CC BY
3DOI 10.24412/2709-1201-2024-23-28
МУЗЫКАЛЬЩ ПЕДАГОГИКАСЫНДА ОКУШЫЛАРДЫЦ МУЗЫКАЛЫЦ ЦАБ1ЛЕТШ ДАМЫТУДА ЗЕРТТЕУДЩ МЭН1
МЕЛДЕБЕКОВА YМIТКУЛ
доцент м.а., Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак^р^ университетi
(Казахстан, ТYркiстан)
МАДИЯР АСЫЛЗАТ
6В01406- Музыкалык бiлiм мамандыгыныц 3 курс студент!
Аннотация: Б1зд1ц цогамымыздыц жас мYшесiнiц нагыз адамзаттыц дэйект1 козцарасыныц цалыптасуы тек бшмге гана негiзделмейдi, оган цоса озшц сезiм mYuemmH, ар-ожданыныц елегiнен откен, ацыл-ой цызметi цажет. Ол жерде онердщ алатын орны ерекше. Демек, 6i3 онер булагынан сусындаган ата-бабаларымыздыц, онер элемiндегi ipi-ipi тулгалардыц гасырлар бойы жинаган бай тджiрибесiнiц арнасын одан дрi кецейтт дамытуымыз керек. Ягни, дYниежYзiлiк гылыми цауымныц есК мэдени муралары мен дэстYрлерi жогалмай турып, оны сацтап цалу жэне оны одан эрi дамыту мэселест алга цою оте орынды. ¥рпац тэрбиест дYниежYзiлiк цундылыцтар негiзiнде жетiлдiру, цазiргi музыкалыц педагогика гылымыныц алдында турган ауцымды ктердщ бiрi. Эрбiр жас урпацтыц жеке тулгалыц сапалары жан-жацты дамыту жаца мектептщ басты мацсаты болып табылады. Klазiргi мектептерiмiзде жеке оцушы рухани цундылыцтарга, коркем шыгармашылыц эрекеттерге тарту басым багыт алуда.
Шлт свздер: педагогика музыка, оцушы, гылым, мэдениет, тэрбие, цабшет, онер, цогам.
Kipicne: Адамныц, сонымен катар мектеп жасындагы окушылардыц музыкалык тэрбиесшщ тшмдшпн арттырудыц кажетп алгы шарттары - олардыц музыкалык дамуларыныц есебi мен бiлiмi болып табылады. Музыкалык кабшеттершщ эрi карай дамуын аныктауды жэне бакылауды окушылардыц музыкалык дамуын жан-жакты зерттеушщ теракты жэне нактылы жасалган эдютемеа непзшде бiртiндеп жYргiзуге болады.
Окушылардыц музыкалык жеке даму ерекшелштерше, олардыц эншшк даму процестерше бакылау жYргiзу, балалардыц дауыстарын сактауды жэне олардыц эрi карай дауыстарын жаксы калыптастыруларын камтамасыз етедi. Айтылган мэселе И.И.Левидовтщ [1], Н.Д.Орлованыц [2], Н.Н.Добровольскаяныц [3], Т.Н.Овчинникованыц [4], Э.Б.Абдуллиннiц [5], Р.Р.Джэрдемалиеваныц [6], Ш.Б.Кулманованыц [7] жэне т.б. ецбектершде зерттелiп, карастырылган.
Казiргi уакытта, бiздiц ойымызша, музыка м¥Fалiмдерше, хор топтарындагы хор жетекшiлерiне окушылардыц музыкалык даму децгейлерше жан-жакты бакылау жYргiзiп отыруга мYмкiндiк беретiн, балалардыц музыкалык-эншшк кабiлеттерiн зерттеудiц накты жасалган эдютемеа жоктыц касы десек кателеспейтiн болармыз. Окытушылардыц кeпшiлiк бeлiгi тексерудiц карапайым эдiсiн колданады: музыкалыц есту цабiлетi, есте сацтау, ыргац, дауыс. Бiздiц ойымызша, музыкалык кабiлеттiлiктердi зерттеудiц мундай тYрлерi эрбiр баланыц даралык касиеттерш терец жете угынуга мYмкiндiк бере алмайтын сиякты.
1с жYзiнде мынандай да жагдайлар кездеседi: тексеру кезшде жалпы музыкалык кабiлетi жогары дамыган балалар субьективтi факторларга (уялу, дауысыныц ауырып калуы жэне т.б.) байланысты eзiн-eзi керсете алмай калатын, ал одан кешнп бакылау сабактарында сол окытушыда немесе баска окытушыда езш жаксы жактарынан кeрсететiн жагдайлары да кездеседь
Сонымен катар жогары мектеп eкiлдерi тарапынан эрбiр тYлектi казiргi педагогиканыц талаптары мен сураныстарына сай тэрбиелеу колга алынып келедi. Сонда да болса, бул элi
ез ецгешне жете к;ойган жок. Еылыми iзденiстер барысындагы гылыми деректерге жэне жас мамандардьщ психологиялык - педагогикалык даму процестерш байкасак, сонан соц -тшелей олардыц кэсiби кызметтершщ жагдайында олардыц элсiз екендшнщ куэсi бола аламыз.
Нег1зг1 бел1м: Музыка енерi - адамзат кауымыныц пайда болуымен бiрге калыптасып, когам дамуыныц барлык сатысында емiрлiк мэнi зор тэрбиелiк кызмет аткарып, бYгiнгi кYнге жеткен саркылмас рухани казына.
Музыкалык - педагогикалык, эдiстемелiк эдебиеттердi талдау барысында эн айту енершщ музыкалык енердщ шшдеп ец мацыздысы деп таныдык. Ол езЫц максатымен жалпы бiлiм беретш мектепте эн сабактарында iске асады.
Мектеп, музыка. Бул екi угым бiр бYтiн. Аскак эн, сазды кYЙ - мектеп сэнi. Сондыктан да казiр музыка сабагыныц мэш артып отыр. Жасеспiрiмдер енердщ барлык саласында кулаш урып, эсемдiлiк-эдемiлiк туралы тYсiнiктерiн байытып, бойдагы бар кабшеттерш танытып, талант гYлiн ашуга тшс. Музыка сабагын еткiзгенде - окушылардыц музыкалык-эстетикалык бiлiм саласындагы тYсiнiгiн кецейтш, талгамын тэрбиелеп, музыканыц к^ретп кYшiн, эсем сырын тYсiндiру басты багдар, тYпкi максат болып алга койылады.
Эдетте, баланыц музыкага бешмдшп дыбысты кабылдауы бiрдей бола бермейдь Олардыц бiрi тез, екiншiсi орташа, Yшiншiлерi баяу кабылдайды. Кейiннен баланыц ескен ортасына, музыкалык тэрбие дэрежесше карай кабылдау, сезiу табиги кабшет жетiле тYседi. Осыган орай баланыц музыкага деген ыкыласын, CYЙiспеншiлiгiн арттыру, кабiлет кезiн ашып, енерiн уштауга кемектесу - музыка муFалiмiшц мшдет болып саналады.
Музыка пэнi сабаFыныц негiзгi басты максаты - балалардыц музыкалык кабiлеттерiн дамыту, музыкалык децгешн кецейту, музыкаFа деген жэне хорда эн айтуFа деген CYЙiспеншiлiктерiн арттыру, вокалды-хор даFдыларын YЙрену болып табылады. Ал муFалiмшц негiзгi мiндет-терiнiц бiрi де сол сиякты, музыкалык бейнелер, жаFымды саз аркылы патриотизмге, елш CYЮге, ецбекке баулуFа, эдемiлiкке, тэртшке, адамгер-шiлiкке, ынтымактыкка, достыкка балаларды тэрбиелеу. Мектептеп эн сабактарында ететiн хормен эн айтуыныц таFы бiр айырмашылы^ы: эн сабагында немесе хорда ез ынтасымен, тiлегiмен эн айтцысы келеттдер жэне вокалдыц эн айту цабiлетi барлар цабылданады. Мектептеп музыка пэш барлык окушыларFа мшдетп сабак болып табылады жэне бiрде-бiр окушы эн сабаFынан босатылмайды.
Музыка пэш м^ал1мдершщ кызметiндегi жэне оныц жеке кэаби к¥PылымындаFы модельдi карастыруда академик Б.Асафьев былай деп атап керсетедг «...Педагог-музыкант езiнiц кYнделiктi жумысында аспапта орындаушы ретiнде, хордыц жетекшiсi ретшде, музыкалык эдебиеттi жаксы бiлетiн, эрi оны еркiн мецгерген музыка тарихшысы ретiнде езiн керсете бiлуi тшс. ЯFни, кез-келген сауатты музыкант сиякты, м^ал1м музыка эдебиеттерiн музыка тарихын жаксы бiлiп, музыка тiлiнiц ерекшелiктерi мен зацдылыктарын талдай бiлуi тшс» Б.Асафьев [8].
Т.Н.Овчинникова эр жастаFы балалар топтарыныц эн айту кабшетте-ршщ дамуын зерттей келе, дурыс эн айта бшу, эн салу даFдыларыныц бiртiндеп жэй калыптасуын, сыныптаFы немесе баска топтардаFы эрбiр окушыныц дауыстарыныц дамуын камтамасыз ететiнiн дэлелдедi. Демек, ол дауыс ерекшелiктерiн дамытудыц эдютерш бередi:
1. Балалардыц жас ерекшелштерше карай дауыстарыныц мелшерiне Yнемi баFыт берiп отыру.
2 Эндi еркiн, кысылмай айту, сонымен катар эншiлiк енердщ ережелерiн катац сактау.
3 Жэй, асыкпай дем алу жэне ол алFан демдi бiртiндеп шыFару.
4 Айрыкша мацызды факторлардыц бiрi болып саналатын кемейдщтуракты калпын сактауы.
5. Дауысты дыбыстарды дурыс айту, дауыссыз дыбыстарды кыска, накты келтiру.
6. Музыкалык шы^армаларды терец тYсiне, ез мэнершде айта бiлу.
7. Сабактыц барысында YЙлесiмдi сезiмге бой алдырушылыкка баFыттау.
8 Балалардыц жеке басыныц езгешелiктерiне немесе жас ерекшелштерше байланысты олардыц дауыс келемшде эн айту.
9 Балалардыц эн айту кабшеттерш жэне жас ерекшелштерш есептей отырып, музыкалык материалды тацдай бшу. Овчиникова [4].
Ал, бiздiц зерттеуiмiз барысында музыкалык-эн айтушылык ерекшелштерш дамыту Yшiн салыстырмалы тYPде талдау жасалынды.
Бацылаудыц формасы мынадай керсеттштер бойынша цуралды:
1.Жас ерекшелiгi.
2. Эн айту кабшетш тексеру кезшдеп баланыц канша жыл бойына эн айтып келгендiгi. 3. Эн айту кабшетш тексеру кезшдеп баланыц денсаулы^ы.
4. Мутациялык белгiлер: мутациялык кезецге дешнп бастамасы, мутация, оныц ерекшелштер^ токтауы, мутацияныц соцы, мутациядан кешнп кезец, оныц аFымыныц ерекшелiктерi.
5. Эн айтудаFы калай туру ережесш сактау.
6. Дыбыс шыFарудыц тэсшдер^ тыныс алудыц сапасы, дикция, мэнерлшк, есту кабiлетi, дауыс диапазоны, дауыстыц тYрi, корытынды (жетiстiктерi, кемшiлiктерi, келес кезецге тапсырма беруi).
7. Дыбысталу сапасы - еркiндiк, сыцFырлап шы^уы, жумсактык, дауыстыц карлыFуы, карацFылык, тембрдщ сапасы.
8. Тыныс алу сапасы: демдi бiр децгейде алып, бiртiндеп шыFару, демдi алу мен шы^арудыц тYрлерi, демдi алу кезiнде иыкпен алуды коспау.
9. Дикция, мэнерлшк.
Осы айты!етан жоFарыда керсетiлген материалдарымыз бойынша эртYрлi жас ерекшелiктерiндегi балалардыц жеке-жеке эн айтуларын дамытудаFы ете бай нэтижесш керемiз жэне алдымы^а ол жайында Yлкен максат кояды. Ол бiзге муFалiмнiц сабак жYргiзу барысындаFы эдiстемесiнiц дурыстыFы туралы непзделген корытынды жасауымызFа мYмкiндiк бередi.
Бiз Fылыми жумысымыздыц жалпы талдауы барысында мынадай мэселелерге кецш аударуды жен кердш: цабтет деген не? жэне оныц тYрлерiн, эн айту цабшеттерт аныцтап алуды максат етш койдык.
Цабтет (способность) - iс-эрекеттiц белгш бiр тYрiн ойдаFыдай, нэтижелi орындауда керiнетiн адамныц жеке касиетi. ^абшеттшк кYнбе-кYнгi тэж1рибеде жиi кездеседi. Мэселен, о^а бар ынтасымен берiлетiн окушыларды бiз «мынау окушы кабiлеттi окушы екен» деймiз, не болмаса оныц кейбiр пэндердi жаксыYлгеруiне байланысты мына окушыныц математикаFа, екiншiсiнiц эдебиетке, Yшiншiсi географияFа кабiлетi бар екендеймiз.
^абшеттердщ дамып калыптасуы эр тYрлi децгейде жYрiп отырады. Мысалы, оныц алFашкы репродуктивтiк десе, екiншi негiзгi децгешн шыFармашылык кабiлет деймiз. Бiрiншi децгейде адам бшм игеруге, iс-эрекеттi кажетп дэрежеде iске асыруда икемдiлiк керсетсе, екiншi децгейде жаца, соны туынды жасай алу мYмкiндiгiн байкатады. ^абшет жалпы, арнаулы жэне тэжiрибелiк, ал со^ысы уйымдастыргыштыц, мYzалiмдж болып бiрнеше тYрге белiнедi.
КYнделiктi ауызекi сезде «цабтет» деген атауды жиi колданамыз. Мэселен, муFалiм окушысына мiнездеме бере отырып, осы баланыц математика пэншен кабшет1 кYштi екенiн айтады. Мектепте окушыларFа тYрлi коFамдык жумыстар жYктелгенде де олардыц кейбiреулерiнiц уйымдастырушылык, музыкалык, сурет салушылык кабiлеттерi еске алынып, буFан ерекше мэн берiлiп отырады. Бул мысалдар эр адамныцэрекетiнiц бiр тYрiне жарамдылыFын керсететiн дара ерекшелш болатынын байкатады.
Цабтеттщ елшемi - белгш бiр iстiц нэтижелi болып орындалуында. Оныц дамуы кажет ететш кызмет саласында жэне эрекетте YЙрену Yстiнде керiнiп отырады. ^абiлеттiц ойдаFыдай дамуы адамда тиiстi бiлiм жYЙесiнiц, икемдiлiк пен даFдыныц болуына байланысты болады. ^абiлеттi ^.Жарыкбаев негiзiнен еюге белген. Адамныц акыл-ой
езгешелштершщ жеке касиеттерш керсететш кез келген адамнан табылатын кабшет жалпы цабтет деп аталады. Ал ендi ю-эрекеттщ жеке салаларында гана керiнiп, оныц нэтижелi орындалуына мYмкiндiк беретiн кабiлеттi арнаулы деп атаймыз.
Кдбшетп дамудагы ец непзгг басты фактор - ецбек. Адам негурлым ецбек CYЙгiш болса, ойлаган iсiн ешбiр ерiнбей, жалыкпай орындайтын болса, оныц кабiлетi согурлым жаксы дамитын болады.
Адам тiршiлiк иеа, оган коса ол жаны бар нэрсе ретiнде табиги кYшке, емiр куатына ие, эрекетшiл тiршiлiк иеа, онда бул кYштер нышан мен кабшет тYрiнде емiр CYредi. ^абшет те, нышан да iс-эрекет Yстiнде байкалады.
Нышан - кабiлеттiц бастапкы табиги негiзi ретiнде адамда туа пайда болатын нерв кызметiнiц ерекшелш дедiк. Нышанныц ыкпалымен калыптаскан кабшеттщ тYрiн дарындылык деп атайды.
Белгш iс-эрекеттi шыгармашылык пен орындау мYмкiншiлiгiн камтамасыз ететiн кабiлеттi ерекше тYрiн талант дейдi.
БешмдШк - адамныц белгiлi бiр эрекетпен айналысуга бет бурып, оган кецiлiнiц аууы жэне оны жYзеге асырудагы икемдiлiгi. Жеке адамныц езшдш езгешелiгiн, индивидуальдылыгын курайтын кептеген касиеттерiнiц iшiнде акыл сапаларыныц елеулi мэнi бар. Олар адамныц акыл-ой кызметiнiц ерекшелiктерiмен, оныц акыл-ой кабiлетiнiц езiндiк ерекшелiктерiмен керiнедi. Акыл-ойга кабiлеттiлiк деп накты бiр адамныц ойлану езгешелшн бiлдiретiн сапалар жиынтыгы айтылады.
Fалымдардыц зерттеулерiнде «цабыет», «музыкалъщ цабшет» гылыми бiлiмнiц жэне музыкалык бiлiм берудiц теориясы мен практикасында эртYрлi салаларда каралады.
Музыкалык кабшеттшк жеке тулганыц музыкага, эн-кYЙге бешмдшш, оган деген жогаргы кецiл-кYЙi, музыкалык есту кабшет!, жады, ойлауы, музыкалык суранысы, эртYрлi музыкалык шыгармашылык кызметтердi игерiп, мецгерудiц жогарысапалык нэтижесi болып табылады.
Б.М.Тепловтыц пiкiрiнше: «Музыкалык кабiлеттiлiктiц ец басты белгга - музыканы кейбiр бейнелi сездердiц мазмунын тYсiнгендей сезше бшу». Зерттеушi музыкалык кабiлеттiц бiр-бiрiнен ажырамайтын, бiрiнсiз екiншiсiнiц магынасы ашылмайтын эмоциялыц жэне есту цабЫет1 сиякты екi жагына баса назар аударады [9].
Музыка муFалiмiнiц музыкалык кабшет оныц педагогикалык кызметiнiц барлык тYрiнде керiнiс бередi. Атап айтканда, вокалды жэне аспаптык орындаушылыкта, жеке музыкальщ-пластикальщ эрекетiнде, балалардыц аспаптык орындаушылыFына басшылык жасауда, езiнiц эн шыFаруында, драмаларды, мюзиклдарды уйымдастыруда, сабакка музыкалык шы^армаларды тацдаFанда т.б. МуFалiмнiц музыкалык-педагогикалык кызмет эртYрлi психикалы процестердi жандандыра отырып, музыка муFалiмiнiц музыкалык кабiлетiнiц дамуына жаFдай жасайды. Ец мацыздысы - музыка муFалiмiнiц жадын дамытады.
Цорытынды: Сонымен, музыкалык тэрбие берудiц бiр тYрi эндi айту болып табылады. Эн айту балалардыц орындаушылык процесiне белсендi катысуына, музыкалык кабiлетiнiц дамуына, музыкалык есту кабшетш тэрбиелеуге жаFдай жасайды. Балалар эндi калай орындап турFанына эн айту процесiнiц техникалык жаFынан жауапкершiлiкпен карау ете кажет. Дыбысталу сапасын калыптастыруда, яFни дауыс апаратыныц жумысын эн айтатын жаFдаЙFа кел^руде, жалпы жэне музыка мэдениетiн, эаресе вокалды есту мэдениетiн бiлуiне муFалiмнiц, хор жетекшiсiнiц арнайы бiлiмi мен шеберлшне байланысты iске асырылады. Арнайы жаттыFулар окушылардыц эн айтуын дамыту децгейiне сай тацдалады жэне окыту барысында бiртiндеп кYPделене бастайды. Тэж1рибе жYзiнде бакылаудыц формаларыныц пайда болуын кадаFалап, балалардыц жеке эн айту тэсшдершщ дамуын тексеру кажет. Барлык осы формалар практика жYзiнде кеп колдаетанда канаFаттанарлыктай болуы керек. Окушылардыц музыкалык дамуындаFы эн айтуларыныц жалпы децгешн бакылау, олардыц дауыстарын сактауFа жэне ец жаксы дэрежеде есуш камтамасыз етуге мYмкiндiк туFызады.
Бул мэселелер бiз жYргiзген анкеталык жауаптыц корытындысына карасак, окушыларды окып жYргендегi эстетикалык мэдениетiнiц децгейi жэне iшкi эстетикалык кажеттiлiгi кеп кетерiлмейтiндiгiн дэлелдейдi. Концерттерд^ спектакльдердi калдырмай катысып жYретiн окушылар саны аздап саналады. (4,1% Fана), ал классикалык музыкамен айналасатындар 9,2%, енердщ баска тYрiмен - 6,5% Fана, сонда барлыFы - 19,7%. (Анкеталык эдiсiмiздiц сурактары жумысымыздыц косымша материалында берiлген).
Сонымен, адамныц дауыс апараты ец Yлкен байлык, оны кYтiп, кадаFалап, сапалы тYPде колдану керек деушiлер дурыс эн айту тэрбиес - дауысты корFау болып табылады деген болжамFа келген Fалымдарымыз Н.Левидов, А.В.Рябченко т.б. Кейбiр жаFдайда дауыс апаратыныц ауруларын вокалды педагогикалык эдiстерi аркылы емдеуге болады деп дурыс айткан. Кептеген зерттеушiлер дурыс эн айту тэрбиес дауысты корFау болып табылады деген тужырымFа келген. Эрбiр окушыныц эншiлiк кабiлеттерiн жекелеп дамытып отыруымен Yнемi бакылап отыру ете кажет.
Музыкалы ырFактык кимылдар, музыкалы дидактикалык ойындар, эсем би кимылдары, ою-ернек, макал-мэтел, енегелi сездер эр сабакта эсем эуендермен аттастырылып берiледi. Демек, енер тYрлерi жYЙеленiп, терецдетiлiп берiлiп отырады. Сондыктан алыетан мэлiмдеменiц акикаттыFы турасында, вокалды-хор жумысыныц дурыс жYргiзiлуi Yшiн бiздер эрбiр баланы жеке окып бiлдiк, бiрлесе зерттедiк (косымша материалда)
Сабактар музыкалык дарынды балалар артта калFан балаларды ездерiнiц дауыс ерекшелiктерiмен алып жYре алатындай болып уйымдастырылуы кажет. Балалар сыныпта эн айтуын, олардыц жас ерекшелштерше карай уйымдастыру керек екенш айтады. Кептеген зерттеушiлер осы мэселеге эртYрлi тужырымдар айтады. Соныц шшде Е.Малинина баска окытушылар сиякты балалардыц кабiлетiнiц жэне жеке музыкалык есу децгейiнiц эртYрлiлiгiнде деп есептейдi. Ец бiрiншi кезецде Е.Малинина балалардыц есту кабшетше, сезiне, есте сактауына, ыкыласына, музыкалык дамуына азар аударуды усынады, ейткенi, дауысты тэрбиелеу есту тэрбиеамен тыFы табиFи байланыст болады. Есту ыкыласыныц тэрбиесi вокалды-хор даFдыларын мецгерудщ, эн салатын дауысты дурыс дамытудыц кажеттi шарттарыныц бiрi болып табылады.[10].
Вокалды-хор жумыс барысында окушыныц эншшк дауысына ерекше кецiл аударылады. Оныц негiзгi касиеттерiне жататындар: дыбыстык жэне динамикалык диапазон, тембрдiц сапасы, дикция.
Е.Малинина муашм эрбiр балаFа тшелей жакын караудыц, олардыц даму децгешн, жасын, ерекшелiктерiн ескеру керектiгiн керсетедь Сонымен катар баланыц психологиясын да бшп, оларFа басшылык жасау кажет дейдь
Музыкалык есту кабiлетiнiц дамуы балалардыц музыкалылыFына ез эсерiн типзбей калFан емес. Балалардыц естуiн тексере келгенде, муFалiм баFалы, кунды мэлiметтер алады жэне музыкалык дамыFан балалардыц тiзiмiне енгiзедi. Мундай эдiс эсерлшеу болуы мYмкiн. Муашм аспапта «фа» немесе «ре» дыбысын ойнайды, содан кешн езi айтады, сосын барлык сыныпка оны айтуды усынады. Сонан соц аспапсыз жэне жабыцкы дыбыспен бiр окушыFа айткызады. СYЙемелдеусiз айту интонациясыныц таза айткызу жумысы барысында Yлкен мацызы бар. Окушы езшщ айтып отырFан энiн жаксы есту керек. Сондыктан бiз баланыц музыкалык дамуын тексерген кезде есту кабшетш, дыбысты аспапсыз таза шыFаруларына, мэнерлi айтуларына назар аудардык.
Е.Малинина, таFы да баска окытушы-музыканттар балалардыц кабшеттшктершщ эртYрлi екендiгiн жэне жеке дамитынды^ын айтады. МуFалiм окушыныц кемшiлiктерiн дер кезшде ескертiп, мYмкiндiгiнше оны жоюFа тырысуы керек. Бiрiншi кезецде олардыц есту кабшеттерш тэрбиелеу кажет. Эйткеш ол эншiлiк дауысты дурыс дамытудаFы, вокалды -хор даFдыларын мецгертудегi кажетп шарттарыныц бiрi болып табылады.
Сонымен бiрге Е.Малинина окытушы эрбiр балаFа жеке жаFдайда жумыс жасау керектшн, оныц жас ерекшелiгiн, даму децгешн, ерекшелштерш ескеру кажеттiгiне кецiл
аударады. Сонымен катар, олардьщ психикалык децгешн оны калай мецгеретшдЫн бiлуi керек. [10].
Ал, Т.И.Овчинникова баланыц даусын, эн айту кабiлеттерiн зерттеп, мынадай корытынды жасады: «Топтык окыту барысында окушылардыц жеке музыкалык эн айтуларын дамыту «эрбiр баланыц бабын табу принцитн iске асыру» болып табылады» -дедь Ол балалардыц дауысыныц дамуын кадагалауга, репертуар кeлемiн аныктауга, орындаушылык кYшiне жэне белгiленген репертуарды кабылдаудагы психологиялык дайындыгына бакылаудыц мYмкiншiлiгiн тудыратыны сeзсiз. Оныц iске асырылуындагы непзпа болып окушылардыц жеке эн айту кабшетш дамытудагы бiлiмi, музыка сабактарындагы оларга дифференциялык талап коюы саналады.
Сонымен, зерттеуiмiз бойынша алынган бул мэселелер балалардыц дурыс багытта дауыстарын кадагалауга жэне музыкалык дамуларына багыт беруге мYмкiндiк тугызады, бiлiмдерiн терецдетуге мYмкiндiк бередi. Эткен замандагы музыка енершщ негiзгi мазмуны халык муцы, оныц ауыр турмысы едi. Ел муцы эн-кYЙ аркыл тYрлi-тYрлi музыка аспаптарыныц сазымен елден - елге, журттан - журтка таралып жатты. Оны таратушылар халык iшiнен суырылып шыккан енер елерi: эншi, ^йш^ жыршы, кобызшылар болды. Бiздiц айтайын деп отырган тYпкi ойымыз - енердщ халыкка кец тараган тYрiнiц бiрi - эн мен аспапта музыканыц еткен заманда кай багытта дамыганына шолу жасау, бYгiнгi eмiрде де оныц мектеп окушылары мен студент жастарга рухани тэрбие беруде мэш ор екендiгiн ашып керсету болып отыр.
1. Левидов И.И. Детское пение и охрана голоса детей. - Л., Дом художественного воспитания. 1935, - 32 б.
2. Орлова Н.Д. Изучение возрастных изменений в голосовом механизме и в певческом голосе подростков в связи с ускорением их роста и развития. /В кн: 1У научная конференция по вопросам развития музыкального слуха, певческого голоса и музыкального восприятия детей и юношества. //Тезисы докл. - М., 1972, - 19.
3. Добровольска Н.Н. Что надо знать учителю о детском голосе.-М., Музыка, 1972.-3 б.
4. Овчинникова Т.Н. К вопросу о воспитании детского певческого голоса в процессе работы с хором. /В кн: Музыкальное воспитание в школе. Выпуск 10 - М., 1975 - 148-162 б.
5 Абдуллин Э.Б., Николаева Е.В. Музыкально-педагогические технологии учителя музыки: Учебное пособие. - М.: Прометей, 2005. - 232 с.
6. Джэрдемалиева Р.Р. Музыкальное образование в Казахстане: Учебное пособие для сту-дентов высших учебных заведений. Вып. 2./Составители Р.Р.Джэрдималиева, А.А.Момбек, З.Р.Ахметова. -Алматы, 2006. - 296 б.
7. ^улманова Ш.Б. Эн-^й сабагынан багдарламалар 1-4 сынып // Бас-тауыш мектеп. -Алматы, 1996 - № 7, 8, -1998. - № 3, 8. ^рлеспкте: ^улманова Ш.Б., М.Оразалиева, Б.СYлейменова).
8. Асафьев Б.В. О хоровом искусстве. / Сб.статей. -Л., Музыка 1980
9. Психология музыкальных способностей. М.-Л.: 1947. - 336 б.
10. Опыт работы по обучению школьников пению / Ленинград-Дворец пионеров.//Под ред. В.А.Багадурова. - М. Изд. АПН РСФСР, 1954 - 48 б.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
