Научная статья на тему 'НАЪМАТАКНИНГ ROSA CANINA ТУРИДА УН-ШУДРИНГ КАСАЛЛИГИ ВА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ'

НАЪМАТАКНИНГ ROSA CANINA ТУРИДА УН-ШУДРИНГ КАСАЛЛИГИ ВА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
188
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Rosa canina / мицелий / конидия / клейстотециилар / аскокарп. / Rosa canina / mycelium / conidia / cleistothecilar / ascocarp

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Дурдона Садриддин Қизи Хўжақулова, Хамро Хайдаралиевич Нуралиев

Ушбу мақолада наъматакнинг хусусиятлари, Тошкент ботаника боғи шароитида наъматак турларидан бири ( Rosa canina) да учрайдиган ун – шудринг касаллиги, қўзғатувчилари, касаллик белгилари, зарари ва кураш усулларига оид маълумотлар мавжуд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NAMATAK'S ROSA CANINA UN-SHUDRING DISEASE AND MEASURES

This article contains information on the characteristics of namatak, flour shudring disease, pathogens, symptoms, damage and control methods, which occurs in one of the species of namatak (Rosa canina) in the Tashkent Botanical Garden.

Текст научной работы на тему «НАЪМАТАКНИНГ ROSA CANINA ТУРИДА УН-ШУДРИНГ КАСАЛЛИГИ ВА ҚАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ»

www.scientificprogress.uz

НАЪМАТАКНИНГ ROSA CANINA ТУРИДА УН-ШУДРИНГ КАСАЛЛИГИ

ВА КАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ

Дурдона Садриддин кизи Хамро Хайдаралиевич Нуралиев

Хужакулова

Узбекистон Республикаси Фанлар Узбекистон Республикаси Фанлар

академияси Ботаника институти академияси Ботаника институти

xoj aqulovadurdona@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада наъматакнинг хусусиятлари, Тошкент ботаника боги шароитида наъматак турларидан бири ( Rosa canina) да учрайдиган ун - шудринг касаллиги, кузгатувчилари, касаллик белгилари, зарари ва кураш усулларига оид маълумотлар мавжуд.

Калит сузлар: Rosa canina, мицелий, конидия, клейстотециилар, аскокарп.

NAMATAK'S ROSA CANINA UN-SHUDRING DISEASE AND MEASURES

Дурдона Садриддин кизи Хамро Хайдаралиевич Нуралиев

Хужакулова

Узбекистон Республикаси Фанлар Узбекистон Республикаси Фанлар

академияси Ботаника институти академияси Ботаника институти

xoj aqulovadurdona@gmail .com

ABSTRACT

This article contains information on the characteristics of namatak, flour -shudring disease, pathogens, symptoms, damage and control methods, which occurs in one of the species of namatak (Rosa canina) in the Tashkent Botanical Garden.

Keywords: Rosa canina, mycelium, conidia, cleistothecilar, ascocarp

КИРИШ

Республикада сунгги йилларда доривор усимликларни мухофаза килиш, фойдаланиш, табий холда етиштириладиган плантациялар ташкил этиш ва уларни кайта ишлаш борасида изчил ислохотлар амалга оширилмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг П^-4670-сон 10.04.2020 карорида ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мухофаза килиш, маданий холда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида айтиб утилган. Махаллий флорага мансуб 4,3 мингдан ортик усимликларнинг 750 та тури доривор хисобланиб, улардан 112 та тури

«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 5

илмий тиббиётда фойдаланиш учун руйхатга олинган, шундан 70 та тури фармацевтика саноатида фаол кулланиб келинмокда (1).

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Президентининг 2017 йил 3 майдаги ПФ-5032-сонли «Нукус-фарм», «Зомин-фарм», «Косонсой-фарм», «Сирдарё-фарм», «Бойсун-фарм», «Бустонлик-фарм» ва «Паркент-фарм» эркин иктисодий зоналарини ташкил этиш тугрисида»ги фармонига мувофик саноат плантацияларини барпо этилди.

Шу билан бирга, ахолини сифатли, безарар ва самарадор табиий дори воситалари билан таъминлаш максадида 2022 йилнинг 1 январига кадар барча ишлаб чикарувчилар, етказиб берувчилар, дори воситаларини синовларини утказувчи клиникалар, тадкикотларни амалга оширувчи лабораториялар мажбурий тарзда тегишли халкаро стандартларга утиши белгиланди. Хрзирги пайтда озик-овкат ва кишлок хужалиги буйича халкаро ташкилотнинг (ФАО) маълумотларига караганда бутун дунёда 50 000 турдан ошик доривор усимликлар тиббиётда фойдаланмокда (9).

Доривор усимликлар орасида С витаминга энг бой манбаларидан бири наъматак хисобланади. Хозирги вактда Сижжак, Богистон, Нанай, Яккатут, Бричмулла кишлокларида ахоли томонидан куплаб йирик мевали сервитамин турлар ва шакллар танланиб, томоркаларда парвариш килинмокда (7).

Хитой, Лфгонистон, Жанубий Корея, Туркия, Х,индистон ва Европа мамлакатларига хам экспорт килинмокда. Айни пайтда Узбекистонда доривор усимликларни кайта ишловчи корхоналар сони 51 тани ташкил килади (10). Наъматак раънодошлар оиласига мансуб, куп йиллик бута усимлиги булиб хисобланади. Марказий Осиёда таркалган 36 та наъматак турларининг 13 та тури Узбекистон худудида табиий таркалган.

Итбурун наъматак - Rosa canina буйи 3 метрга етадиган куп новдали тарвакайлаб усадиган бута. Куп йиллик новдалари кулранг, ёш новдалари жигарранг-яшил рангда. Гуллари пушти, камдан-кам холларда ок рангда. Пишиб етилган меваси 1-2 см узунликда, тухумсимон, тухумсимон эллиптик ёки думалок. Меваси тулик пишиб етилганда оловранг-кизил рангга киради (2).

Rosa canina бошка турлардан мевасининг шакли, катта-кичиклиги, ранги, новда пустлогининг ранги хамда новдадаги тиканларнинг оз-куплиги ва жойланишига караб фаркланади. Ушбу тур гуллари чиройли ва манзарали булгани саабабли богларда, хиёбонларда ва кучаларда устирилади. Наъматак турлари орасидан Rosa canina навларини урганиш натижасида С витаминига бойлиги тасдикланган. Шу боис ундан С витаминига бой манбалар олиш учун фойдаланилмокда. Мевасида 4—6%, баъзан 18% гача С, Б2, К, Б оиласи оид

витаминлар, 18 % гача каротин, 18% гача канд, 2% ча лимон кислота, ошловчи ва бошка моддалар булиб, тиббиётда авитаминознинг олдини олиш ва даволашда кулланилади. Наъматакнинг навлари урганиб уларнинг курук мевасида 4,75% гача аскорбин кислотасини борлиги аникланди.Rosa canina айрим турларидан олинадиган хушбуй ефир мойи (атиргул мойи) дан асосан парфюмерияда ва фармацевтикада фойдаланилади.Ундан тайёрланадиган атиргул суви (Акуа Росае) дориларнинг хиди ва мазасини яхшилаш учун ишлатилади (2). Аммо хозирги кунга келиб куплаб микроорганизмларнинг таьсири туфайли дориворлик хусусияти хосилдорлиги кескин камаймокда.

МУХ,ОКАМА

Таркалган худудлар - Rosa canina Самарканд вилояти, Фаргона водийси, Кашкадарё ва Сурхондарё вилоятида, куйи ва урта тогли худудларда кенг таркалган. Асосан Тяншаннинг Илиорти, Киргиз, Талас Олатови, Коратов, Коржонтов, Угам, Чоткол, Фаргона ва Курама тог тизмасида, Помир-Олойда Олой, Туркистон, Зарафшон, Х,исор, Каратегин, Дарвоз, Жанубий Тожикистон тоглари, Кухитанг ва Копеттогда усади. Шимолий худудларда ва минтакаларида турли туман гулдаста турларини тайёрлаш учун фойдаланилади (9).

- Rosa canina турининг табиатдаги ташки куриниши

Тадкикот услублари. Гербарий намуналарини тахлил килиш лаборатория шароитида микроскопик усулда олиб борилди. (3). Кузатув ишлари Тошкент Ботаника богида ва УзР ФА Ботаника институтининг микология ва альгология лабораториясида олиб борилди. Шу худуддан йигилган наъматак турларининг

гербарий намуналари манба булиб хизмат килди. Гербарий намуналари УзР ФА Ботаника институтининг микология ва альгология лабораториясида микологик тахлил килинди. Замбуругларнинг тур таркибини аниклашда мавжуд аниклагичлардан фойдаланилди (3,4,5) .

Rosa canina турида учрайдиган ун - шудринг касаллигини кузгатувчи замбуругни тузилишини, тур таркибини, уларнинг морфологик белгиларини текшириш учун универсал MBI-3 микроскопларидан фойдаланилди. Замбуругларни урганиш учун вактинчалик препаратлар тайёрланди. Бунинг учун тоза ювилган, куритилган буюм ойнасига (76х26) бир томчи сувга, усимликни урганилаётган кисмидан кичик булак олиб куйилди ва коплагич ойна (24х24;18х18 мм) ёпиб микроскопнинг кичик объективида кейин эса х40 объектвида кузатилди (5).

Тадкикот натижалари ва уларнинг тахлили. Rosa canina - турида учрайдиган ун - шудринг касаллигини Euascomycetidae кенжа синфи Erusiphales тартиби Erysiphaceae оиласи, Sphaerotheca туркумига мансуб Sphaerotheca pannosa Lev. f. rosae Woron. тури кузгатади (8).

Sphaerotheca pannosa — кенг таркалган касаллик булиб, замбуруг усимлик барги, пояси, гулгунча, гуллари ва мевасини зарарлайди. Касалликнинг биринчи белгилари ёш баргларда губор куринишда пайдо булади ва купинча баргларнинг бужмайишига олиб келади. Зарарланган баргларда дастлаб, ок губорлар кузатилади кейинчалик улар тигиз булиб, кунгир рангга киради. Кучли зарарланган барглар курийди ва тукилади. Зарарланган пояда поя буйлаб кунгир тусли замбуруг мицелийси ривожланади. Касаллик харорат ва намлик етарли булганда кенг таркалиши мумкин. Замбуруг 18-200 С харорат ва 60 % намликда спора (канидия) хосил килиши жадал амалга ошади. Споралари элипписсимон улчами 20.3-29.0 х 11,6-17,4 мкм. Замбуруг усимликнинг асосан ёш тукималарда ривожланиш хусусиятига эга булиб, вегетация даврида уч мартагача авлод беради. Замбуруг кишловни усимлик колдикларида клестотаций боскичида ва усимликнинг уйкудаги куртаклари оралигида мицелий холида утказади. Клейстот^ций, тук жигарранг 76,8-39,6 мкм. Ун-шудринг касаллигининг ривожланишига таъсир этувчи омиллар экин орасининг калинлиги, ёруглик етишмаслиги, юкори намлик, тупрокда азот ва калий етишмаслиги кабилардир. Касаллик таъсирида усимлик заифлашади, манзаралилик хусусияти пасайади ва совукка таъсирчанлиги ошади, сурункали ун-шудринг билан касалланиши усимликнинг бутунлай нобуд булишига олиб келиши мумкин (6).

'' Á

н

4.

4

I bf

А)

Б)

2- расм. Наматакни ун- шудринг касаллиги: А - касалланган мевалар, Б -

усимликнинг касалланган пояси

НАТИЖА

Академик Ф. Н. Русанов номидаги Тошкент ботаника богида 2019-йилнинг март ойидан бошлаб текширув ишлари олиб борилди. Кузатув ишлари давомида Rosa canina - турида ун- шудринг касаллигини кузгатувчи замбуруг белгилари дастлаб баргларида харорат 13°га етганда ок губорлар пайдо килди. Кейинчалик улар кунгир рангга кирди. Касаллик кучли зарар етказганда барглар куриб колиши кайд этилди. Намлик юкори булганда касаллик жадал ривожланди. Май ойининг учинчи ун кунлигида харорат 27 ° гача касаллик ривожланиши кучли кузатилди .Намлик етарли булганда касаллик янада кучли ривожланишни давом этди. Касалланган усимликларнинг новдалари мурт тез синувчан булиб колди. Зарарланган усимлик нобуд булмаса хам барглари тукилиб, мевалари кичиклашди, фотосинтезни камайиши ва усимликдаги физиологик жараёнларни бузилиши натижасида хосилни 20% хатто ундан хам купрок пасайишига ва хосил сифатини бузилишига олиб келди.

ХУЛОСА

Карши кураш усуллари - касаллик билан наъматак турлари зарарланишини олдини олишнинг энг маъкул усули чидамли навларни экиш.Усимликларни ёруглик нури тик тушадиган жойларда экиш ва касалликнинг олдини олишга каратилган агротехник тадбирларни амалга ошириш. Касаллик кенг таркалган даврда самарали фунгицидлардан фундазол (бенлат) — 0,2 %, байлетон — 0,1 %, топсин-М — 0,1 %. Профилактик тадбирлар сифатида олтингугурт препаратлари хамда Бордо суюклиги каби препаратлар билан ишлов утказиш. Хулосалар ва таклифлар. Тадкикотлар давомида наъматакнинг ун-шудринг касаллиги кайд килинди. Наъматакни касалликлардан химоя килишда худуднинг иклим шароитига, тупрок структурасига ,майдонларнинг фитосанитар холатига ва дехкончилик маданиятига риоя килиш, касалликга бардошли чидамли навларни

экиш, усимликларни ёруглик нури тик тушадиган жойларда экиш лозим. Замбуруг спораларини зарари кучли булганда юкорида кайд этилган самарали фунгицидлардан фойдаланиш керак .

Хозирда касалликлар сони кундан - кунга ошиб бормокда. Бу касалликларни олдини олиш учун чидамли навлар экиш, зарари кам фунгицитлардан фойдаланиш лозим. Наъматак доривор усимлик булгани учун кимёвий препаратлардан куп микдорда фойдаланилмагани маъкул.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг Пк-4670-Сон 10.04.2020-сонли карори.

2. БЕРДИЕВ Э. Т. Намаьтак табиий витаминлар хазинаси .:Тошкент - 2018

3. Наумов Н.А. Методы микологических и фитопатологических исследований. -Л.: Сельхозгиз, 1937. -

4. Методы экспериментальной микологии. Билай Е.А.и др под ред .Билай В.И.Киев : Наук Думка 1973.

5. Росии Г.И Микроскопическая техника .-М.:Сов.наука.(йили)

6. Р.К.Сатторова, Н.Т.Хакимова,Э.А.Холмуродов,А.Н.Аллаяров. Умумий Фитопатология ва Микробиология.

7. Русанов Н.Ф. "Отдалена гибридизациясреднеазиатского шиповника и перспективы создания аскорбиновой кислоты .Интродукция растений в аридную зону :тезисы доклодов Всесоюзного совещ Ашхабад 1989.29-31с.

8. Флора грибов Узбекистана Справочник III том.Тошкент издательство Фан Узбекской ССР 1986

9. Флора Узбекистана III том.Тошкент И здательство Академии Наук Узбекской ССР 1955

10. Интернет сайтлари^уопе!^ , google ).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.