CC BY
9В статье исследуется происхождение и структура печей Зерафшана выше по течению. Особое внимание уделяется строительству печей, которые используются в повседневной жизни местного населения. В исследовании также анализируются существующие и текущие формы печей и духовок в верховьях реки Зерафшан.
Ключевые слова: Ягноб, Мастчох, Фон, Фалгар, Пенджикент, Зерафшан, поделки, печи.
ТАНУР ВА ОТАШДОНХРИ АНЪАНАВИИ БОЛООБИ ЗАРАФШОН
Дар ма^ола пайдоиш ва шаклх,ои танурх,о ва оташдонх,ои болооби водии Зарафшон тавдщ шудаанд. Дивдати махсус ба сохтмони танурх,о ва оташдон^ое равона шудаанд, ки дар х,аёти рузмарраи сокинони махдллй истифода мешуданд. Инчунин дар тахдщот шаклх,ои пешина ва х,озираи танурх,о ва оташдонх,ои болооби водии Зарафшон мавриди тахдил ^арор гирифтаанд.
Калидвожа^о: Ягноб, Мастчоу, Фон, Фалгар, Панцакент, Зарафшон, уунар, тануруо, оташдонуо.
TRADITIONAL FIREPLACES AND STOVES OF THE UPPER ZERAFSHAN
The article discusses the appearance of historical fireplaces and stoves of the Upper Zerafshan. Special attention is paid to the construction and technique, the ways of the fireplaces and stoves which were used by indigenous population as well as their types that still exist in the Upper Zerafshan.
Key words: Yagnob, Matcha, Fan, Falgar, Pendjikent, Zerafshan, trade, fireplaces ,
stoves.
Маълумот дар бораи муаллиф: Бо^иева Мадина Курбоновна-доктор (PhD) шуъбаи мардумшиносии Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи Ахдоади До-ниши Академияи илм^ои Ч,умхурии Точикистон. Тел: (+992) 93-5533059.
Information about the author: Bakieva Madina Qurbonovna-Dr.(PhD) Ahmad Donish Institute of history archaeology and ethnography Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan.Tel: (+992) 93-5533059.
УДК: 902.7 (575.3)
ТАБОБАТ^ОИ МАРДУМИИ ЧОРВО ДАР ДЕВЛОХДОРИИ БАДАХШОН
САИДШОЕВА М. Ф. Донишгох,и миллии Точикистон
Оид ба усулх,ои табобати мардумй ё худ анъанавии чорво дар
чарогоххо ва инчунин дар минтакдхои кухдстони Точикистон маълyмоти чопшyда кариб, ки вучуд надорад. Мyаллиф ин усулхоро дар асоси маълyмоти этнографй аз табибони мардумии Бадахшон чамъ намуда, дар маводи мазкур онро инъикос намудааст.
Дар гузашта, сарфи назар аз рушди чорводорй ва накши он дар иктисодиёт, шумораи зиёди чорво аз касалй, сангчарх ва дигар офатхо талафот медид ва боиси хисороти хочагии мардум мешуд. Сабабхои асосии марг ва ба осонй ба касалихои гуногун дучор шудани чорво нарасидани хурока ва сардихои зимистони кахратуни кухистон ва надонистани усули нигох, доштани он дар мавсимх,ои сол буд, ки шумораи зиёди чорво аз байн мерафт. Эпидемияхо бисёр буданд, ки аксар вак;т ах,олй сабаби онро расидани чашми бад хисобида, чорворо аз талафшавй бо тумор ва хондани дуохо аз китобхои мукаддас начот доданй мешуданд.
Табобат бо дуо усули маъмулй буд ва хусусияти шифобахширо дар он медиданд. Усулхои табобати динй асосан аз чониби чупонхои касбй, ки саводи динй доштанд анчом дода мешуд [5,119].
Дар гузашта хар як чупони касбй тарзу усулхои динии табобати хайвонро дар девлох азхуд мекард.Чупонон хама расму оинхои девлохдориро медонистанд ва риоя мекарданд.Одате буд, пеш аз он, ки чорворо ба девлох дароваранд, девлохдорон дуо мехонданд, то ин ки чорвояшон аз куввахои бад ва чашми бад мухофизат шавад ва ин расмро хамаруза дар вакти аз девлох баровардан ва ба чарогох рондани чорво такрор менамуданд.
Аз зери ^уръон гузаронидани чорво.Х,ангоми аз хона ба девлох фиристодани чорво хдр чорводор чорвои худро алохида аз зери китоби мукаддаси ^уръони шариф мегузаронид ва хангоми баргардонидани чорво аз девлох ба деха ин расм такрор мешуд. Аммо на дар даромадгохи хона, балки дар даромадгохи деха, чорворо аз зери китоби мукаддас мегузаронданд. Ва ин русум чунин буд: зимни бозгашт аз девлох хамаи молу гови деха якчоя меомад ва чорводорон, аз матои сафед такрибан 5 метрро гирифта, китоби мукаддаси '%уръон"-ро дар болои он монда, аз ду сари он ду нафар одамони бо пойи тахорат дошта гирифта чорворо аз зери он бо иштироки муллои деха мегузаронданд.
Мутобики накли Азизбегими 79-сола, "хангоми фиристодани чорво дар солгард, яъне иваз гардидани фасли сол ва омад-омади Навруз маросими аз остонаи мазор, чойхои мукаддас гузаронидани чорвои касал бо иштироки мулло анчом дода мешуд ва бар ивази он як барраро харч мекарданд [1,140].
Пешгирии эпидемияи тол (касалии табларза). Вакте ки ин касалй чорвои баъзе нуктахои ахолинишинро фаро мегирифт барои пешгирй ва мухофизати чорвои дигар дехахо дар даромадгохи деха, як гусфандро
забх карда, дар замин гур мекарданд ва пойхояшро аз хок берун мемонданд. Дар болои сари он аз чуби «туг» сутун зада, дар тахтачае бо ранги сжх хатхои якдигарро мебуридагй мекашанд ва дар сутун мех мекарданд. Ин рамзи бастани рохи ба деха даромадани касалро ифода мекард. Ин усули начот аз беморй "тол" ë толкард ном дорад. Бояд кайд кард, ки чунин усулро киргизхо ва казокхо низ истифода мекардаанд бо фаркияти он, ки онхо чорворо дар замин зинда гур менамоянд ва ба чои сутуну тахтачаи хатхои афсунй, як халтаро бо гушту намак пур карда, дар баландй, дар рохи омади касал мепартофтанд.
Х,ангоме, ки хайвон ногахон ба ларза медаромад барои чунин беморй усули чодугарй бо номи "tol" ë "шайтонламиш" истифода мешуд. Тибки эътикоди мавчудаи мардуми нохияи Рушони Бадахшон дар чунин холатхо ба чорво куввахои бадй, нопок таъсир мерасонидаанд.Барои дур кардани ин гуна куввахои бад онхо бо усули чодугарй -" шайтон ламиш" табобат мекарданд. Якчанд занхои хамсоя чамъ шуда, зани аз хама калонсол як чорубу як сатил об ва шалвори кудакро гирифта зуд ба назди чорвои бемор шитофта, аз болои он бо чоруб об мепошиданд. Ин расм 3 маротиба такрор мешуд бо ибораи: "тол омаду тол бигрез, тол аз сари мол бигрез, тол омад, тол бигрез, духтари доирачй омад, тол бигрез, тол аз сари мол бигрез" гуфта, касалиро дур мекарданд. Дар ин холат духтарчае бо доира омада ба ин маросим хамрох мешуд ва мегуфт: " тол бигрез, тол чорворо тарк кунед". Ин амалдат то он даме гузаронида мешуд, ки чорво ба хуш омада, ба пойи худ рост меистод.
Чупонони ботачриба такрибан медонистанд, ки кадом навъи беморй ва ë эпидемияро дар кадом фасли сол интизор шудан мумкин аст.Онхо кушиш мекарданд, ки барои пешгирии ягон намуди беморй чора андешанд. Аксар беморихо мавсимй буданд. Масалан, дар фасли бахор (моххои апрел ва май) беморихои "килкирт" ва баъдтар "туган-теганак" рух медиханд. Дар ин вакт бемории "зардпарвин" низ васеъ пахн мешавад. Дар моххои сентябр ва ноябр ба чорво бештар беморихои "тол" ва "зум" дучор меоянд. Яке аз сабабхои марги чорвои калони шохдор дар моххои декабр ва январ ин буд,ки барои гарм намудани чорво онро аз огилхонахои сард ба берун бароварда мегардониданд ва дар натича моли хароб аз сардй ба касалихо гирифтор шуда мемурд.
Дар фасли тирамох, пас аз он, ки чорворо аз девлоххо ба водй меронданд, дар баъзе минтакдхои харорати хаво гарм шуда дар байни гусфандон беморихои гуногун ба назар мерасид.Чунки гусфандон дар девлоххо фарбех шуда ба гармии здад тоб оварда наметавонанд ва пойхояшон варам мекарданд. Ин беморй ба талафоти здади чорво оварда мерасонид. Бисëpихо сабаби аслии ин бемориро намедонистанд ва онро окибати таъсири чашми бад ë найрангхои чодугарону хасудон
Mex,Hco6ugaHg. EapoH xanoc mygaH a3 hh 6eMopH, ryc^aHgoHH Kacanmygapo KymTa, rymTamoHpo gap noppox,a «xop6yH» ga^H MeKapgaHg Ba umTHpoKHHH MapocHM 6o mHTo6, 6o gurap pox, 6a xoHa 6apMeramT, atHe Kacanpo $upe6 Kapga, pox,ryM MeHaMygaHg.
Ba ry^rau Ha3ap6eruMH 90-conaH Ta^pu6au 3uégu nopBogopñ gomTau cokhhh gex.au BapceMH H,aMoaTu CynoHH Hoxuau fflyrHOH, Ta6o6aTH hh Kacanupo gap geB.roxx,o 6o ycynx,oH 6a xyg xoc aH^oM MegogaHg. "Bapou 6apTapa$ KapgaHH 6eMopH HynoH 7-py3 paMau xempo gap ^ohx,oh ryHoryH MenapoHug Ba 6a geBnox 6o pox,x,ou ryHoryH, atHe a3 x,ap Tapa$ 6apMeramT. flap Ha3gu geBnox ma6oHrox, a3 ycryxoHx,oH ^aMtmyga, gap ce ^oñ oTam gapMerupoHugaHg to 6o gygu xyg paMapo Myx,o$H3aT HaMoag. 3epo gygu oh TaMoMu 6eMopux,opo pa^t MeKyHag. nac a3 HyHHH ycynu Ta6o6aT paMa TaMoMu con conHM MeMoHg".
Bo gyo Ba rne^ Ta6o6aT KapgaHii acn. BaKre, kh acn 6ecapy coMoHa pa^rop MeKapg Ba HaMery3omT,KH Kace 6ap Bañ caBop maBag, xarro 6a My^o6H^H cox,u6am hh3 3ugguaT HumoH Megog, rana6oH é cox,u6am ^HKp MeKapg, kh 6a acn HamMH 6ag é ^hh, a^HHa Tatcup Kapgaacr.Bapou 6apTapa$ KapgaHH K;yBBax,ou 6ag, cox,h6h acn aBBan 6a Mynnox,o Mypo^uaT MeKapg. Arap gap Tynu aKHaHg py3 x,onam 6ex,Tap HaMemyg, ohx,o 6a ycynu gurapu Ta6o6aT,KH 6o MapocuMH ^ogyrapñ cypaT Merupu^r, mypyt MeHaMygaHg: hh TaBpe kh HynoH-rana6oH ry.rna3ap a3 gex.au Cu»g 3HKp HaMyg: "ce maMtpo 6o xa^T goHa MaTou paHra nenoHga, TyxMpo 6o o6 Ba aKHaHg pacTaHHxo oMe3um goga, gopy oMoga MeKapgaHg. A3 ucnaHg (pyTa), aHHK-cBHHapoñ, KaMon-^epyna, x,HHru 6ag6yñ 6o oTamu nacT gyg aHgoxTaH nac MapocuM ofo3 Meé^T.
HynoH 6a 6anaHguH a3 acn 6onoTap 6apoMaga, maMt^ou gap paBFaH FyTa3agau cy3oHpo 6o Kupoara nopau gyo a3 ^yptoH, aK-aK a3 6onoH acn Mery3apoHag Ba o6u HaMaKHHpo 6a oTam Menomug. nac a3 u^pou hh ycyn, HynoH é cox,h6h acn o6u 6o^HMoHgapo HaBo3umKopoHa gap 6agaHH acn 6o gyou mu^ogu^aHga MeMonag [6,194].
^k KacanuH gurape, kh gap acny xap nañgo MemaBag, 6o homh "HoxyHaK", hh Kacanpo Ta6u6oHH flapBo3y BaH% BagaxmoH 6o poxu HemTap, cy3aH 3agaHH HoxyHH 6hhh Ta6o6aT MeHaMoaHg Ba MyBa^^a^aHg.
Ta6o6aTH g0FM0HH. flap ry3amTa gap 6ucép gexaxou BagaxmoH Ta6u6oHH goFMoH 6ygaHg, kh 6a Bocurau goF ^apoxaTpo Mecy3oHHgaHg Ba xañBoHxopo a3 6eMopH Ha^oT Me6axmugaHg.
flap Hoxuau fflyFHoH, gap gapau FyHg, Ta6u6H x,añBoHxo-flaBnaTmoxH 73-cona 3HHgarñ MeKyHag Ba xaMa ypo xaMHyH Ta6u6H "gorMoH"-H 6eMopuu nycr MemHHocaHg. Ba ry^TH flaBnaTmox "aK BapaMH magug gap aK y3BH 6agaHH HopBo annaKañ HumoHau 6eMopucT. Bañ 6oag ^appo^ñ maBag. AKcap Ba^T 6a hh 6eMopH hopboh KanoHH moxgop rupu^Top MemaBag.
Амалдат ба тарзи зайл сурат мегирад: гови беморро 3-4 мард ба замин хобонда, дасту пойхояшро мебанданд. Бо тебанахо (сузани калон) чойи варамро мачрух менамоянд.Агар аз захми пуст зардоб резад, пас бешубха, маълум мешавад, ки гов ба беморй гирифтор шудааст. Ин мархилаи аввали амалдат ба хисоб меравад.
Баъд ба мархилаи навбатй мегузарем. Барои ин мо баъзе ашëи оханин, аз кабили бел ë дос ва ë кордро мегирем.Хдмаи ин ашëхои оханинро дар оташ сурх менамоем ва чойи пахншудаи варам ва захмро муайян намуда, онро бо охани сурхшуда сузонида, онро доF мекунем ва бо фишори даст зардоби варамро берун мебарорем. Чирк дар муддати як руз охиста-охиста аз чояш мебарояд. Баъди як руз зардоб пурра аз таги пуст тоза мешавад ва чорво ба шифоëбй сар менамояд."Ин намуди табобат аз кадим вучуд дорад ва табибони мардумй аз он хуб огох мебошанд.
Агар ин амалиëт дар фасли зимистон гузаронида шавад, барои химояи захм аз илтихоб хайвони беморро дар тули якчанд руз дар як хучраи гарм нигох медоранд. Ин усули табобат дар сурати пайдо шудани мархилаи ибтидои беморй самараи хубтар медихад.
Бемории чамол. Намуди дигари табобати он бо номи "Бемории чамол" маълум аст.Бемории "чамол" варамеро меноманд, ки мухлаташ аз табобати дар боло оварда шуда гузашта аст, яъне мушкил шудааст. Сузонидани ин беморй низ рохи бартарафсозии варами варача буд. Усули сузонидани бемории «чамол» ба табобати бемории тебана-сузан задан монанд аст.
Чорводорон каме «шипал»-хоки сафедро ба дег андохта ба он намак илова карда, сипас онро болои оташ мегузоранд. Баъди чанд дак;ик;а ин дору сурх мешавад. Пас ба он каме об илова карда, мечушонанд то вакте, ки дору ба моеъи Fафс табдил ëбад. Баъд пораи намадро гирифта, дар махлули тайëp карда шуда онро тар намуда, сипас дар болои варам монда фишор меоранд. Ин амалро то даме, ки варам комилан сихат нагардад такрор менамоянд. Ин тарз аз усули сузонидан бо ашëи оханй фарк дорад, зеро ки дар чои пайдошудаи захм ягон чарохате пайдо намешавад. Баръакс, пас аз чанд вакт дар ин чой муйхои рехта аз нав пайдо меша-ванд.Усулхои табобатии дар боло зикршуда дар минтакахои гуногуни Ви-лояти Мухтори Кухистони Бадахшон, Ш^нон, Рушон, Дарвоз, Ро-шткалъа, МypFоб ва Ванч мушохида мешаванд.
Бемории "гул". Ин беморй касалии гузаранда буда, ду мархилаи та-бобатй дорад. Мархилаи аввал дар дахони хайвон захмхо пайдо мешаванд. Дар ин мархила захмхои хурд мебошанд, ки онхоро "гул" ме-номиданд. Дар мархилаи дуюм захмхо дар пойхои пеш пахн мешаванд. Бемории «гул» хатарнок аст, зеро метавонад ба чигар гузарад ва онро захм намояд. Дар мархилаи аввал онро бо намакоб шустан фоида
мебахшад. Arap бемоpй ба чунин табобат вокуниш нишон дод, сипас ба маpхилаи дуввуми табобат мегyзаpанд.Чоpводоpон фасли баx,оppо интизоp мешаванд то аз алафи сабзи хуш6у, мах,лул омода каpда, ба чо-pвои бемоp хypонанд, то ин ки сихдт шавад. Бо гуфтаи пиpонсолон ба бемоp додани нони гаpм низ фоидабахш аст.
Табобати даpди гулу. Бо накли Равшанбегими 82-сола,ки та^ибаи зиëди чоpвопаpваpй доpад "хайвонхое ки бемоpии даpди гулу, ной-ангина мешуданд, усули табобати онхо хеле одй буд. Масалан, гандyмpо гаpм каpда, даp халта гиpифта, даp гаpдани чоpвои бемоp сахт мебастанд ва он ба зудй шифо меëфт".
Бемоpии «кокак». Даp тамоми минтакаи Помиp хеле маъмул буд. Ч,о-либ он аст, ки даp кисмати чанубу Fаpбии Помиp ин бемоpй асосан ба бyFyми пойхои чоpво таъсиp мекаpдааст. Вай ба табобат вокуниш нишон намедихад ва тадpичан пyсидани yстyхонхоpо инкишоф дода, ба маpг оваpда меpасонд, яъне табобат надоpад.
Бемоpии "чамончоF".Даp як кисми pyи хайвон ваpам пайдо мешавад. Баpои муоличаи ин бемоpй тyмоp истифода мешуд.Чунин усули табобат баpои бисëp бемоpиx,ои дигаp низ истифода бypда мешуд. Вакте, ки даp ягон кисмати бадани хайвон ваpами калон пайдо шуд ва баъзан чиpк аз он чоpй мешуд.Сабаби ин бемоpй натичаи таъсиpи чашми бад хисобида мешуд ва бо дуои чашми бад табобат менамуданд [4,139-140].
Бемоpии банд шудани пешоб. Яке аз бемоpихои чоpвои калон, аз чумла пешоб каpда натавонистани асп аст. Даp ибтидо усули хеле содаву окилонаи табобати он муддате чоpвоpо мачбyp менамоянд, ки даp майдони мулоим x,аpакат кунад, пас аз он хангоми пешоб каpдан даp хок тез намоëн мешавад, ки бемоp бехбудй ëфтааст. Aгаp ин усул кумак намекаpд, пас усулхои зеpин истифода шуданд: чупон чоpвои бемоppо ба назди макони мукаддас "остона" бypда, атpофи он давp мезаданду дуо мехонд ва ваъда медихад, ки даp сypати шифо ëфтани чоpвои бемоp, кypбонй мекунанд ë садака ба мазоp меоpанд.
Касалии чигаpчихиpич. Ба гуфтаи Дукуматшо-чупони 79-солаи дехаи Риваки нох,ияи ШyFнон, ки солдани тулонй чоpвопаpваpй ва инчунин девлохдоpй каpдааст."Паpваpиши нодypyсти чоpво ба пайдоиши як бемоpии дигаp, ки даp тиpамох пахн шудааст, мусоидат менамуд. Аз ин py, чупонон даp фасли тиpамох чоpвоpо аз хypдани алафи сабз манъ менамуданд. Боваpй доштанд, ки аз хypдани сабза чоpво ба бемоpи киpми "чигаpчихиpич"даp чигаp оваpда гиpифтоp мешаванд. Баpои табобати ин бемоpй алафи хичифхоp истифода мекyнанд.Хичифхоppо даp об таp каpда, мулоим мекунанд ва чоpвоpо мачбyp мекунанд то онpо бихypад ва табобат шавад.
Бояд илова каpд, ки хатаpи захpолyдшавй аз pастанихои захpдоp
такрибан тамоми сол вучуд дошт. Растанихои захрдор: зиргалак, гигев, загак, захрпечак, юнучкаи чавон ва гайра мехисобанд ва хурдани онхо боиси марг ё захролуд шудани хайвонхо мешавад.Чунин намуди касалхоро бо рохи хуронидани гардоб ва дугоб табобат мекарданд [7. 34-41].
Бемории "Сумдард". Ин беморй одатан дар аввали фасли бахор пайдо шуда, бемории сироятй мебошад.Вай кариб хамаи хайвонотро фаро мегирифт. Сабаби ин беморй шароити гайрисанитарй ва номусоидии обу хаво барои чорвои хонагй буд. Огилхона ё чойи пода барои чорво хуб тоза карда намешуд, ки ба кафидани сумхои хайвонот оварда мерасонид. Аввалин аломати беморй рехтани муй дар атрофи сум буда, чорво охиста-охиста аз харакат боз мемонд.
Усулхое, ки барои табобат истифода мебурданд: ба чорвои бемор алаф намедоданд, гуруснанишинй ташкил мекарданд, ки дар нихоят ба бехтар шудани чорво ва шифо ёфтани захмхо оварда мерасонид. Чун чупон медид, ки захм кам-кам сихат шудааст, охиста-охиста ба чорво алаф доданро сар мекард. Агар гуруснагй кумак намекард, пас оби намак ба пои хайвон рехтан ва аз болояш равган молидан фоидабахш аст. Ба гуфти чупони ботачрибаи 79-сола Силемоншо аз дехаи Бивизи нохияи Рошткдлъа "пешоби кудаки хурдсолро шомгахон аз болои суми дардманди чорво рехтан фоида мебахшад"[3.10].
Бемории кутан-тюнак. Аломати ин беморй хунравии руда мебошад.Ин гуна бемориро бо усулхои дуохонй ин тавр табобат мекарданд. Чорворо ба сахни хавлй бароварда, чупон бо асои дасташ се бор аз болои пушти бемор кашида дуо мехонад: "Бисмиллохи Рахмони Рахим, ба хавди Дазрати чупон ато шифо ёбад."
Бояд кайд кард, ки дар ин чо чубдаста накши балогардон, офатхои табииро бартарафкунандаро ичро менамуд ва чупон бо боварии комил номи "Х,азрати чупон Ато"-ро ба ёрй мехонд. Шояд як катор гояхо бо чубдаст алокаманданд, ки мо то хол собит накардаем, аммо тахмин кардан мумкин аст, ки ин усули сехр доранд ва бевосита бо парастиши чорво алокаманд аст. Дар дехаи Равнови Дарвоз ин гуна хунравиро захролуд гуфта дугоб медоданд [2.337с.].
Табобати шикастабандй. Дар нохияхои кухистон чорво аз сангчарххо зарари калон мебинад. Дар натичаи лагзиши сангхо дасту пои чорпоён бисёр мешиканад ва чупонони касбй устухонхои шикастаро чо ба чо намуда, мебастанд ва чорпоён сихат мешуданд. Ба чой гипс шикастаро бо тахтачахо мепечониданд ва якчанд руз дар огил нигох медоштанд ва чорво шифо меёфт.
Захмхоро бо барги зуф, ишм даво мебахшиданд.Чорвои аз алафхо захролудшударо бо дуг ва намакоб даво менамуданд. Агар дар захм, тобистон кирм пайдо мешуд, онхоро бо доги шираи камол нест
менамуданд.
Х,амин тавр, точикони Бадахшон дар гузашта тарзу усулхои гуногунро барои табобати хайвонхои хонагй истифода мебурданд. Албатта, табобат бо даво окилона буд, баъзеи онхо ба гояхои хурофот асос ёфта буданд. Дар шикастабандй тачрибаи хуб доштанд ва аксар вакт чорвои пошикаста сихат мешуд.
Табобати захролудшавиро низ хуб медонистанд. Дар вакти таваллуди хайвонхо, ба онхое, ки мушкилй мекашиданд ёрй медоданд. Албатта, набудани Хадамоти байторй, ки ба илм такя менамояд ва инчунин дигар омилхои иклими чугрофй ба миён меомаданд, сабаби талафот зиёди чорво мешуданд.
Тахдик;отхо дар ин бахш нишон медиханд, ки то нисфи асри ХХ дар Бадахшон хизматрасонихои байторй ва зоотехникй комилан вучуд надоштанд. Соли 1931 танхо як ветеринар буд ва соли 1933 ду бинои байторй ташкил карда шуд. Албатта, дар чунин чойхо бо чунин микдори калони чорвои хочагихои гуногун Хадамоти байторй тоб оварда наметавонист. Дар кисмати шаркии Помир ягон Хадамоти байторй (вете-ринарй) вучуд надошт. Аз ин ру, дар сурати эпидемия ва беморихои сиро-ятй ахолй аз усулхои мухталифи ба худ хоси табобатии мардумй ба таври васеъ истифода мебурданд.
Бо гузашти айём бехтар шудани хаёти ичтимоии мардуми Кухистони Бадахшон ва дар солхои 30-юми асри гузашта, пайдо шудани илми байторй, имруз Хадамоти байторй дар хама нохияхои минтакд фаъолият доранд. Чорвои мардум дар давраи хозира ба хар гуна беморихо нисбатан кам гирифтор мешавад. Вале табобат бо эъти^оди динй то имруз дар байни мардум, аз чумла чорвопарваону чупонони девлоххо идома дорад.
АДАБИЁТ
1. Абдулвахидов Р.М. Скотоводческое занятие таджиков Кулябской области в конце
19-20 веков. Душанбе,1998. - С.166.
2. Акулов А.В., Апатенка В.М. и др. Патологоанатомическая диагностика болезней крупного рогатого скота. - Агропромиздат,1987. - 399 с.
3. Баженова А.Н., Баланин И. Профилактика болезней крупного рогатого скота. -Ленинград,1987. /брошюра/. -16с.
4. Баженова А.Н. Профилактика внутренних незаразных болезней и лечение крупного рогатого скота в промышленных комплексах. - Ленинград, 1987. - 157 с.
5. Андреев М.С. Таджики долины Хуф. - Сталинабад, 1958. - 522 с.
6. Аргынбаев Х. Народные обычаи и поверье казахов, связанные со скотоводством // В кн.: Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана. -М., 1975. - 205 с.
7. Волотка И.И. Кормовой травматизм крупного рогатого скота. - Москва,1987. брошюра - 79 с.
8. Боев М.М., Бибикова З.И. и др. Селекция симментальского скота по молочной продуктивности. - М,1987. - 171с.
ТАБОБАТ^ОИ МАРДУМИИ ЧОРВО ДАР ДЕВЛОХДОРИИ БАДАХШОН
То имруз ба усулдои табобати мардумй ё анъанавии чорво дар чарого^до ё худ девлохдории минтакадои Ч,ум^урии Точикистон, аз чумла ВМКБ тадкикот бурда нашудааст. Дар макола бори аввал рочеъ ба табобати анъанавии чорво махсусан дар девлохдои минтакадои гуногуни Бадахшон сухан меравад.
Аз тадкикотдо бармеояд, ки дар аввали асри XX-аз сабаби касалидои гуногун ба монанди дарди гулу, нохунак, чамол, гул, песй, шикастбандй ва набудани тачрибаи байторй, дар ин минтака талафоти зиёди чорво ба амал омадааст. Ягона имконияти пешгирии чорво аз ин гуна беморидо ин бо усулдои динй ва анъанавй табобат кардани он^о буд. Чунин тарзи табобат то дол дар байни чорводорон ва девлохдорон дида мешавад.
Калидвожахо: Тоцикистон, Бадахшон, йелдорй, девлохдори, мардумй, соуирона, чупон, чорводорй, чарогоу, беморй, табобат,байторй.
НАРОДНЫЕ МЕТОДЫ ЛЕЧЕНИЯ СКОТА НА ПАСТБИЩАХ БАДАХШАНА
До сегодняшнего дня мало внимания уделяется изучению традиционного и магического лечения скота в пастбищных районах Таджикистана, включая ГБАО. В этой статье рассматривается традиционное лечение скота различными способами в этом регионе.
Исследования показывают, что в начале 20-го века многие потери домашнего скота были вызваны различными заболеваниями, такими как ангина, болезние десен, чесотка, а также различные травмы и отсутствием ветеринарного обслуживания. Единственный способ предотвратить скот от болезней это было религиозное и традиционное лечение. Этот метод лечения все еще распространен в горных районах скотоводами.
Ключевые слова: Таджикистан, ГБАО, йел, народный, магический, чабан, скотоводство, пастбище, заболевание, лечение.
FOLK-TREATED LIVESTOCK IN PASTURE CLASSES IN BADAKHSHAN
To date, little attention has been paid to the traditional or magical differences in livestock in the pasture areas of Tajikistan, including GBAO. This article will talk about the traditional nature of animal husbandry, with various methods in this region. Studies shors that at the beginning of the XXth century, many livestock losses were caused by various diseases, such as sore throat, nail, gums, scabies and lack of veterinary care.
The only way to prevent livestock from disease was through religious and traditional treatment. This treatment is still common in mountainous areas between pastoralists and pasture.
Key words: Tajikistan, GBAO, Yale, folk, magic, shepherd, grazier, pasture, disease, medication.
Сведения об авторе: Саидшоева Мадина Фаруховна-докторантка PhD первого курса исторического факультета ТНУ. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, п. Рудаки, 17. Тел: (+992) 501-26477 ¿'-mail: msaidshoeva@gmail.com
Information about the author: Saidshoeva Madina Farukhovna-doctor PhD of the first year of Historical faculty of TNU. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue, 17. Tel: (+992) 501-264777.E-mail: msaidshoeva@gmail.com
