Научная статья на тему 'НАМАНГАН УЕЗДИ ТАРИХИ ХУСУСИДА'

НАМАНГАН УЕЗДИ ТАРИХИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

173
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Туркистон генерал-губернаторлиги / миллий-ҳудудий чегараланиш / иқтисодий районлаштириш сиёсати / Наманган уезди / қишлоқ хўжалиги / савдо-сотиқ / қишлоқ совети / савдо муносабатлари / бозорлар фаолияти. / Turkestan governor-general / national-territorial delimitation / economic zoning policy / Namangan district / agriculture / trade / village council / trade relations / market activity

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Отабек Махаматжонович Норматов

Ушбу мақолада Наманган тарихига оид ижтимоий – иқтисодий жараёнлар акс эттирилган. Жумладан ҳудудда амалга оширилган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар турли хил тарихий манбалар асосида таҳлил қилинган. Совет ҳокимияти Фарғона водийсида ҳам мустамлака сифатида ўз таъсирида доимий сақлаб қолишга интилган бўлсада, шунга қарамасдан ўлка иқтисодиётини йўлга қўйиш ва ривожлантириш борасида ҳам айрим чора-тадбирлар амалга оширилди. Хусусан бундай чора-тадбирлар Наманган уездида ҳам амалга оширилганлиги ҳақида мақолада сўз юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article reflects the socio-economic processes associated with the history of Namangan. In particular, based on various historical sources, the socio-economic reforms carried out in the region are analyzed. Although the Soviet government sought to maintain its influence in the Fergana Valley as a colony, some measures were taken to establish and develop the country's economy. In particular, the article says that such measures have been taken in the Namangan region

Текст научной работы на тему «НАМАНГАН УЕЗДИ ТАРИХИ ХУСУСИДА»

НАМАНГАН УЕЗДИ ТАРИХИ ХУСУСИДА

Отабек Махаматжонович Норматов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), доцент otabeknormatov@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Наманган тарихига оид ижтимоий - иктисодий жараёнлар акс эттирилган. Жумладан худудда амалга оширилган ижтимоий-иктисодий ислохотлар турли хил тарихий манбалар асосида тахлил килинган. Совет хокимияти Фаргона водийсида хам мустамлака сифатида уз таъсирида доимий саклаб колишга интилган булсада, шунга карамасдан улка иктисодиётини йулга куйиш ва ривожлантириш борасида хам айрим чора-тадбирлар амалга оширилди. Хусусан бундай чора-тадбирлар Наманган уездида хам амалга оширилганлиги хакида маколада суз юритилади.

Калит сузлар: Туркистон генерал-губернаторлиги, миллий-худудий чегараланиш, иктисодий районлаштириш сиёсати, Наманган уезди, кишлок хужалиги, савдо-сотик, кишлок совети, савдо муносабатлари, бозорлар фаолияти.

ABOUT THE HISTORY OF NAMANGAN COUNTY

ABSTRACT

This article reflects the socio-economic processes associated with the history of Namangan. In particular, based on various historical sources, the socio-economic reforms carried out in the region are analyzed. Although the Soviet government sought to maintain its influence in the Fergana Valley as a colony, some measures were taken to establish and develop the country's economy. In particular, the article says that such measures have been taken in the Namangan region.

Keywords: Turkestan governor-general, national-territorial delimitation, economic zoning policy, Namangan district, agriculture, trade, village council, trade relations, market activity.

КИРИШ

Совет хокимияти томонидан Урта Осиёда миллий-худудий чегараланиш утказилгандан сунг, 1925 февралда

April, 20221

• О

©

О

©

296

ташкил топган Узбекистон ССРнинг таркибидаги Фаргона вилояти таркибига туртта уезд, яъни Кукон, Андижон, Наманган ва Фаргона уездлари киритилди. Совет хокимияти Фаргона водийсини хам Марказ тартибидаги мустамлака сифатида уз таъсирида доимий саклаб колишга интилган булсада, шунга карамасдан улка иктисодиётини йулга куйиш ва ривожлантириш борасида хам турли хил чора-тадбирлар амалга оширилди.

Наманган уезди маъмурий-худудий тузилиши, ахолининг этник таркиби, кишлок хужалиги сохаси ва уларнинг айрим жихатлари, чорвачилик сохаси ва уларнинг умумий холати, транспорт алокалар тизими, округнинг саноатини узига хослиги, округда савдо-сотик муносабатлари узига хос равишда йулга куйилганлиги ва амалга оширилиш жараёнлари статистик маълумотлар ва турли бюллитен материалларидаги маълумотлар асосида урганилиши мавзу долзарблигини ташкил этади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Макола умум кабул килинган тарихий методлар-тарихийлик, киёсий-мантикий тахлил, кетма-кетлик, холислик тамойиллари асосида ёритилган булиб, мазкур мавзунинг тарихшунослиги унчалик бой эмас. Урта Осиёда миллий-худудий чегараланишдан сунг ташкил этилган Наманган уезди тарихи мавзусига оид тарихий тадкикотларни куйидаги учта гурух: совет даври, мустакиллик йиллари хамда хорижий тадкикотларга булиш мумкин. Совет хокимияти йилларида давлат ва сиёсат арбоблари, тарихчилар томонидан яратилган айрим тадкикотларда хам Наманган уезди тарихи ва ахолиси хакидаги фикрлар маълум маънода уз аксини топган.

ХХ аср 20 - 30 - йилларида чоп этилган бошка бир туркум адабиётларда Наманган уезди тарихи ва хужалик ахволи тугрисида суз юритилади.

Бундан ташкари, Узбекистон ССРнинг рахбарлари, сиёсий арбобларнинг Наманган уезди ва хужалик ахволи тугрисидаги маколалари ва нутклари хам мавжуд.

МУ^ОКАМА

Тарихдан маълумки Кукон хонлиги 1876 йил февралда Россия империяси томонидан тугатилди. Туркистон улкасининг генерал - губернатори К.Кауфман буйругига кура 1876 йил 3 апрелда хонлик худуди урнида маркази Янги Маргилон (Фаргона) шахрида булган Фаргона области ташкил килинди. Фаргона области худуди маркази Тошкент

булган ва 1867 йил тузилган Туркистон генерал

April, 2022

губернаторлиги таркибига киритилди. Фаргона области худудида Андижон, Кукон, Маргилон, Наманган, Уш ва Чуст уезлари булиб улар бир вактда Чимён (1879 йилдан бошлаб Исфара) уезди тузилган эди. Исфара уездининг худуди 1881 йилда Кукон ва Маргилон уездларига булиб юборилди[1].

Наманган ва Чуст уездларнинг худуди тахминан хозирги Наманган вилоятининг худудига тугри келади. Чуст уезди таркибига куйидаги 13 та волостъ (булис) кирган: Чуст, Олмос, Туракургон, Ашт, Бободархон, Варзик, Боястон, Косон, Кутлуг Саид, Поп, Тергачи, Чодак, Ахси - Шаханд[2]. Наманган уезди таркибига хам ундан ортик волостъ ва юздан ортик кишлоклар кирган. Кейинчалик Чуст уезди тугатилди ва унинг худуди Наманган уезди худудига кушиб юборилди. Шу уринда алохида таъкидлаб утиш керакки, Россия империяси томонидан Туркистон улкасида амалга оширилган маъмурий-худудий булинишда улканинг табиий, тарихий, иктисодий ва миллий хусусиятлари хисобга олинмади. Бу жараёнлар хакли равишда харбий-бюрократик ахамиятга молик хисобланган худудларни ташкиллаштириш буйича Россия империясида амалга оширилган умумий тадбирларнинг узвий давоми булди.

Туркистон улкасининг биринчи генерал - губернатори К.П. Кауфман узининг Россия императорига йуллаган хисоботида бу хакда куйидагича ёзган эди: "1863-1867 йиллардаги муваффакиятлар, ... тургун ва уз тургунлигига уралган мамлакатнинг бутун сиёсий тизимини барбод килгани холда, яксон булган кучларни кулга олиш, уларни улкага рус давлати манфаатларидан келиб чиккан холда олиб келинган янги ижобий сиёсий ва фукаровий дастурларни бажаришга йуналтиришни уддалай олмади"[3].

НАТИЖАЛАР

1917 йил ноябрда Туркистон улкасининг маркази Тошкентда совет хокимияти урнатилгач, Фаргона водийсида хам курол кучи ва зуравонлик билан янги тузум карор топди. Туркистон Мухторияти хукумати 1918 йил феврал ойида кизил гвардиячилар ва арман дашноклари томонидан конга ботирилгач, Фаргона водийси худудида, жумладан, Наманган уездида хам истиклолчилик харакати бошланди. 1918-1924 йилларда мазкур худудда булиб утган истиклолчилик харакати тугрисида тарихчи олим Кахрамон Ражабов узининг куплаб тадкикотларида суз юритган[4].

Совет хокимияти томонидан хам бу даврда Наманган ва Чустда янги хокимиятнинг органлари тузилди. 1920 йил 20 июнда Наманган шахар ревкомининг буйриги билан Чуст ва

April, 2022

298

Олмосда индилобий думита (ревком) тузилди. Чустдаги ревкомга Отабой Искандаров, Олмосдаги ревкомга эса Дехдонбой Абдураззодов бошчилик дилишди.

Совет хокимияти Фаргона водийсида мустахкам дарор топган даврда Наманган уезди Фаргона области таркибида булиб, унинг Россия империяси давридаги маъмурий-худудий булиниши то 1925 йилгача деарли узгаришсиз садланиб долган. 1917 - 1925 йилларда совет хокимияти купинча харбий харакатларга ва гоявий ишларга асосий эътиборни даратиб, бошда сохалар билан унчалик шугулланмаган. Фадат 1925 йилдан бошлаб халд хужалигининг турли сохаларини ривожлантиришга киришилди.

Наманган уезди Фаргона вилояти таркибидаги мухим ахамиятга эга худуд хисобланиб, 1925 йилги маълумотларга дараганда дуйидаги волостлар (булислар)ни уз ичига олган: Олмос, Ахси - Шаханд, Ашт, Бободархон, Варзик, Косон, Капа, Киргиздургон, Нанай, Поп, Пишдарон, Тергачи, Турадургон, Уйчи, Хонобод, Чодак, Чортод, Чуст ва Янгидургон [5].

Расмий маълумотларга кура Наманган уездининг маъмурий-худудий бошдаруви узига хос равишда ташкил этилган булиб, юдорида номлари келтирилган волостлар, Наманган уезди ва шахар ижроия думитаси томонидан Наманган шахрида туриб бошдарилган. Наманган уезди ва шахар ижроия думитаси таркибига Шогофур Шомансуров (раис), Косимов (уринбосар), Асрор Зайниддинов (маъсул котиб), Ахаджон Мухимардонов, Мизамбоев, Марк Милявский, Чиверев, Ахмаджонов, Мухаммаджон Муродов (аъзолар) ва бошдалар киритилганлигини куришимиз мумкин[6].

Наманган уезди ва шахар ижроия думитаси таркибида котибият, ташкилий, маъмурий, умумий булимлар, режалаштириш комиссияси, халд таълими бошдармаси, сиёсий - маданий одартув булими, хужалик булими ва девонхона фаолият юритган. Шуни таъкидлаш керакки, ижроия думита дарамогида дуйидаги булимлар асосий булимлар хисобланган: режалаштириш комиссияси, уезд ер тузиш ва фойдаланиш булими, уезд сув хужалиги булими, уезд харбий ишлар булими, уезд суд тизими, уезд статистика булими, уезд халд таълими бошдармаси, уезд ижтимоий таъминот булими ва уезд ички савдо думитаси[7].

Бундан ташдари Наманган уездида тартибга солувчи ва мухофаза дилувчи давлат органлари хам фаолият юритган. Жумладан, Наманган уезди ва шахар милиция бошдармаси, Наманган жиноят дидирув булими, Наманган уезди буйича

April, 2022

299

халк судлари, Наманган уезди прокуратурасини бунга мисол келтиришимиз мумкин. Бундай назорат органлари Фаргона вилояти рахбарияти тайинлаган шахслар томонидан бошкарилган. Масалан, Наманган уэзд ва шахар милиция бошкармаси бошлиги лавозимига Посунов, Наманган жиноят кидирув булими бошлиги лавозимига Кодир Юсупов, Наманган уезди прокурори лавозимига Абдурахмонов тайинланган ва улар Фаргона вилоятининг Наманган уезди буйича вакиллари хисобланишган[8].

1925 йилги маълумотларга Караганда, Наманган уездида 273та ахоли пунктлари (кишлоклар), хужаликлар сони эса 43934та булиб, ахолининг умумий микдори сони эса 184792 нафарни ташкил этган[9]. Ахолининг купчилик кисми асосан кишлокларда истикомат килишган. Уезднинг шахар ахолиси умумий сони 48 952 нафар хисобланиб, Наманган шахрида 40 196 нафар, Чустда эса 8 756 нафари яшаганлиги руйхатга олинган (1923 йил) [10]. Уезд ахолисининг купчилик кисми кишлокларда яшаганлиги сабабли кишлок хужалиги сохаси уезд буйича катта ахамиятга эга тармок хисобланган. Кишлок хужалигида сунъий сугориш ва лалмикорликка асосланган умумий экин майдонларидан фойдаланилган. Дехкончиликда асосан пахта, шоли, маккажухори етиштирилган. Уезд ахолиси кишлок хужалиги сохасида дехкончиликдан ташкари, чорвачилик, хунармандчилик ва савдо - сотик билан хам мунтазам шугулланиб келишган.

ХУЛОСА

Наманган уезди буйича савдо - сотик ишлари хам узига хос равишда ташкил этилган булиб хар бир волостда бу хол яккол намоён булган. Наманган уездида ахолининг савдо ишларини юритиш ва истеъмол эхтиёжларини кондириш максадида марказий шахар бозорлари ва кишлок бозорлари фаолият юритган. Наманган уезди ахолисининг асосий савдо-сотик киладиган йирик шахар бозорлари водийнинг Кукон, Фаргона, Маргилон, Наманган ва Чуст каби йирик шахарларида жойлашган эди.

Урта Осиёда районлаштириш утказилишидан аввал Наманган уездида умумий ахволи шундай булган эди. 1926 йил 17 январда булган Узбекистон ССР Олий Советининг районлаштириш комиссияси йигилишида Наманган уездида районлаштириш ишлари тугрисидаги масала курилган.1926 йил сентябр ойида утказилган Узбекистон ССР Марказий Ижроия Кумитаси Советларнинг V сессиясида барча уездлар каторида Наманган уезди хам тугатилди ва Узбекистон ССР

April, 2022

300

таркибида округлар (кейинчалик вилоятлар) ва туманлар ташкил килинди.

Хулоса урнида айтадиган булсак, хозирги Наманган вилояти худуди тарихи, Узбекистон тарихида узига хос маданий, иктисодий алохида уринга эга булиб, худуднинг тарихини урганиш бугунги кунда мухим, алохида илмий мавзу хисобланади.

REFERENCES

1. Узбекистон МА(миллий архиви), 86-фонд, 1-руйхат, 3404-иш, 19-варак.

2. Абдурахимова Н, Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. -Т.: Академия, 2002. - Б 42-43.

2. Нажиддин Файзиддин угли ва б. Чуст тарихи. - Чуст, 1995. - Б-52-53; Узбекистон МДА, 18-фонд, 1-руйхат, 2919-иш, 22,28 - вараклар. 3 ^аранг: Абдурахимова Н, Рустамова Г. Колониялъная система власти в Туркестане во второй половине XIX-I четверте ХХ вв. - Т.: Университет, 1999. - с 27; Проект вселодданнейшего отчета генерал-адъютанта К.П. Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноябр 1867 -25 марта 1881 гг.- Санкт-Петербург,1885.- с 5

4. Раджабов ^.К. Истиклолчилик харакати в Ферганской долине: сущность и основные этапи развития (1918-1924 гг.). Афтореф. Дисс. ... канд. Ист. наук. -Т.: 1995. -32 с; Унинг узи. Намангандаги истиклолчилик харакати // Тарих тилга кирганда ... Даврий туплам № 2(Маколалар туплами) - Наманган, 2008. - Б 43-49.

5. Список населённых мест Узбекской ССР и Таджикской АССР. Выпуск III. Ферганская область. - Самарканд: Изд. ЦСУ УзССР, 1925; NO Maxamatjonovich. ZONING POLITICS AND CONSEQUENCES IN UZBEKISTAN. Journal of Ethics and Diversity in International Communication (JEDIC), October -2021.-Pp.62-66. www. op enaccessj ournals. eu

6. Вся Средняя Азия. Справочная книга на 1926 хоз. год. - Т.: Изд. Средне -Азиатского отделения Российско - Восточной торговой палаты, 1926, - С 413.

7. Вся Средняя Азия. Справочная книга на 1926 хоз. год. - Т.: Изд. Средне -Азиатского отделения Российско - Восточной торговой палаты, 1926, - С 413.

8. NO Maxamatjonovich. The Role of Mass Media in Improving the Spirit of Youth. Journal of Ethics and Diversity in International Communication (JEDIC), Volume: 1 Issue: 6, November - 2021., -Pp.51-54. www. openaccessj ournals. eu

9. Список населённых мест Узбекской ССР и Таджикской АССР. Выпуск III. Ферганская область. - Самарканд: Изд. ЦСУ УзССР, 1925; - С. 1- 4

10. Материалы по районированию Туркестана. Выпуск II-ий. Проект административно - хозяйственного деления ТССР. Под

April, 2022

pega^Heñ npegcegaTe^a KOMHCCHH pañoHHpoBaHHro KpacHOBCKoro. - T.: H3g T3C, 1924. - C 132.

n.Normatov Otabek Maxamatjonovich, Arslon Nafasov. (2021). About the History of the Tashkent District. Journal of Ethics and Diversity in International Communication. . www. openaccessiournals.eu

Normatov Otabek Maxamatjonovich, Kamoliddionov Farrux Burxoniddin o'g'li. Legal Education Is the Basis for the Development of Society." Journal of Ethics and Diversity in International Communication(JEDIC) (2022): -Pp.5-8. www.openaccessiournals.eu

12. Kalkanov Eshmatboy Tashpulatovich. (2021) The Place and Role of Women in the Formation of the Family Institute. Journal of Ethics and Diversity in International Communication. -pp. 38-40.

13.Kalkanov Eshmatboy Tashpulatovich. (2021) Patriotism and Socio-Spiritual Factors that Patriotism. International Journal of Development and Public Policy. -pp. 177-179.

14. Kandov B. (2022) Current Issues of Harmony of Human and National Values In the Formation of Civil Station of the Youth of New Uzbekistan. Journal of Ethics and Diversity in International Communication 1 (8), 30-33.

15. Kandov B.M. (2021). Problems of Global Ecology and Socio-Natural Environment // International Journal of Discoveries and Innovations in Applied Sciences. -pp.182-186.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.