Научная статья на тему 'НАВОИЙ ИЖОДИДА ИНСОНИЙЛИК ФАЛСАФАСИ'

НАВОИЙ ИЖОДИДА ИНСОНИЙЛИК ФАЛСАФАСИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
57
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Инсон / инсон борлиғи / жамият / вафодорлик / садоқат / комил инсон / эзгулик / адолат / илм / одамийлик. / Man / human existence / society / fidelity / devotion / perfect man / goodness / justice / science / humanity.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Жумаева, Ш.С.

Алишер Навоий ижодий меросида инсоннинг олий қадрият сифатида қадрланиши, унинг борлиқдаги ўрни фалсафий тахлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PHILOSOPHY OF HUMANITY IN NAVOI'S CREATION

The understanding of a person as the highest value, his place in being in the creative heritage of Alisher Navoi is analyzed philosophically.

Текст научной работы на тему «НАВОИЙ ИЖОДИДА ИНСОНИЙЛИК ФАЛСАФАСИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

НАВОИЙ ИЖОДИДА ИНСОНИЙЛИК ФАЛСАФАСИ

Жумаева Ш.С.

ИПУ НТМ катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Алишер Навоий ижодий меросида инсоннинг олий цадрият сифатида цадрланиши, унинг борлицдаги урни фалсафий тахлил этилган.

Калит сузлар : Инсон, инсон борлизи, жамият, вафодорлик, садоцат, комил инсон, эзгулик, адолат, илм, одамийлик.

Философски анализируется понимание человека как высшей ценности, его места в бытии в творческом наследии Алишера Навои.

Ключевые слова: Человек, человеческое существование, общество, верность, преданность, совершенный человек, добро, справедливость, наука, человечность.

Фалсафада шундай мавзулар борки, улар замон ва макон хакидаги коидаларга итоат этмайдилар.Улар барча халклар, барча мамлакатлар учун муштаракдир. Шундай мавзулардан бири инсон ва инсонийлик масаласидир. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2022 йил 22 декабрдаги Олий Мажлисга ва Узбекистан халкига Мурожаатномасида 2023 йилни "Инсонга эътибор ва сифвтли таълим" йили деб эълон килар экан, "Биз Узбекистонда олиб борилаётган давлат сиёсатининг марказида инсон ва унинг манфатларини таъминлашни устувор вазифа деб белгиладик. Инсон кадри деган гояни хеч качон унутмаслигимиз керак. Албатта, кечаги килган ишимиз билан бугунгисининг давомийлиги, бардавомлиги булиши керак. Бардавомлилик нуктаи назардан яна ва яна Инсон кадри деган гояларга кушилиб давом этиши керак"-деб таъкидлайди.

Навоий мероси асрлар буйи урганиб келинса-да, кайта-кайта мутолаа килишга арзийдиган маънавий-маърифий хазинадир. Шу нуктаи назардан караганда, шоир ижоди маъно ва мазмун, гоялар доясидир. Муаллиф унинг меросидаги инсоний фазилат, вафо хакидаги Навоий карашларининг накадар ахамиятга эга эканлигига бахоли кудрат ахамият бериб, унинг айрим кирраларини урганишга эътибор беришни лозим деб топди.

НАТИЖАЛАР ВА МУХОКАМА

Оламнинг яратилиши, наботот, хайвонот оламидаги узгаришлар, инсоннинг дунёга келиши ва яшашдан максади, хаётнинг мазмуни сингари

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

жуда кенг куламли масалалар шоир асарларидан урин олган. Алишер Навоий нафакат шоир, ижодкор, балки улуг бир мутафаккир, файласуф, олим ва баъзан авлиёсифат бир шахс сифатида жуда мураккаб ва кийин муаммоларни ёритади, уларга жавоб ахтаришга, мохиятини англаб, талкин килишга харакат килади. Шоир фикрича, инсон оламнинг яратилиши учун асос булган, бутун бир борликнинг курки ва шарафидир.

Барчасини гарчи латиф айладинг,

Барчадин инсонни шариф айладинг, - дейди шоир.

Навоий наздида, дунёнинг яралмогидан асл максад хам инсон эди. Ёки шоирнинг «Хдйрат ул-аброр» достонидаги куйидаги мисраларига эътибор берсак:

Мунча заройибки мисол айладинг,

Борчани миръоти жамол айладинг.

Ганжинг аро нацди фаровон эди,

Лек боридин зараз инсон эди.

Кодири мутлок инсонни барча мавжудотлардан шариф килиб яратган экан., у хамма инсоний фазилатларни узида мужассам этган булиши лозим. Шунинг учун хам мутафаккир шоир назмий ва насрий асарларида комил, яъни хар томонлама мукаммал инсонга хос булган фазилатларни тараннум этади. Бу сатрлар Шарк тафаккуридаги "инсонийлик"масаласи билан хамохангдир. Асарни шартли равишда —инсоншунослик хакидаги асар деб атасак, муболага булмайди. Чунки, асар бошдан охиригача хаётий хулосаланган, инсоннинг рухий-маънавий оламини камолот сари етаклаш хусусиятига эга коидалар жамланмасидир.

Бу асарнинг биринчи маколати айнан инсоний гузал фазилатлардан бири имонли булиш хакида. Ижодкор: — Кимки бу жахонда инсон булиб келган экан, унинг асосий шарти имондир. Сабр, шукр ва хаедан иборат булган шахсгина —инсон деган шарафли номга муносибдирлар, имондан узок булган кишиларни эса бу ном билан атаб булмайди,-дейди.

"Х,айратул-аброр"нинг ун еттинчи маколатида Алишер Навоий хазратлари инсон умри фаслларини поэтик талкин этганлар. Йигитлик бахорининг латофати фасллар гузали бахор билан киесланади.Инсон умрининг хазонрезги даври билан кариликка хос холатлар куз фаслига нисбат бериб тасвирланади. Китобхон инсон табиатнинг бир булаги эканлигини хис килади. Табиатга хос холатлар умр фаслларига нихоятда ухшаш. Фасллар рамзи булган ранглар:

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

яшиллик — уйгониш, саргайиш эса сулгинлик, карилик хазони маъноларини ифода этади. Бу маколатда буюк суз санъаткори табиат тасвирларини махорат ила чизиш оркали фалсафий маъноларга бой поэтик манзараларни жилолантиради: куеш чикиши, эрта бахорги емгир, тонг шаббодасининг гуе фаррошлик килиб - сув сепилган богни - супургани, богни гуллар атри тутгани; дарахт шохлари ер чехрасига соч мисолдай, ёйилгани, ерни супурмокка супурги булгани, шамол дарахтлар шохини ерга буккани, булут эса сув сепувчи булгани, шундай килиб, осмон дунё богини супурди, унга сув сепди, энди райхонлар ниш ура бошлади. Ер юзини коплаган ут, майсалар кук юзини тузгитган юлдузларга ухшатилади. Табиат атрофга оро бериб, аста дарахтларда япроклар, гуллар пайдо килади. Кейинрок яшил либоснинг тугмалари -мевалар пайдо булади. Бог мевага тулади. Бу: Бог улуб ашжару самардин тула, Комилдек фазлу уунардин тула. Балки булубравза гулистонидек, Йуцки хирадманд киши жонидек.

Шоир наздида меваларга тула бог-богбон мехнатининг самараси, айни дамда гарк пишган мевалар фазлу хунарни тула эгаллаган комил инсонларга ухшайди.Уларнинг аклу донишлиги туфайли яратилган яратиглар хунарманд яратган анжомлар каби кадрли. Фозиллар уз касбу хунарини мукаммал эгаллаган яратувчи инсонларга ухшатилади. Уларнинг жони жаннат гулистонига монанд. Богбон етилган меваларни териб олади. Сахнида мева колмаган бог гавхарсиз садафни эслатади. Бог эса юлдузсиз, осмонга ухшайди. Чун узубон меваларни богбон, Бог булиб анжуми йуц осмон. Сауни гулистонки, самар йуц анга, Бир садафдекки, гууар йуц анга.

Бог мевасиз киёфада - меваи жондин кунгил узади, дарахт шохлари эса -кунгилсиз киши каби беморга ухшаб колади. Шохлар, япрокларнинг бемор юзи каби саргайиши ошикнинг саргайган юзидай, ишк гамининг ути япрокларни куйдиргандай. Умрнинг хазонрезги даври айрилик туфайли содир булган бетобликка ухшайди. Саргимтир баргларни хар томонга сочаётган кузнинг рутубатли шамоли энди япрокларда - рангу сафо колдирмади. Колмади тан нахлида барги хавас, Балки учурди ани совуг нафас.

Инсоннинг нафс йулидаги интилишлари, хою хаваслари дарахт баргига ухшатилади. Умрини бу каби енгил-елпи хавасларга сарфлаган одамлар

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

карилик даври етиб, тан дарахти ялонгочлангани каби маънисиз утказган хаётидан укиниб колмайдиларми? Уларнинг кариликдаги холати мевасиз богга ухшамайдими? Ун еттинчи маколатдаги лирик чекиниш оркали Навоий хазратлари умр фаслларининг кадрига етишга, уларни бесамар утказмасликка даъват этиб, уз хаяжону кечинмаларини куйидаги байтда тула ифода килганлар: Охки умр утди жахолат била, Колдим улум вакти хижолат била... Умр куни уйкуда колдим тамом, Эмдики уйгондим, улиб эрди шом. Андаки килмок керак иш, килмадим, Иш кила олмас кунини билмадим... Яхширок ул умрдин улмок йирок, Умр неким, андин улим яхширок!

Буюк мутафаккир хаёт каби улуг неъматни кадрлашга, уни бехудага сарфламасликка, умр фаслларини эзгулик яратишга, мазмунли утказишга ва катта максадлар учун яшашга чорлайди. Хдйратул-абрордаги умр фаслларининг санъаткорона талкини инсониятни яна куп асрлар оша хайратга солади. Хдётсеварликка, эзгуликка чорлайди.

Шунингдек, Алишер Навоийнинг "Хамса", "Лисонут-тайр", "Хазойинул маоний", "Маубуб ул-цулуб" сингари асарларида хам оламни идрок этиш, камолот боскичларидан утиш асрори поэтик ифодасини топган. Демак, ахлокий комиллик, маърифат, ишк, гузаллик ва тафаккурни, асл хакикат гоясини илгари сурган мутасаввифлар учун инсон хакикати - Куръон, Куръон хакикати эса комил инсондир. "Куръони Карим" ва мукаддас хадиси шаърифларда келишича, инсон шарафланган ва фаришталарнинг унга сажда килиши буюрилган. Жумладан китобда: Одам болаларини мукаррам килиб яратдик, дейилади. Олам Аллох хусну жамоли учун кузгу булса, Инсон бу кузгунинг мазхари. Яъни Яратувчи кудрати ва асрори, илму каромати акс этган хилкатдир. Инсон - коинот гултожи. Ундан бошка бирор жонзотга бундай тафаккур ва амал раво курилмаган. Тасаввуф таълимотида хам инсон Худонинг ердаги халифаси, икки оламнинг гултожи, каймоги саналади. Шунинг учун хам Навоий: "Одамий шарифул кавнайндур ", яъни: Одам икки дунёнинг энг азиз ва энг шариф яратигидир, деб билган. Шоир хатто оламнинг маъносини инсонга, унинг (инсоннинг) борлигига боглаб куйиб айтадики: Карам бирла халк айлагай оламе, Бу оламда максуд анга одаме. Гараз одами анга олам туфайле,

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

He khm Fafipu onaMgyp yn xaM Ty^afin.2 ^eMaK, HaBOufi gyHëHHHr MafigoHra KenumugaH xaM MaKcag ogaM, gefigu. Hhcohhh öyryH öopnuKHHHr, öyTyH MaB^ygoTHHHr энг axaMH^raucu, geö xucoönafigu, öyTyH BO^enuK yHHHr (hhcohhhot) ucTaKnapu oöteKTgup, my HCTaKnapra xu3Mar Kunumu KepaK geMO^nu öynagu. ohhhfoh rynmaHga hhcoh rynu, He hhcoh rynu, öofh pu3BOH rynu.3

HaBOHfiHHHr Mamxyp hhcohh fflupuH nyKyp MatHonu $apax öunaH:

gefigu Ba öy öunaH y3HHUHr HHCOHufi KUMMaTHHH my Kagap WKcaKnuKnapra KyTapaguKH, HHcoHufinuKHu öexag KHMMaröaxo экaнпнгннн yKTupagu, öy öunaH hhh HHCOHHHHr pa3onaT öunaH, nacTKamnHK öunaH, hhcohhh epra ypumnuK öunaH ano^acH öynMaraHnuruHH Kypcaraö yTagu Ba HHcoHufinuKHu xhmoa этнmga xen HapcagaH KafiTMacnuKKa TafiëpnurHHH öungupagu.

fflyHHHrgeK, Ba$o, cagoKT $a3unaraapHHH HaBoufi ^yga ny^yp MatHoga Ba KeHr KynaMga onagu. Yhh ënFH3 oggufi omuK, эp öunaH MatmyKa opacugaru MyHocaöaT MatHocugaruHa aHraaMafigu, MatnyM gapa^aga yMyMHHcoHHfinuK KypcaTKHHura, u^THMoufi Kagpu^rra afinaffrapagu. Ba^o öyTyH HHcoHufinuKKa, onufi^aHoö xaKHKHfi HHcoHufi cu^araapra, xucnaraapra HucöaraH onuHraH. Ba^ogopnuK- Ba^onu öynum, xyggu mynapra KaHgafi fiyn öunaH öynMacuH coguK, öepunraH öynum, ynap ynyH HHTunum, Kypamum TymyHnacuHH y3 unura onaguKH, my öunaH HaBoufi Ba$o, Ba^ogopnuK oggufi ^anca^ufi TymyHna öynMacgaH, $aon H^THMoufi, ^anca^HK KareropHflgup, atHH y HHManapra HucöaraH onuHraH öynca, ymanap ynyH xen Hapcara KapaMacgaH coguK öynumnHKHHHr, HHTHnHmnHKHHHr xaM 3apypHtfTHHH y3 unura onagu. HaBoufi Oapxogu, fflupuHH, HcKaHgapu, fflonypu öy afiTraHnapuMH3HHHr «kkoh mhcohh öyna onagunap, ynap Ba^onunapHHHr HaMyHacugupnap.

XY^OCA

Ëm aBnogHH Tapöuanam öopacugaru ycTyBop Ba3H$anapHH aManra omupumga a^gognapuMH3 MepocuHHHr, xycycaH, Änumep HaBoufi acapnapuHHHr ypHH 6eKHëc. EyryH moup acapnapuHH nyKyp ypraHcaK, Mucpanap Karagaru TepaH MatHonapHH aHraamra xapaKar KuncaK, moupHHHr HHcoHufinuK xycycugaru xynocanapuHHHr

2Ärnmep HaBoufi. "XaMca". T.: "®aH", 1960, 622-öeT.

3Yma acap, 621-622-6eraap.

4Yma acap, 263-6eT.

MeHra He ëpy He omuK xaBacgyp, Ärap MeH ogaM yncaM ymöy öacgyp,

4

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

магзини чака олсак, уларни кай даражада ёшларимиз онгига сингдира олсак, маънавий юксак ёш авлодни камолга етказишга ёрдам беради.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев Олий Мажлисга ва Узбекистон халкига Мурожаатномаси. 2022йил 22декабр.

2. Навоий, Алишер. Хамса. Насрий баён/ А.Навоий. Тошкент: "Navzo'z" 2019.

3. Алишер Навоий. Асарлар.15 томлик. Хамса. Т.: Госполитиздат. 1963. -Б.32

4. Навоий, Алишер. Хамса. Насрий баён/ А.Навоий. Тошкент: "Navzo'z" 2019.

5. Алишер Навоий. Фарход ва Ширин. 7-том. 41-42 б.

6. Норов.Т.О. Алишер Навоий инсонпарварлик гояларининг мустакил Узбекистан ижтимоий-сиёсий хаёти билан уйгунлиги// Фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Тошкент. 2019. -

7. Иброхимов Ф. А. Инсон бегоналашуви муаммосини бартараф этишнинг Узбекистон шароитидаги имкониятлари. Фалсафа ва хукук.ЖУРНАЛИ. Тошкент - 2019.№ 1. 140-142 бетлар

8. Ergasheva, Y. A., Vasieva, D. I., & Murtazova, S. B. (2019). Political persecutions and ideological pressure on the creative intellectuals of Uzbekistan in post-war decades. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(2 S10), 374-377.

9. Murtazova, S. B. (2021). VATAN HIMOYACHILARI YODI MANGU BARHAYOT!(Ikkinchi jahon urushida noma'lum ketgan bobom Begmatov Omon va Xaramjo 'ylik urush qatnashchilari haqida). Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 544-549.

10. Муртазова, С. Б., & Муртазов, С. Б. (2021). ИЗ ИСТОРИИ МУЗЫКАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ (НА ПРИМЕРЕ ПЕРВЫЕ ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ В УЗБЕКИСТАНЕ). Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 152-156.

11. Alimovna, E. Y., Alimovna, E. G., & Burievna, M. S. (2020). Historical Stages Of Innovative processes In Higher Education Of Uzbekistan. Solid State Technology, 63(6), 9824-9834.

7 б.

- 81 б.

48 б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.