CC BY
536Namangan shahar shevasining morfologik xususiyatlari
I.Darveshov, Namangan davlat universiteti D.Nu'monova, Namangan davlat universiteti
Annotatsiya - Ushbu maqolada Namangan shahar shevasining morfologik xususiyatlari grammatik tomondan tadqiq etilgan. Maqolada misollarni grammatik kategoriyalar orqali osonroq tushuntirishga harakat qilingan.
Kalit so'zlar - sheva, ovoz, til, egalik kategoriyasi, shaxs-son kategoriyasi, holat, yo'sin, tarz, morfologik, sintaktik.
Morphological features of namangan city dialect
I.Darveshov, Namangan state university D.Nu'monova, Namangan state university
Abstract - This article examines the morphological features of the Namangan city dialect. The article attempts to explain examples more easily through grammatical categories.
Keywords - dialect, voice, language, possession, person-number category, status, well, style morphological, syntactic.
Sheva atamasi forscha so'z bo'lib, ovoz, til, so'zlashish, holat, yo'sin, ravish kabi ma'nolarni anglatadi. Shevalar o'zbek tilining o'ziga xos fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarga ega bo'lgan kichik bir qismi bo'lib, o'zlarining jug'rofiy o'rinlari bilan bir-birlaridan ajralib turadi. [1]
O'zbek tili o'z va o'zlashgan qatlam hisobiga yil sayin boyib, sayqallanib kelishi tarixdan ma'lum. Til asosan ichki manbalar asosida boyib boradi. Qadimdan tilimizga shevalar o'z ta'sirini o'tkazib, uning boyligini, sinonimik qatorini tashkil etib, badiiy matnni go'zal qilib bo'yashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Shevalar ta'sirida yaratilgan, boshdan oyoq sheva asosida yozilgan badiiy matnlar ham talaygina. Biz undan oziqlanamiz, ayrimlarini bugungi kunda adabiy til miqyosiga ham olib chiqmoqdamiz. Masalan, "oyijon" leksemasi aslida ayrim hududda qo'llanuvchi leksema bo'lib, bugungi kunda adabiy til miqyosiga o'tib bormoqda.
Turkiy tillarning ilmiy o'rganilishi o'zbek tilshunosligi, xususan, o'zbek dialektologiya sohasining rivoj topishda muhim o'ringa ega. Qadimdan shevaga e'tibor qaratilgan bo'lib, buning ilk tarixini Mahmud Qoshg'ariyning "Devonu lug'otit-turk", Yusuf xos Hojibning "Qutadg'u bilig" asari orqali ko'rishimiz
mumkin. Bundan tashqari, To'nyuquq bitik toshida shevalarning qadimiy ko'rinishi saqlanib qolgan. Masalan, "...uduzug'ma ulug'i sid arti. Yig'il, tadi, yig'masi ban artim - bilga To'nyuquq. [2] Bunday qadimiy ko'rinishni bugungi kunda ayrim shevalar saqlab qolgan. Xususan, Namangan shahar shevasining fonetik strukturasi eksperimental tahlillar asosida o'rganilib, uning boshqa o'zbek shevalaridan farqli, o'zigagina xos belgilari aniqlangan. [3] Namangan shahar shevasi o'zining fonetik, leksik va grammatik tomoni bilan o'zbek shevalari orasida ajralib turadi. Xususan, Namangan shahar shevasining morfologik xususiyatlari o'ziga xosdir. Masalan, kelishik tizimlarida bu yaqqol namoyon bo'la oladi. -da (o'rin-payt) kelishigi adabiy tilda uyda shaklida; Namangan shahar shevasida uyde shaklida uchraydi. -dan (chiqish) kelishigi esa uydan; uydaa shaklida, ya'ni bunda qo'llanilgan "a" fonemasi invarianti til orqa "a" unlisini ifodalaydi. -ga (jo'nalish) kelishigi qo'shimcha-si eshikka so'zini (adabiy) talqini sifatida ishi:ga shaklida uchraydi. Bundan tashqari, -lar (ko'plik shakli) qo'shimchasi -le, -ler shaklida uchraydi. Masalan, qalamlar(adabiy) - qalamle(shevada), qalamlarim - qalamlerim kabi.
Namangan shahar shevasida egalik kategoriyasi o'ziga xos shakl va talaffuzga ega.
Egalik kategoriyasi Birlik
I qalam, ruchkam
II qalaming, ruchka:
III qalami, ruchkasi Ko'plik
I qalamlerimiz, ruchkelerimiz
II qalamine, ruchkane
III qalamleri, ruchkeleri
Bundan tashqari, fe'lning to'liqsiz shakllari edi, ekan, emish shakllari ham o'ziga xos usulda qo'llaniladi. Masalan, kelgan ekan (adabiy) shakli kegan eka: shaklida uchraydi. Bunda qo'llangan "a" fonemasi "a" fonemasining invarianti bo'lgan til orqa "a" unlisidir. Zamon ma'nosini ifodalovchi -yapti shakli ham mutlaqo boshqa shaklda uchraydi. Ya'ni kelyapti > kilitti, kelutti shaklida; kelishyapti shakli esa kilishitti, kelishutti. Shaxs-son kategoriyasi qo'llanilishi shaklga quyidagicha ta'sir ko'rsatgan: Shaxs-son kategoriyasi Birlik
I Attim
II Atting
III Atti Ko'plik
I Ayttu
II Attina
III Aytishti
Bundan tashqari, mayl kategoriyasi shakllaridan buyruq-istak mayli shakli ( -y, -ay, -ylik, -aylik, -ng, -ing, -ngiz, -ingiz, -inglar, -sin, -sinlar ) ni keltirishimiz mumkin: O'qiylik - O'qiylu Ko'ringlar - Ko'rina: Yozaylik - Yozaylu Eshitsin - Ishitsu Ko'ring - Kuri: Aytsinlar - Aytsulla Shart mayli shakli -sa Yozsam - Yossam Yozsang - Yossa: Yozsa - Yossa Yozsak - Yossa:
Maqsad mayli shakli -moqchi adabiy shakl bilan bir xil.
Olmoshlar ham adabiy tildan farqli hisoblanadi. Masalan, Anavi - Anu
Manavi - Manu Mana shu - Mashi Ana shu - Ashi Allakim - Alakim Allanarsa - Ennassa Hech nima - Hish tima Hech narsa - Hich nassa Otlarning shakllari ayrim so'zlarda tamomila boshqachaligi kishini hayratga solidi. Doktor (shifokor) - Duxtir Militsiya - Milisa Shofyor - Shopir Artist - Artis
Ko'mirfurush - Kumirprush
Savdogar - Sovdagar
Kelinoyi - Kinchabi (Kelinchak + aba)
Ona - Aba
Dada - Deda
Aka - Oka
Amaki - Katta deda
Qaynsingil - Qeysingil
Qaynota - Amaki
Qaynona - Qeynana
Mushuk - Mushu, mishiq, mishig'
Sichqon - Chichqon
Chumoli - Chimaliq
Ari - Eri
Baliq - Belig'
Xo'roz - Xuroz
Bo'ri - Buri
Ayiq - Eyig'
Kiyik - Kiyi:
Chiyabo'ri - Chiyaburi
Pichoq - Pichog'
Bolta - Bolte
Mix - Miq
Ko'ylak - Ko'yla, ko'yna Lozim - Lo'zim Chopon - Cho'pon Shaftoli - Shaptali Behi - Bihi O'rik - Uru: Anor - Onor
Boychechak - Boychecha: Namozshomgul - Nomoshshomgul Sassiqpopushak - Sasig'po'pusha: Tavba - Toba Ishton - Ishto: Soch - Choch
Bu misollar qatorida yordamchi briliklarni ham keltirishimiz mumkin: Bilan - bila, mina
(undan) keyin - (ina) ki:,kti, kiti, kiyi: (man) ham - manam (man) bilan - ma bla (man)dan keyin - mandan kti
Tahlillar shuni ko'rsatadiki, Namangan shahar shevasi o'zbek shevalari doirasida boyligi, emotsionalligi bilan ajralib turadi. Shevalarni to'plash jarayonida yangi leksemalar kashf etilib boraverar ekan, o'zbek tili boyishdan to'xtamasligiga guvoh bo'lamiz.
OOH^AHAHRnrAH A^ABHETHAP
[1] Rajabov N. O'zbek shevashunosligi. Darslik. Toshkent: O'qituvchi, 1996
[2] Darvishov I. Areal tilshunoslik: janubi-g'arbiy Namangan shevalarining fonetik-fonologik xususiyatlari. Monografiya. Toshkent: Navro'z, 2019
[3] Rahmonov N., Sodiqov Q. O'zbek tili tarixi. Toshkent. 2009
References
[1] Rajabov N. O'zbek shevashunosligi. Darslik. Toshkent: O'qituvchi, 1996
[2] Darvishov I. Areal tilshunoslik: janubi-g'arbiy Namangan shevalarining fonetik-fonologik xususiyatlari. Monografiya. Toshkent: Navro'z, 2019
[3] Rahmonov N., Sodiqov Q. O'zbek tili tarixi. Toshkent. 2009
