Научная статья на тему 'МУЛК ҲУҚУҚИНИ ЧЕКЛАШ ШАКЛИ СИФАТИДА СЕРВИТУТ ҲУҚУҚИ ТУШУНЧАСИ ВА ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

МУЛК ҲУҚУҚИНИ ЧЕКЛАШ ШАКЛИ СИФАТИДА СЕРВИТУТ ҲУҚУҚИ ТУШУНЧАСИ ВА ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
308
68
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Сервитут / оммавий сервитут / хусусий сервитут / қўшничилик хуқуқи. / easement / public easement / private easement / neighborhood rights

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Санжарбек Иқболжонович Юлдашев

Ушбу мақолада сервитут ҳуқуқи, унинг тушунчаси оммавий ва хусусий сервитут ҳамда уларнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисидаги масалалар ўрин олган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT OF EASEMENT RIGHT AS A FORM OF RESTRICTION OF PROPERTY RIGHTS AND ITS SPECIFIC FEATURES

The issues on the easement rights, its concept, public and private easement, and their specific features are discussed in the given article.

Текст научной работы на тему «МУЛК ҲУҚУҚИНИ ЧЕКЛАШ ШАКЛИ СИФАТИДА СЕРВИТУТ ҲУҚУҚИ ТУШУНЧАСИ ВА ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

МУЛК ХУКУЦИНИ ЧЕКЛАШ ШАКЛИ СИФАТИДА СЕРВИТУТ ХУКУКИ ТУШУНЧАСИ ВА УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Санжарбек Икболжонович Юлдашев

Тошкент давлат юридик унверситети бизнес хукуки йуналиши магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада сервитут хукуки, унинг тушунчаси оммавий ва хусусий сервитут хамда уларнинг узига хос хусусиятлари тугрисидаги масалалар урин олган.

Калит сузлар: Сервитут, оммавий сервитут, хусусий сервитут, кушничилик хукуки.

THE CONCEPT OF EASEMENT RIGHT AS A FORM OF RESTRICTION OF PROPERTY RIGHTS AND ITS SPECIFIC FEATURES

Sanjarbek Iqboljonovich Yuldashev

Master's degree in Business Law of Tashkent State University of Law

ABSTRACT

The issues on the easement rights, its concept, public and private easement, and their specific features are discussed in the given article.

Keywords: easement, public easement, private easement, neighborhood rights

КИРИШ

Бозор муносабатларига утиш ва мулкнинг барча шаклларини тенглигини тан олиш, янги ашёвий хукукларнинг вужудга келишига сабаб булди. Сервитут шундай янги ашёвий хукуклардан биридир. Сервитут лотинча «servire» - хизмат курсатиш сузидан келиб чиккан. Сервитутнинг мохияти шундан иборатки, битта ер участкасининг афзалликлари ёки камчиликлари кушни хисобига кондирилади, яъни манфаатдор субъектларга (кушни ер участкаси мулкдорларига) узганинг кучмас мулкидан чекланган тарзда фойдаланиш хукуки берилади.1

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 165-моддасида сервитутлар мулкдор булмаган шахсларнинг ашёвий хукуклари каторида санаб утилган. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 173-моддасида эса

1 Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексига шарх. 1-жилд (биринчи кисм) Адлия вазирлиги. (Профессионал (малакали) шархлар). - Т.: Vektor-Press», 2010. 437-бет.

сервитут хукукига таъриф берилган булиб, унга кура "Кучмас мулк (ер участкаси, бошка кучмас мулк) эгаси кушни ер участкасининг эгасидан, зарур холларда эса -бошка ер участкасининг эгасидан хам узганинг ер участкасидан чекланган тарзда

л

фойдаланиш (сервитут) хукукини беришни талаб килишга хаклидир" . Ушбу норма мазмунини тахлил киладиган булсак, сервитут ерга нисбатан ашёвий хукуклар доирасига кириши билан чегараланишини куришимиз мумкин. Буни ушбу нормани ерга нисбатан бошка ашёвий хукуклар билан бирга Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг "Мулк хукуки ва бошка ашёвий хукуклар" деб номланган II-Булимда жойлаштирилганлиги хам курсатиб турибди. Х.Рахмонкулов хам худди шундай фикр билдириб, куйидагиларни таъкидлайди: "Шархланаётган модданинг 1-кисми билан ер участкасига нисбатан ашёвий хукукнинг мустакил тури урнатилган, яъни узганинг ер участкасидан чекланган

-5

тарзда фойдаланиш хукуки (сервитут)" .

Сервитутнинг шунга ухшаш таърифи Узбекистон Республикаси Ер кодексининг 30-моддаси 1-кисмида хам берилган булиб, унга кура, "Узганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш хукуки (сервитут) — кушни булган бир ёки бир неча ер участкаларидан чекланган тарзда фойдаланиш хукукидир"4.

МУХ,ОКАМА

Узбекистон Республикаси Шахарсозлик кодексининг 81-моддасига кура, "Шахарсозлик фаолиятини амалга оширишда сервитутлар шахарсозлик фаолияти субъектларининг манфаатлари шахарсозлик фаолияти объектларини куриш, реконструкция килиш, таъмирлаш ва уларнинг бут сакланишини таъминлаш буйича бошка эхтиёжлар учун узга ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш хукукисиз таъминланиши мумкин булмаган такдирда белгиланади.

Шахарсозлик фаолиятини амалга оширишда ер участкаларига доир сервитутлар ва ер участкаларига булган хукукларни саклаш вазифалари ер участкаларининг мулкдорлари, эгалари ва бундай участкалардан фойдаланувчиларнинг мажбуриятларини хамда уларнинг хукуклари чекланишини уз ичига олади ва шахарсозлик хужжатлари хамда куриш коидалари асосида белгиланади."5

Конун хужжатларида сервитут хукукига берилган таърифларни тахлил килар эканмиз, сервитутни факатгина ер учаскаси билан боглик холда тушунча берилганини куришимиз мумкин. Бизнинг фикримизча сервитут хукуки бир мунча кенгрок тавсифланиши хамда у факатгина ер участкасигагина эмас, балки

2 https://www. lex.uz/docs/111189#153852

3 Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексига шарх. 1-жилд (биринчи кисм) Адлия вазирлиги. (Профессионал (малакали) шархлар). - Т.: Vektor-Press», 2010. 437-бет.

4 https://lex.uz/docs/152653#153315

5 https://lex.uz/docs/5307951#5311128

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

кучмас мулкнинг бошка турларига (масалан, бино, иншоот ва х.к.) хам кулланилиши назарда тутилиши лозим.

Юкоридагилардан келиб чикиб, сервитут хукукига куйидагича таъриф беришни лозим топдик: "Сервитут хукуки - бу сервитут муносабати субъектининг (мулкдор ёки бошка ашёвий хукук эгасининг) узга ер участкаси, бино ва иншоотлардан унинг мулкдорини конуний хукук ва манфаатларига зарар етказмасдан чекланган тарзда фойдаланиш хукукидир"

Бугунги замонавий цивилистикага назар ташлайдиган булсак, кучмас мулк объекларига нисбатан икки турдаги сервитут ва шунга мос равишда турли мазмунга эга булган сервитут хукуки эътироф этилаётганлигини куришимиз мумкин. Булар оммавий ва хусусий сервитутлардир.6

НАТИЖА

Таъкидлаш жоизки, ушбу масалани батафсилрок урганиш учун миллий фукаролик хукукимизда оммавий сервитут назарда тутилмаганлигини (ушбу сохада хукукий булик мавжудлигини) хамда "оммавий сервитут" сервитутнинг асосий хусусиятларига мос келиш ёки келмаслигини хал килиш лозим булади.

Биринчидан, хусусий сервитут ва оммавий сервитутни урнатиш тартиби бир-биридан фарк килади. Хусусий сервитут уни белгилашни талаб килаётган шахс билан узга ер участкасининг эгаси уртасидаги битимга мувофик белгиланади, шунингдек, суд карори билан хам белгиланиши мумкин. Давлат, жамият, махаллий узини-узи бошкариш органлари ва ахолининг манфаатларини таъминлаш учун бевосита конун ва бошка норматив хукукий актлар билан оммавий сервитут урнатилиши мумкин.

Иккинчидан, оммавий сервитутда кучмас мулкдан чекланган тарзда фойдаланиш хукукига эга булган аник субъект булмайди, балки субъектлар доираси булади. Хусусий сервитутда эса фойдаланиш хукукини такдим этувчи ва ундан фойдаланувчи аник белгиланган булади.

Учинчидан, сервитутни урнатилишидаги манфаатдорликка назар ташлайдиган булсак, оммавий сервитут муайян ер участкаси мулкдори манфаатлари учун эмас, балки жамоат манфаатлари учун урнатилади.

Туртинчидан, хусусий сервитутдан фаркли равишда, оммавий сервитут урнатилганда манфаатдор шахсларнинг талабига кура сервитут урнатилган ер участкаси утказилган зарар копланган холда олиб куйилиши мумкин. Оммавий сервитутнинг узига хослиги шундаки, жамоатчилик фикри ва эшитувлари натижасида урнатилиши мумкин.

6 Каранг: Слепенок Ю.Н. Сервитутное право: основания возникновения и проблемы защиты // Дисс. ... канд. юрид. наук. -М., 2015. -С. 25-34.

Юкоридаги тахлилдан хулоса килиш мумкинки, оммавий сервитут рим хусусий хукукидаги сервитут билан хеч кандай умумийликка эга эмас. Оммавий сервитутлар ахолини, махаллий узини-узи бошкариш органлари ва давлат

п

манфаатларини таъминлаш учун жорий килинган .

Давлатнинг ишлаб чикариш, савдо-сотик фаолиятида интенсив иштироки оммавий сервитутларни вужудга келишининг сабабларидан бири булиб, бунда давлат мустакил хужалик субъекти сифатида номоён булади8. Оммавий-хукукий ташкилотлар манфаатида электр энергия тармоклари, алока тизими, газ ва нефт кувурлари, йуллар, жамоат бинолари ва иншоотлари куриш, транспорт алокаси тизимларини яратиш учун хусусий мулк мажбурий тартибда олиб куйилиши ёки мажбурий сервитут белгиланиши мумкин. Бунда, сервитут белгиланган объектдан мулкдорларининг оммавий манфаатларга зарар етказишга олиб келувчи тарзда эркин эксплутация килиш такикланади. Бундай субъектлар томонидан курилиш ва бошка хар кандай ишлар маъмурий рухсат олингандан сунг амалга оширилиши мумкин.

Бугунги кунда фукаролик хукукининг ривожланиши буйича замонавий концепцияларда аник йуналишлар белгилаб олинган булиб, фукаролик конунчилигида оммавий манфаатлар ва кушнилар манфаати ("кушничилик хукуки", яъни, ер участкасига булган мулк хукукини кушнилар фойдасига чеклаш) учун мулк хукукини чеклашга оид коидаларни аник ифодаланишини таъминлаш мухим ахамиятга эга вазифалардан бири эканлигини куришимиз мумкин. Фукаролик конунчилигида ифодалаш илгари сурилаётган гоялардан бири "Кушничилик кодекси" коидалари булиб, унда "Ер участкаси мулкдори кушни ер участкасидан чикаётган газлар, ис-курумлар, буглар, тутун, хидлар, иссикликлар, шовкинлар, силкинишлар ва бошкаларга токатли булишга мажбур, агар улар белгиланган нормативлардан юкори булмаса"9. Шунингдек, кушниларга зарар етказилишига йул куймаслик максадида конуниликда бир канча чекловлар урнатилиши мумкин. Бундай чеклашларга куйидагилар кириши мумкин: сув-окова иншоотлари, бинолар курмаслик, экинлар экмаслик, кушни ер участкалари холатни ёмонлаштирувчи таъмирлаш ва бошка ишларни амалга оширмаслик, сувнинг табиий окимига тусиклар яратмаслик, кушнининг ерига зарар етказиши мумкин булганда кудуклар каздирмаслик ва хк.. Шу билан бир каторда ер эгаларига муайян хукуклар хам берилади: кушнининг дарахтидан ерига тушган меваларни териб олиш имконияти, кушнининг еридан узини ерига усиб чиккан дарахт шох-шабалари ва илдизларини кесиш хукуки, инсофсиз

7 Каранг: Казанцев В., Коршунов Н. Возрождение сервитутного права в России // Российская юстиция. 1997. №5. С. 22; Щенникова Л.В. Вещные права в гражданском праве России. М., 1996. С. 50 - 52; Малеина М.Н. Публичные сервитуты // Законодательство. 2004. №4. С. 8-16; Копцев А.Н. Сервитуты в римском праве и современном российском законодательстве //Нотариус. 2006. №2.

8 Гражданское и торговое право капиталистических государств. М., 1993. С. 217 - 218.

9 Каранг: Вещное и вечное: ГК РФ дополнят ограниченными и соседскими правами //РАПСИ// http://rapsinews.ru

кушнилар томонидан йул куйилган камчиликларни бартараф этишни талаб килиш хукуки.10 "Кушничилик хукуки" конунчилик буйича нафакат бевосита якин жойлашган ер участкаларига, балки бир-бирига нисбатан якинрок жойлашган ер участкаларига хам тадбик этилади. Сервитут хукуки ва сервитутлар аралаш шахар бинолари хамда ер участкалари мулкдорлари уртасида пайдо буладиган муносабатларни белгилаб берувчи "Кушничилик хукуки" категориясига киради.

Кушнилар манфаати ва оммавий манфаатлар учун мулк хукукини чеклашга оид концепцияга тухталар эканмиз, айтиш зарурки, конун чикарувчи наздида иккита турлича термин аралашиб кетган: чекланган ашёвий хукук сифатида сервитутлар ва бошка мулк эгаларининг (шу жумладан давлатнинг хам) фойдасига мулк хукукини конуний чеклаш сифатидаги сервитутлар. Сервитутлар фукаролик хукукининг амалдаги нормаларига мувофик урнатилади. Оммавий манфаатлар учун мукл хукукини чеклаш маъмурий конунчилик нормаларига асосланиб, фукаролик-хукукий табиатга эга булмайди11.

Бунга асос сифатида Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 29 декабрдаги 1060-сон карори билан тасдикланган "Кучмас мулк объектларига булган хукукларни давлат руйхатидан утказиш тартибини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Низом12 тахлилини курсатиш мумкин. Хусусан, мазкур Карорнинг 29-бандида ер участкаларига булган хукукларнинг конун хужжатларида назарда тутилган тартибда белгиланган чекловлар давлат руйхатидан утказилиши лозимлиги белгиланган булса, 30-бандида эса ер участкасига булган сервитут давлат руйхатидан утказилиши

13

лозимлиги белгиланган . Берилган коидалардан англаш мумкинки, ер участкаларига булган сервитут алохида ва ер участкаларига булган хукукларнинг конун хужжатларида назарда тутилган тартибда белгиланган чекловлар алохида давлат руйхатидан утказилади. Бирок, бу ерда оммавий сервитут, яъни оммавий манфаатлар учун мулк хукукини чеклаш давлат руйхатидан утказилиши белгиланмаган ва буни асосли деб хисоблаймиз. Чунки, сервитут хукукидан фойдаланиши мумкин булган субъектлар доираси маълум эмаслиги, яъни чегараланмаган даражада булганлиги учун уни давлат руйхатидан утказиш имкони йук. Узбекистон Республикаси Ер кодексининг 30-моддаси 5-кисмига мувофик, сервитут тугрисидаги келишув давлат руйхатига олиниши лозим ва у ер участкаси бошка шахсга утган вактда сакланиб колади14. Шу сабабли, "оммавий

10 Каранг: Вещное и вечное: ГК РФ дополнят ограниченными и соседскими правами //РАПСИ// http://rapsinews.ru

11 Суханов Е.А. Ограниченные вещные права // Ученые-юристы МГУ о современном праве / под ред. М.К. Треушникова. М., 2005. С. 188.

12 https://lex.uz/docs/4135063

13 https://lex.uz/docs/4135063

14 https://lex.uz/docs/152653#153315

сервитут"ларни чекланган ашёвий хукук сифатида эмас, балки мулкий хукукларни чеклаш сифатида давлат руйхатидан утказиш лозим.

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг нормалари сервитут сифатида ер участкасига нисбатан мулк хукукини чекламасдан туриб кушни ер участкаси мулкдорининг эхтиёжларини кондириш мумкин булмаган холатда урнатиладиган мажбуриятларни назарда тутади. Бирок конунчиликда эхтиёжлар руйхати очик колиб кетган, яъни кушни ер участкаси эгасининг айнан кайдай эхтиёжлари учун сервитут белгиланши белгиланмаган.

Хусусий сервитут урнатиш тартиби фукаролик конунчилиги билан тартибга солинади. Сервитут уни урнатишни талаб килаётган шахс билан кушни ер участкаси мулкдори уртасида узаро келишувга эришилганда урнатилиши мумкин. Тарафлар уртасидаги келишув кучмас мулкка нисбатан хукукни давлат руйхатидан утказишни назарда тутувчи тартиб асосида руйхатдан утказилади. Агарда тарафлар уртасида келишувга эришилмаса низо суд тартибида хал килинади. Бунда судга сервитут талаб килаётган шахс мурожаат килади.

Оммавий сервитутнинг узига хос жихати шундаки, бу сервитут амалий жихатдан мулкдорнинг хохиш-иродасига умуман боглик булмайди. Бу эса унинг императив хусусиятга эга эканлигини англатади.

Шундай килиб, сервитут урнатиш тартиби тугрисидаги коидалар, уни урнатишдан манфаатдор ваколатли субъектлар, шунингдек, аник оммавий манфаатларнинг мавжудлиги ва ер участкасини зарарни копламасдан олиб куйиш имкониятининг йуклиги - оммавий сервитут урнатишнинг асосий талаблари булиб хисобланади.

Агарда оммавий сервитутнинг булишлиги канчалик асослилиги тугрисида суз юритилганда, айтиш мумкинки фукаролик хукукида ягона сервитут тушунчаси ва уни ягона таснифлаш тизими мавжуд эмас. Бу борада олимларнинг фикри хам турличадир. Хусусан, А.В.Копылов "конунчиликда назарда тутиладиган оммавий сервитут iura in ге тоифасига умуман алокаси йук. У узида мулк хукукини тасарруф этиш чегарасини ифодалайди"15, деб таъкидлайди. М.Н.Малеина оммавий сервитутлар ашёвий-хукукий табиатга эга деб хисоблайди16. Е.А.Суханов айрим муаллифлар оммавий сервитутни чекланган ашёвий хукуклар каторига киритиб бироз шошилишган деб хисоблайди. Унинг фикрича, "...оммавий сервитут чекланган ашёвий хукук шакли хисобланмайди. Оммавий сервитут мулкдор хукукларини муайян табиат объектларига нисбатан чеклаш сифатида номоён булади. Бу юкоридаги объектлардан у ёки бу максадларда чекланмаган доирадаги шахсларнинг фойдаланиши шундай хулосага

15 Копылов А.В. Ограниченные вещные права на землю в римском, русском дореволюционном и современном российском гражданском праве: автореф. дис. ... канд. юрид. наук. М., 1998. С. 12.

16 Каранг: Малеина М.Н. Обременение частным или публичным сервитутом зданий и сооружений // Хозяйство и право. 2006. №7. С. 106.

| 767 |

келишга олиб келади. Оммавий сервитут урнатиш зарурияти жамоатчилик эшитувлари натижаси хисобга олинган холда хал килинади ва бу унинг узига хос хусусияти хисобланади. Бундай холат фукаролик-хукукий институт учун хос эмас. Хусусий сервитут фукаролик конунчилиги нормалари асосида урнатилади. Бу эса мазкур институтни хусусий хукукий институтлар таркибига киришини англатади, оммавий сервитутлар эса оммавий хукук (маъмурий хукук, табиий ресурслар хукуки) нормаларида назарда тутилган булиб, улар шу асосда

17

фукаролик-хукукий табиатидан мосуво булади. Албатта Е.А.Сухановнинг фикри анча асосли булиб, унга кушилиш мумкин.

ХУЛОСА

Шундай килиб, оммавий сервитутлар Рим хусусий хукукида пайдо булган анъанавий сервитутнинг юридик конструкциясидан тубдан фарк килади. Шу сабали оммавий сервитут хусусий-хукукий муносабатлар чегарасидан чикиб кетади.

Юкорида билдирилган фикрларни ва тахлилларни инобатга олган холда куйидагича хулоса килиш мумкин, сервитут тушунчасини турлича талкин килиниши ва мулк хукукини чеклашнинг бошка шакллари билан аралашиб кетишини олдини олиш максадида "оммавий сервитут" тушунчасини фукаролик хукуки ва бошка хукук сохаларида умуман кулламаслик керак хамда "оммавий сервитут" тушунчаси урнига "оммавий манфаатлар учун ашёвий хукукларни чеклаш" тушунчасини куллаш максадга мувофик.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексига шарх. 1-жилд (биринчи кисм) Адлия вазирлиги. (Профессионал (малакали) шархлар). - Т.: Vektor-Press», 2010

2. Слепенок Ю.Н. Сервитутное право: основания возникновения и проблемы защиты // Дисс. ... канд. юрид. наук. -М., 2015

3. Суханов Е.А. Ограниченные вещные права // Ученые-юристы МГУ о современном праве / под ред. М.К. Треушникова. М., 2005

17 Суханов Е.А. Ограниченные вещные права // Ученые-юристы МГУ о современном праве / под ред. М.К. Треушникова. М., 2005. С. 189 - 190.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.