып тыцдауына болады. Балалардыц саяхат кезшдеп немесе белгiлi бiр кинофильмнен алган эсерлерiн эцпмелетш отырып, маг-нитафонга жазып алып, оны кагазга тYсiрiп, сол эцпмеш айткан баланыц езше кайта окытса, екеуi ею дYние болып шыгады. Эй-ткеш бала езiнiц еркiн сейлескен эцпмесш тексiн кагаздан окыганда сейлеу кезшдеп эмоциялык эсерiнен айырып калады. Эри-не мундай кезде сейлеу апаратыныц кызметi де, дауыста бала дагдысымен икемдiлiгiне багынады. Соныц салдарынан балалар Yшiн де, Yлкендер Yшiн де мэнерлi керкем оку мен карапайым сейлеудiц бiр-бiрiмен ешкандай байланысы жок сиякты керiнедi. Оку мен № сейлеудiц байланысын тYсiнiп, салыстыра 5 отырып жаттыгулар тYрлерiн жасап Yйрен-pq се,олардыц уксастыгы мен айырмашылыгы айкын керiнедi. Керкем сез шеберлершщ fe кYЙтабакка жазылган сездерш тыцдату ^ аркылы да мэнелеп оку, керкем оку деген-о нiц не екендiгi туралы тусшш беруге болады Ц [5,б. 2-3].

^ Сондыктан эр педагог балалар аудитория-

щ сында окылатын эрбiр керкем шыгарманыц л . .

К керкемдiгiн сактай отырып мэнерлi окып К

о бередi. Сонда гана бала эрбiр керкем туын-

4 дыдан эстетикалык лэззат алады. Онсыз оку-g дыц куны болмайды.

5 Тапсырмалар:

1.Бiр шыгарманы магнитафонга жазып

тыцдауды уйымдастыру.

2.Балаларга сурак- жауап койып эцгiмеге тарту, тYсiнгенiн айткызу.

3.Есте сактаган эцпмеш талдау,салысты-

ру.

Мэнерлеп айту кезiндегi койылатын да-уыс ыргагыныц кiдiрiстерiн игеру.

Олар:

• логикалык кiдiрiстер;

• психологиялык кiдiрiстер:

• грамматикалык квдрютер

Сейлеу техникасы.

Балаларды мэнерлеп окуга даярлау Yшiн алдымен сейлеу техникасына жаттыктыру, дыбыстау кызметiн мYшелерiнiц дурыс тYсiндiру кажет. Балалардыц керкем шыгарманы мэнерше келтiрiп, эсерлi окуы Yшiн ал-дымен езшщ анатомиялык мYшелерiнiц кы-зметiн, соныц шшде дыбыстау мYшелерiнiц кызметiн жет1к бiлiп, эрбiр тш дыбысы калай жасалады, калай естiледi, калай окылады де-генге баса назар аударып жаттыгу кажет.

Ана тiлiмiзде 37 дыбыс канша сейлесек те кажетiмiзге жарап, оралымды сез, эуездi Yн болып естiлiп жататыны гажап емес пе? Сол дыбыстардан сез, сезден сейлем, сейлемдер-ден ^нделшт турмыстык карым-катынас жасайтын ой ербiп, небiр керкем туындылар еркен жайып жатады.

Сейлеу техникасын жете мецгерген ус-таз ез шэюртшщ де дурыс сейлеуше ерек-ше назар аударады, тiл дыбыстарын анык та ашык айтуга YЙретедi.Yлгiсiн езi керсетедi. [4,б.38]

Сейлеу техникасына мыналар жатады: тыныс алу, (ауаны iшке жуту мен сыртка шыгару), дауыс, дикция

Мэтiндi кабылдауга байланысты жYр-гiзiлетiн жумыстар:

Студенттердiц окыган материалдарыныц мазмунын дурыс кабылдап ондагы негiзгi ойды жаксы угыну Yшiн, оку сабактарында алуан тYрлi жумыстар уйымдастырамын. Мундай жумыстар окылатын материалдар-дыц сипатына, окушылардыц жасына, дай-ындыктарына, бiлiмi мен дагдылану дэре-жесiне байланысты iрiктеледi, Окушылар

Вестник «Oрлеу»-kst

мэтiндi дурыс кабылдау Yшiн негiзiнен мы-надай жумыстар жYргiзiледi:

• Мэтiндi кабылдауга балаларды психо-логиялык дайындау.

• Мэтiнге байланысты сeздiк жумысын жYргiзу.

• Шыгарманы оку.

• Эцпменщ жоспарын жасау.

• Окыган шыгарманыц мазмунын айту.

• Портетура жасау

• Шыгарманыц мазмуны бойынша жYр-гiзiлетiн

• шыгармашылык жумыстар.

Мэтiндi кабылдауга студенттердi психо-

логиялык дайындау. Мэтiнге байланысты уйымдастырылатын сездш жумысы. Оку сабактарында сeздiк жумысына эдейi кезец бeлiнбейдi. Алайда сездш жумысы сабактыц ен бойынан орын алады. Мэтiндi дурыс кабылдау Yшiн сeздiк жумысын жYргiзбей-шше максатка жету мYмкiн емес. Мыса-лы, бiркатар эцпме, ертегшерде кездесетш сeздердi тYсiндiрмесе, бала окып жаткан эцгiменiц мазмунын тYсiнбейдi. Оку бары-сында тYсiнiксiз сездер гана емес, сондай-ак сез тiркестерi де кездеседi (Мысалы, эдiсiце акылыцды жолдас ет т. б.). Сондьщтан окы-латын шыгармаларда кездесетiн сeздердiц магынасын тYсiндiру жумысы мэтiндi дурыс кабылдау шартыныц бiрi болып табылады.

Мэтiнде кездесетш тYсiнiксiз сездер мен угымдарды тYсiндiру Yш кезсцде жYр-гiзiледi:

• мэтiндi окуга дайындык кезiнде;

• шыгарманы оку барысында;

• окып болганнан кейiн.

Мэтiндi окуга дайындык кезшде шыгарманыц мазмунын угынуга киындык кел-тiретiн сездер тYсiндiрiледi. Бул жeнiнде жогарыда айтылды. Мунда тагы бiр еске-ретiн жай: шыгарманы окымас бурын онда кездесетш, магынасы ауырлык келтiредi-ау деп ойга алган сeздердiц барлыгын тiзiп алып, шетiнен тYсiндiре беру керек дсгсн ой тумаска тиiс. Кейбiр сездердщ магынасы контекске карай eзiнен-eзi тYсiнiктi бо-латынын ескеру кажст жэне окымас бурын

кеп сездер мен угымдарды тYсiндiре бер-генiмен, умытылып калады да, оган кайта оралу [4,б.39].

Мэнерлеп оку:

• Тыныс белгшер

• Орфоэпия ережесш сактау

• Сез магынасын тYсiнiсу

• Эзiндiк жумыс

• Кейiпкер бейнесiне ену

• Элец курлысын талдау

Дорыта келгенде, «Сейлеудщ екi тYрi болады: бiрi - жалац, екiншiсi - кернею. Кeрнекi сeйлеудi жырлау - толгау деймiз. Жырлау - толгауда айтылатын эсерлi сeздi дарынды сез деп айту колайлы. Сeздiц асыл болуы - адамга унауымен. Сез магы-на жагынан кYштiлiгiмен, кeркемдiлiгiмен, унайды», - деп, А. Байтурсынов айткандай, мэнерлеп оку жолдарын толык мецгерген студент «сез асылын» табатын, «сез магынасын» угатын, «дарынды сeздi» тани бшетш тулга болып калыптасады. ^аз1рп заман та-лабына сай менщ алдыма келетiн студент-тердiц бэрi мэндi терец бiлiм алып жатыр деп айта аламын. Себебi орта бар, жагдай жасалган жэне жаца технологиялык акпа-раттарды колданып жатырмын Сонымен бiрге машыктамамен камтылган. Менiц ой-ымша студенттер ец жаксы жогаргы децгей-деп маман иес болатынына сенемiн.

ЭДЕБИЕТ

1. Баймуратова Б.Б. «Мектепке дейiнгi жастагы балалардыц тiлiн дамыту методи-касы» Алматы «Рауан», 1991ж. 54 бет

2. Баймуратова Б.Б. «Балабакшадагы балалардыц тшн дамыту эдiстемесi» Алматы, «Рауан» 1991 ж. 34-35 бет

3. Желдербаева С. «Мэнерлеп оку» Ал-маты ««Казак университета 1992ж. 12-16 бет

4. Кожахметова К.А. «Мэнерлеп оку» Алматы- ютап, 1984ж. 38-39 бет

5. Журнал «Отбасы жэне балабакша», № 6, 2012 ж. «Балалардыц тшн керкем шыгармалар аркылы дамыту» 2-3бет

6. Назарбаев Н.Э. «Стратегия Ка-закстан - 2050» жолдауынан

т

о

Рч РЧ

О

О

о &

Й -а X X О

к

т

о

X