CC BY
140
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
MONITORING STANJA KROZ TESTOVE ANALIZE ULJA
Perić R. Sreten, Vojna akademija, Katedra vojnih mašinskih sistema, Beograd
UDC: 621.892.097
Sažetak:
U radu su prikazani testovi analize ulja koji se koriste za procenu njegovog stanja. Predočeni su zahtevi koje testovi moraju da zadovo-Ije, a odnose se na stanja tehničkih sredstava, stanja nečistoća i stanja maziva. Pokazano je da posebnu pažnju treba obratiti na pojavu i trend promene broja metalnih čestica u ulju. Takođe, razmatrani su znaci koji upućuju na promenu viskoznosti, povećanje oksidacije i trošenje aditi-va. Razmatrano je stanje nečistoća u ulju, gde je posebna pažnja po-svećena brojnosti čestica, sadržaju vode i metalnih nečistoća.
Pokazano je da je neophodno koristiti program za analizu motornih ulja, koji osigurava nekoliko prednosti: smanjenje neplaniranog vremena ot-kaza vozila, poboljšanje pouzdanosti vozila, što je korisno pri organizovanju efikasnog plana održavanja, zatim produženje radnog veka motora, optimi-ziranje intervala zamene ulja i smanjenje troškova održavanja vozila.
Prikazani su i rezultati eksperimentalnih istraživanja fizičko-he-mijskih karakteristika uzorkovanih ulja iz motora vozila Mercedes OM 345 koja su bila u eksploataciji. Realizovanim ispitivanjima konstatova-no je da dolazi do promena fizičko-hemijskih karakteristika ulja za pod-mazivanje u motoru vozila, koje su u direktnoj zavisnosti od stanja svih elemenata tribomehaničkog sistema motora, odnosno u zavisnosti od njihovih funkcionalnih karakteristika.
Ključne reči: monitoring, održavanje, analiza ulja, podmazivanje.
Uvod
Imajući u vidu da je osnovna uloga maziva da smanji negativne efekte triboloških procesa u pogledu trenja, habanja i rasta temperature u tribomehaničkim sistemima, svi vidovi održavanja uključuju podmazivanje kao veoma značajan deo ukupne procedure.
Analiza ulja je široko zastupljen i efikasan alat u programu monitorin-ga stanja tehničkih sistema. Razvijen je veliki broj uređaja i testova za analizu ulja, a njihovo usavršavanje se i dalje nastavlja, kako bi se omo-gućio što kvalitetniji monitoring i dijagnosticiranje problema nastalih u procesu podmazivanja [1].
Razvoj novih maziva za vozila mora da zadovolji oštre kriterijume sa aspekta ekonomičnosti potrošnje goriva, kao i smanjenja emisije, što je veoma značajno za zaštitu životne sredine.
Zahtev koji se postavlja pred savremena vozila jeste da emituju znatno manje štetnih gasova u poređenju sa starijim tipovima automobila i kamiona. Posledica toga je povećana ponuda motornih ulja, koja omo-gućava uštedu goriva, što se postiže smanjenjem viskoznosti i dodatkom modifikatora trenja.
Smanjenje emisije izduvnih i štetnih gasova postignuto je smanjenjem količine fosfora (% P) u motornim uljima, jer je ustanovljeno da fos-for ima štetan uticaj na katalizatore u katalitičkim konverterima.
Posebno treba naglasiti značaj monitoringa ulja za podmazivanje sklopova tribomehaničkih sistema motora SUS, koji omogućava da se u ranoj fazi funkcionisanja sistema identifikuju eventualni uzročnici i pojave koji vode ka oštećenju i otkazu.
Savremeni programi za analizu ulja su jednostavni za realizaciju, če-mu posebno doprinosi razvoj računara i savremene merne opreme. Po-slednjih godina mnogo se radi na razvoju novih tehnika za analizu pod-mazivanja i povećanju sposobnosti određivanja stanja tehničkog sistema, maziva i nečistoća u ulju.
Fizičko-hemijske karakteristike mazivih ulja
Osnovne fizičko-hemijske osobine na osnovu kojih se određuje kvalitet ulja su [2]:
a) fizičke osobine: viskoznost, gustina, tačka paljenja, tačka zamu-ćenja, tačka tečenja, isparljivost, emulzivnost, deemulzivnost, penušanje, deaeracija, indeks viskoznosti i dr.;
b) hemijske osobine: neutralizacioni broj (TAN), ukupan bazni broj (TBN), oksidaciona stabilnost, hemijska i termička stabilnost, korozivnost, sa-držaj pepela i sadržaj koksa, sadržaj vode, kompaktibilnost, toksičnost i dr.
- Viskoznost predstavlja meru unutrašnjeg trenja, koja se ispoljava kao otpor kretanju delića fluida usled dejstva naprezanja na smicanje. Njen nastanak je rezultat delovanja međumolekularnih sila u fluidu i, što su te sile jače, to je i viskoznost veća. Viskoznost direktno utiče na formi-ranu debljinu sloja maziva, gubitke usled trenja i zagrevanja. Od veličine viskoznosti kod motora SUS zavisi mogućnost zaptivanja uljem, potroš-nja ulja, mogućnost pokretanja motora pri niskim temperaturama, itd. Kao posledica više razloga dolazi do promene viskoznosti ulja u toku upotre-be, do porasta ili opadanja. Porast veličine viskoznosti ukazuje na proces oksidacije ulja ili kontaminaciju ulja vodom i nečistoćama, te produktima habanja. Pad viskoznosti ulja može biti posledica mešanja sa uljem niže
(ш>
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
viskoznosti ili zbog smicanja poboljšivača viskoznosti. Takođe, pad visko-znosti je u korelaciji sa padom temperature paljenja. Uzroci mogu biti vi-soka temperatura, opterećenje, nekontrolisano dug interval upotrebe, ne-dovoljna količina ulja u uljnom sistemu, neefikasno hlađenje sistema.
- Indeks viskoznosti predstavlja tendenciju promene viskoznosti sa promenom temperature i iskazuje se empirijskim, bezdimenzionalnim brojem. Za vreme eksploatacije poželjno je da promena viskoznosti sa promenom temperature bude što manja. Ukoliko su za vreme rada tem-peraturski režimi promenljivi i izazivaju velike promene viskoznosti, mogu izazvati poremećaje u funkcionisanju sistema, čija manifestacija je pove-ćano trenje, habanje i oštećenje.
- Gustina predstavlja odnos mase i zapremine na određenoj tempera-turi. Porast gustine mineralnih ulja je u funkciji povećanja molekulske mase, u zavisnosti od preovlađujućeg sadržaja određene vrste ugljovodonika.
- Tačka paljenja mazivog ulja predstavlja onu temperaturu do koje treba zagrejati fluid kako bi se, pod tačno definisanim uslovima ispitiva-nja, u prisustvu plamena javilo prvo paljenje smeše uljne pare i vazduha, a da nakon toga nema daljeg gorenja. U uslovima analize ulja tačka paljenja je kontrolna veličina i može se koristiti kao mera oksidacije (degra-dacije) ulja. Proces oksidacije ulja dovodi do rasta tačke paljenja. U zavisnosti od rasta tačke paljenja zavisi i stepen degradacije ulja. Kod motor-nih ulja analizom tačke paljenja utvrđuje se prisustvo goriva u ulju, koje je posledica lošeg rada motora (loš rad karburatora ili brizgaljki). Snižavanje tačke paljenja ukazuje na prodor goriva.
- Tačka zamućenja je jedan od pokazatelja ponašanja ulja na niskim temperaturama. Ona predstavlja onu temperaturu (u °C) na kojoj se pri hla-đenju ulja, pod određenim uslovima ispitivanja, javljaju prvi kristali parafina.
- Tačka tečenja je temperatura (u °C) na kojoj se pri hlađenju fluida, pod određenim uslovima ispitivanja, još uvek može uočiti tečenje.
- Tačka stinjavanja je temperatura na kojoj se, u datom kratkom in-tervalu više ne uočava tečenje.
- Isparljivost predstavlja količinu fluida koja ispari u propisanom vre-menu i na propisanoj temperaturi.
- Emulzivnost je sklonost fluida da se meša sa vodom i da gradi stabilnu emulziju. Određuje se potrebnim vremenom za potpuno mešanje ulja i vode.
- Deemulzivnost predstavlja sposobnost fluida da se oslobodi vode i da ne gradi sa njom emulziju. Veoma je važna osobina za ulja i masti. Iskazuje se brojem sekundi potrebnim za potpuno razdvajanje vode od ulja.
- Penušanje se definiše kao sklonost fluida da rastvara vazduh i da gradi penu. Pojava pene u ulju ubrzava oksidacione procese i stimuliše aeraciju, što ima za posledicu intenzivnu kavitaciju, slabo podmazivanje i smanjenje veka upotrebe samog ulja.
- Deaeracija, ili sposobnost izdvajanja vazduha, predstavlja vreme potrebno da se količina dispergovanog vazduha iz ulja smanji na vred-nost od 0,2 zapremine. Veliko prisustvo vazduha u uljima može izazvati promene kompresibilnosti ulja, zbog čega mogu nastati kavitacioni i drugi poremećaji u radu sistema.
- Neutralizacioni broj (TAN - Total Acid Number) jeste mera ukupne kiselosti (sadržaj jakih i slabih kiselina). On predstavlja brojnu vrednost količine kalijum hidroksida (KOH) koja je potrebna za neutralizaciju svih prisutnih kiselina u 1 g ulja. Izražava se u mgKOH/g ulja. Sveža ulja ima-ju kiseli karakter, a vrednost TAN-a zavisi od karakteristika aditiva i njiho-vog procentualnog učešća u masi.
- Ukupni bazni broj (TBN) predstavlja meru alkalnosti od svih mate-rija u ulju koje pokazuju bazne reakcije i obuhvata sve alkalne kompo-nente koje se sastoje od jakih i slabih baza, pri čemu se pod pojmom podrazumevaju one čija je pH vrednost veća od 10 (pH > 10). Sagoreva-njem goriva u motoru i kondenzacijom formiraju se sumporasta (H2SO3) i sumporna (H2SO4) kiselina koje deluju agresivno na metalne površine povećavajući stepen korozivnog dejstva ulja. Radi njihove eliminacije mo-tornom ulju se, za vreme procesa proizvodnje, dodaju aditivi koji mu daju bazna svojstva, Bazna svojstva ulja vremenom slabe, pa se zato određu-je ukupni bazni broj kao mera istrošenosti aditiva. TBN pruža mogućnost ocenjivanja stepena istrošenosti aditiva, koji se obavlja na osnovu razlike alkalnosti korišćenog i svežeg ulja. Izražava se u količini kalijum hidroksida (KOH) koja je ekvivalentna neutralizacionoj moći alkalnih jedinjenja sadržanih u 1 gramu ulja. TBN se najčešće koristi kod motornih maziva, a njegova niska vrednost ukazuje na skori kraj radnog veka ulja. Produ-ženje intervala upotrebe motornog ulja bez kontrole stanja je vrlo rizično i može imati sledeće posledice: slepljivanje klipnih prstenova, izgorele i la-kom prekrivene klipove, brzo trošenje ležajeva, izgorele ventile i konačno zaribavanje motora.
- Oksidaciona stabilnost podrazumeva otpornost ulja na čitav niz složenih hemijskih procesa izazvanih delovanjem kiseonika iz vazduha. Ubrzavanje procesa termooksidacione razgradnje molekula ulja nastaje povećanjem temperature, a posledica toga su produkti oksidacije koji mogu biti u tečnom, polutečnom ili čvrstom stanju, pri čemu najčešće imaju kisela svojstva. Osim ove temperature, brzina oksidacije zavisi i od prisustva vode, metala kao katalizatora i kiselih jedinjenja.
- Termička stabilnost predstavlja meru ukupne postojanosti ulja na termičko razlaganje, koje nastaje kada se ono izloži visokim temperatura-ma. Iskazuje se temperaturom na kojoj počinje razlaganje. Cilj određiva-nja termičke stabilnosti jeste utvrđivanje tendencije ka hemijskom razla-ganju pod uticajem temperature, pri čemu kiseonik može, a i ne mora, da bude prisutan.
(ш>
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
- Sadržaj pepela je mera sadržaja jedinjenja metala i drugih neor-ganskih komponenata. Ako se vrši samo sagorevanje uzorka i određiva-nje količine pepela tada je to oksidni pepeo. Kada se on tretira sumpor-nom kiselinom dobija se sulfatni pepeo. Sulfatni pepeo obično ukazuje na sadržaj aditiva (na bazi metala Ca, Mg, Zn, Ba i dr.) u ulju.
- Korozivnost se definiše kao mera agresivnog dejstva nekih kom-ponenti i/ili ulja u celini na elemente mehaničkog sistema. Mineralna ulja imaju sklonost ka formiranju hidrofobne prevlake na metalnim površina-ma i time pokazuju prirodno antikorozivno delovanje. Ovo delovanje ulja se, putem sprečavanja difuzije korozivno delujućih materija (H2O, O2, SO2, SO3, H2S, Cl) poboljšava porastom njihove viskoznosti. Međutim, ako imaju visok sadržaj aditiva i sadrže produkte oksidacije mineralna ulja pokazuju korozivno dejstvo. U tom slučaju prisutan je mehanizam elektrohemijskog korozivnog dejstva.
- Sadržaj vode određuje se kod korišćenih ulja, dok kod svežih ulja voda ne bi smela biti prisutna. Sadržaj vode u korišćenom ulju može iza-zvati brojne negativne posledice: pojavu korozije na komponentama sistema, pojavu penjenja ulja i uljnog mulja, istrošenost aditiva, starenje i oksidaciju ulja, smanjenje debljine uljnog filma, slabljenje izdržljivosti i ra-zaranje uljnog filma između kontaktnih površina, pojavu kiselih produkata starenja ulja, stvaranje neželjenih emulzija, pojavu mržnjenja slobodne vode, itd.
- Sadržaj asfaltena primenjuje se za dijagnostiku stanja ulja i vreme-na zamene. Asfalten predstavlja smolastu materiju visokih molekulskih masa i obično je proizvod starenja.
- Sadržaj goriva u ulju odnosi se prvenstveno na motore SUS. Gori-vo smanjuje veličinu viskoznosti i temperaturu paljenja ulja. Zbog moguć-nosti da se ugroze uslovi podmazivanja ograničava se dozvoljena razre-đenost ulja gorivom.
- Sadržaj glikola se prvenstveno utvrđuje kod motornih ulja, ali i kod drugih familija maziva gde se antifriz primenjuje kao rashladno sredstvo.
Dijagnostika tribomehaničkog sistema motora SUS
Suština dijagnostike zasnovana je na prognoziranju (prepozna-vanju) oštećenja i/ili otkaza posredstvom karakterističnih dijagnostič-kih parametara, što omogućava sprečavanje pojave zastoja, odno-sno povećanje pouzdanosti, ekonomičnosti i veka eksploatacije si-stema. Dijagnostika tribomehaničkog sistema može omogućiti prove-ru ispravnosti, radne sposobnosti i funkcionalnosti sistema, te ukaza-
ti na mesto, oblik i uzrok otkaza [3]. Postaviti dijagnozu sistema mo-guće je otkrivanjem simptoma posredstvom određivanja vrednosti karakterističnih parametara i njihovim upoređivanjem sa dozvoljenim vrednostima.
Ako se sklopovi motora sagledavaju sa aspekta tribomehaničkog sistema (npr. sklop klip-klipni prsten-cilindar; breg-podizač; ležaj-ruka-vac) definisanog tribološkim procesima, proizilazi da određivanje sadr-žaja produkata habanja, sadržaja kontaminata, stanja maziva i uslova podmazivanja ima značajan uticaj na realizaciju održavanja pomenutih sistema.
Posebno treba naglasiti značaj monitoringa ulja za podmazivanje sklopova tribomehaničkih sistema motora SUS, koji omogućava da se u ranoj fazi funkcionisanja sistema identifikuju eventualni uzročnici i pojave koji vode ka oštećenju i otkazu. Prognoziranje, odnosno otkrivanje poten-cijalnih i/ili trenutnih oštećenja i kvarova u sistemima, kao i provera funk-cionalnosti ulja i određivanje veka ulja su glavni faktori realizacije monitoringa ulja.
Imajući u vidu da se pokretne komponente tribomehaničkih sistema motora SUS neminovno habaju i da se kontaminati i produkti habanja sa-kupljaju u ulju za podmazivanje, te potrebe praćenja promena svojstava fluida tokom eksploatacije, sledi zaključak da je od svih tehnika monitoringa upravo monitoring maziva ključan za održavanje po stanju i postiza-nje određenih tehno-ekonomskih efekata.
Analiza sadržaja različitih metala prisutnih u mazivu je veoma zna-čajna. Čestice metala su abrazivne, a ponašaju se i kao katalizatori oksi-dacije ulja. U motornim uljima poreklo elemenata može biti iz aditiva, od habanja, iz goriva, iz vazduha i tečnosti za hlađenje. Metali iz aditiva mo-gu biti Zn, Ca, Ba, ili Mg i ukazuju na potrošenost aditiva. Metali koji poti-ču od habanja su: Fe, Pb, Cu, Cr, Al, Mn, Ag, Sn i ukazuju na povećano habanje u tim sklopovima. Elementi koji potiču iz rashladne tečnosti su Na i B, a povećani sadržaj ukazuje na prodor rashladne tečnosti u mazi-vo. Povećan sadržaj Si ili Ca, koji potiču iz vazduha, ukazuje na neis-pravnost filtera za vazduh.
Habanje delova je glavni uzročnik neispravnosti u procesu eksploatacije mehaničkih sklopova vozila. Za habanje je karakteristična promena oblika i dimenzija delova radnih površina. Zbog trenja dolazi do trošenja dodirnih površina, što se odražava kroz povećanje zazora pokretnih spo-jenih delova i promenu međusobnih odnosa, a to ima za posledicu naru-šavanje propisanih međusobnih odnosa, kako sklopova, tako i vozila u celini.
Trošenje dodirnih tarućih površina sklopa cilindar-klip prikazano je na slici 1.
(ш>
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Slika 1 - Dodirne - habajuće površine sklopa klip-cilindar:
1 - klipni prsten-cilindar, 2 - klipni prsten-klip, 3 - cilindar-klip,
4 - osovinica-klip i 5 - osovinica-klipnjača
Sa povećanjem trošenja dodirnih površina narušava se hermetičnost radnog prostora motora, što ima za posledicu opadanje vrednosti efektiv-nih parametara motora (snage i obrtnog momenta motora).
Intenzivnije od klipa i cilindra troše se klipni prstenovi, jer su uslovi njihovog rada izuzetno nepovoljni. Oni su izloženi toplotnom delovanju i delovanju korozije čiji uzrok su produkti sagorevanja i delovanje visokih pritisaka uz istovremeno nedovoljno podmazivanje dodirnih površina. Posledice trošenja su povećanje zazora između prstenova i bočne po-vršine žleba klipa, kao i smanjenje njihove elastičnosti. To uzrokuje pro-dor ulja u radni prostor motora, a isto tako prodor sagorelih gasova u karter motora.
Usled prodora produkata sagorevanja u karter motora dolazi do ispi-ranja ulja sa zidova cilindra, povećanja temperature ulja, ubrzanja proce-sa degradacije i starenja ulja, povećanja temperature motora i bržeg tro-šenja zidova cilindara.
Povećanje zazora između klipa i cilindra ima za posledicu intenzivi-ranje trošenja delova cilindra i klipne grupe, ležajeva i rukavaca kolena-stog vratila, zupčanika bregastog vratila, bregova bregastog vratila i drugo.
Trošenje delova razvodnog mehanizma (slika 2) utiče negativno na proces izmene radne materije. Narušava se kinematika razvodnog mehanizma, što uzrokuje udare u razvodnom mehanizmu i smanjenje snage motora.
<108)
Slika 2 - Spojevi razvodnog mehanizma koji su izloženi habanju:
1 - sedište ventila, 2 - vođica ventila, 3 - klackalica-telo ventila, 4 - osovinica klackalice,
5 -sedište-šipka podizača, 6 - podizač-šipka podizača, 7 - podizač-vođica, 8 - podizač-breg.
Površine koje su posebno izložene habanju pri ostvarivanju kontakta prikazane na slici 2. Trošenje ležajeva i rukavca kolenastog vratila utiče na pogoršanje režima njihovog podmazivanja, pojavu udara u ležajevima i vibracije motora.
Trošenje preciznih delova pumpe i brizgaljke kod dizel motora mani-festuju se kao:
- povećani gubici pri ubrizgavanju goriva,
- pogoršano raspršivanje goriva, i
- neravnomerni dovod goriva u cilindre motora.
Povećano dimljenje motora nastaje zbog:
- povećane zagrejanosti delova usled otežanog odvođenja toplote, što uzrokuje stvaranje naslaga u radnom prostoru;
- smanjenja snage motora i ujedno povećanja specifične potrošnje goriva usled neravnomernog punjenja cilindra gorivom, što je posledica hidrodinamičkih otpora, izazvanih smanjenjem preseka usisne cevi zbog smolastih ostataka koji se talože na površinama cevi.
Povećano dimljenje motora zbog veće potrošnje ulja, lupanje (udari) ležajeva, trošenje sklopa cilindar-klipna grupa i razvodnog mehanizma osnovni su razlozi za upućivanje motora na remont.
Dijagnostika tribomehaničkih sistema kod motornih vozila predsta-vlja deo ukupnog procesa upravljanja poslovima održavanja. Ona pruža mogućnost korisniku da predvidi oštećenja i/ili otkaze, te time spreči za-stoj u radu i produži vek eksploatacije motornog vozila.
Zavisnost stanja pokretnih delova od procesa trenja i habanja ukazuje na to da je određivanje izgleda, oblika i veličine čestica produkata habanja, stanja maziva i uslova podmazivanja od vitalnog značaja u procesu održavanja.
Upravo monitoring ulja za podmazivanje tokom eksploatacije je je-dan od najznačajnijih postupaka koji uključuje dijagnostika stanja tribo-
Си»>
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
mehaničkog sistema, s obzirom na funkcije i značaj koji treba da zadovo-Iji u pomenutom sistemu [4]. Prednost pomenutog postupka ogleda se u činjenici da se informacije o funkcionalnosti komponenata sistema dobija-ju bez potrebe zaustavljanja i demontaže vozila.
Savremeni trendovi dijagnostike poslednjih godina idu u pravcu afir-macije monitoringa ulja, što ima za posledicu porast interesovanja i proiz-vođača i korisnika ulja. Razlozi, pre svega, leže u povećanju pouzdano-sti, efektivnosti, ekonomičnosti i, u novije vreme, zaštiti životne sredine.
Napredak u tehnologiji uređaja i merne tehnike ogleda se u sve većoj preciznosti, stalnom skraćivanju procedura i povećanju pouzdanosti dobije-nih rezultata (slika 3). Sve više automatizacija uzima udela u okviru analitike. U narednom periodu posebno se očekuje napredak u pogledu robotizacije uzimanja uzorka i pripreme uzorka maziva. Telekomunikaciono koordinira-nje laboratorija koje primenjuju različite postupke i tehnike analize treba da ubrza specijalističke zaključke o svim spornim podacima. Minijaturizacija ukazuje na to da u budućnosti treba očekivati primenu lakših i manjih apara-ta koji imaju svoje mobilne varijante. Logistička podrška počiva na zahtevu da se na licu mesta obezbedi baždarenje i održavanje. Smernice za ovu vr-stu aktivnosti treba da budu iskustva iz Formule 1 gde su mobilne minilabo-ratorije već preuzele ulogu fleksibilnih servisnih sistema.
Razvoj novih vozila podrazumeva upotrebu i novih materijala. Shod-no tome, u analitici treba blagovremeno da se izvrše pripreme za nove adekvatne metode. Istaknimo samo kompozite, čvrsta maziva i keramiku.
TRENDOVI U MODERNOJ ANALITICI KOMPJUTERIZACIJA Umrežavanje FLEKSIBILNOST Nove tehnologije AUTOMATIZACIJA Novi instrumenti MINIJATURIZACIJA Novi senzori NOVI MATERIJALI Preciznost i nove metode
Slika 3 - Razvoj analitike i merne tehnike
Na slici 3 prikazani su učinci ekoloških zahteva na trendove elimina-cije sumpora iz goriva (leva ordinata) i hlora iz maziva (desna ordinata). Kako se njihove količine vremenom drastično smanjuju tako rastu teško-
će u mernoj tehnici (ilustracija toga na dijagramu jeste rast rezultata rasi-panja). Za pouzdanost rezultata moraju biti ispunjena oba kriterijuma:
a) ponovljivost na istim aparatima sa istim ispitivačem, i
b) uporedljivost rezultata i ocena istog proizvoda u različitim labora-torijama.
Pošto su ovo objektivni uslovi za kvalifikaciju merne tehnike, u EU važi propis o kompatibilnosti laboratorija i stručnjaka na ovim poslovima.
Primenom savremenih komunikacionih veza i kompleksne merne tehnike omogućeno je jednovremeno i kontinualno praćenje radnih reži-ma i stanja pogonskih materijala. Na taj način je obrazovana prva gene-racija fleksibilnih servisnih sistema (FSS) za vozila (slika 4).
Slika 4 - Prva generacija fleksibilnih servisnih sistema vozila
Američkim OBD i evropskim EOBD normama za vozila zahteva se oba-vezna ugradnja opreme za stalnu i brzu dijagnostiku (OBD - On Board Diagnose) vozila. Njen zadatak je kontinualno registrovanje svih režima rada i tre-nutna dojava pojava bilo kakve neispravnosti. Na temelju tih podataka funkci-onišu fleksibilni servisni sistemi (FSS - Flexible Service System). Ta logika se koristi na svim složenim objektima: inžinjerske i građevinske mašine, lokomotive, čamci, brodovi, industrijske i stacionarne primene motora.
Ako se pomenutim sistemima dodaju uređaji za kontrolu potrošnje ulja i njegovu dijagnostiku, tada se stiču svi uslovi za pouzdanu ocenu veka u fleksibilnim servisnim sistemima. Na osnovu takvih detaljnih baza podataka aktivira se baza znanja: u samom objektu, u servisu ili pri testu i odlučivanje o zameni ulja i svim drugim servisnim intervencijama.
(TIT)
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Procedura dijagnostike stanja maziva
Procedura dijagnostika stanja maziva temelji se na nizu faza, oslo-njenih jednim delom na dosadašnja stečena iskustva pri analizi i monito-ringu ulja i najnovijim trendovima u pogledu analize ulja, sa precizno defi-nisanim aktivnostima tokom njegove implementacije.
Radi se o sledećim fazama [5, 6, 7, 8]:
1) Izbor vrste vozila, kao i sklopova vozila iz kojih će biti vršeno uzorkovanje ulja. Prilikom izbora neophodno je steći uvid u stanje funk-cionalnosti sklopova, zahteve proizvođača vozila u pogledu ispunjenja specifikacija ulja, te kvalitet ulja sa aspekta njegove formulacije i predvi-đene specifikacije u skladu sa poznatim svetskim standardima.
2) Sagledavanje režima rada sistema (sklopa vozila), sistema pod-mazivanja, uslova eksploatacije i njegove namene, te pregled osnov-nih tehničkih karakteristika, koji su veoma bitni za proces analize ulja.
Ekonomska vrednost sklopova vozila, te njegove ukupne vrednosti značajni su za procenu opravdanosti analize, s obzirom na stanje i troš-kove održavanja.
3) Analiza triboloških procesa u sklopovima motornih vozila
Za svaki tribomehanički sistem potrebno je definisati potencijalne mehanizme habanja i režim podmazivanja. Potrebno je, dalje, označiti najdominantnije metale u legurama kontaktnih površina i posledice koje mogu nastati u slučaju eventualnih nefunkcionalnosti u sistemu. Ilustraci-je radi, u tabeli 1 prikazan je pregled triboloških procesa u tribomehanič-kom sistemu (TMS) motora sUs.
Tabela 1
Tribološki procesi u tribomehaničkom sistemu (TMS) motora SUS
Naziv TMS Metali u legurama kontrolisanih površina Mehanizam habanja Režim podmazivanja
Klip-klipni prste-novi-cilindar Gvožđe, aluminijum, hrom, molidben, nikal Adhezija, abrazija, korozija, zamor materijala, freting Granično i hi-drodinamičko podmazivanje
Ležaj-rukavac Olovo, kalaj, gvož-đe, hrom, aluminijum, antimon, bakar Adhezija, abrazija, korozija, zamor materijala, kavitacija, erozija Granično i hi-drodinamičko podmazivanje
Breg-podizač Gvožđe Zamor materijala, adhezija Granično i ela-sto-hidrodina-mičko podmazivanje
Ventil-vođica, se-dište Gvožđe Adhezija, abrazija, erozija, korozija pri visokim temperaturama, freting korozija Granično i hi-drodinamičko podmazivanje
<и2)
4) Analiza funkcionalnih otkaza sklopova vozila (kao tribomeha-ničkih sistema) sa aspekta identifikacije njegovih uzročnika.
Pri analizi je neophodno za svaku komponentu sklopa vozila kao tri-bomehaničkog sistema (TMS) formulisati stablo otkaza. Jedna od najpo-godnijih metoda za analizu otkaza je analiza stabla otkaza (FTA-Fault Tree Analysis). To je deduktivna metoda koja se često primenjuje u dijag-nostici s obzirom na to da omogućuje predviđanje najverovatnijih uzroka otkaza sistema. Neželjeni efekti (vršni događaji) određuju se induktivnim metodama. Cilj konstruisanja stabla otkaza je modeliranje uslova koji re-zultuju pojavu vršnog, neželjenog otkaza. To znači da se ova procedura koristi za analizu potencijalnih defekata i njihovih uzročnika.
Stablo otkaza predstavlja algoritam kojim se analiziraju uzroci otkaza i pouzdanost sklopova, a zasniva se na logičnom sistemu ukazivanja na događaje i pojave koji vode ka otkazu, odnosno na analizu potencijalnih defekata i njihovih uzročnika. Analiza počinje kvalitativnim definisa-njem neželjenog događaja, a zatim se dedukcijom, prolazeći kroz konfi-guraciju sistema, pronalaze otkazi elemenata sistema i proceduralne greške koje mogu dovesti do neželjenog događaja.
Slika 5 - Metodologija analize stabla otkaza
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Algoritam analize stabla otkaza obuhvata (slika 5):
a) određivanje vršnog događaja,
b) upoznavanje načina rada sistema koji se analizira,
c) konstrukciju stabla otkaza,
d) usvajanje stabla otkaza,
e) ocenu stabla otkaza, i
f) obezbeđenje preporuka i alternativa za donošenje odluka.
a) Određivanje vršnog događaja. Kada se analiza otkaza vrši sa ci-ljem određivanja kritičnosti delova sistema, za vršni događaj se bira otkaz sistema, pri čemu se on mora u potpunosti definisati, kako bi se događaji koji dovode do vršnog stanja mogli jasno prepoznati.
b) Upoznavanje načina rada sistema koji se analizira. Logička i kom-pletna analiza, kojom se povezuju svi potrebni i dovoljni uslovi za realiza-ciju vršnog događaja može se izvršiti samo ukoliko se upozna način rada sistema, elemenata sistema, kao i međusobnih odnosa i veza. Osnovne informacije se mogu dobiti iz: tehničkih crteža, šema, dijagrama, priručni-ka za rukovanje, održavanje i podmazivanje. Pored toga, kao podaci iz procesa, koriste se izveštaji o podmazivanju i karte otkaza tehnoloških si-stema.
c) Konstrukcija stabla otkaza vrši se pomoću standardizovanih sim-bola događaja i prenosa, prikazanih u tabeli 2.
d) Usvajanje stabla otkaza. Nakon završetka konstrukcije stabla otkaza pristupa se proveri tačnosti i kompletnosti stabla, radi utvrđivanja propusta i/ili eventualnih grešaka s obzirom na to da mora biti zadovolje-na: namena stabla, funkcionalna uslovljenost i logika realizacije vršnog događaja, što pretpostavlja da događaji na ulazu u logičke kapije moraju biti potrebni i dovoljni.
e) Ocena stabla otkaza. Posle usvajanja vrši se kvalitativna i kvantitativna analiza stabla otkaza. Kvalitativna ocena predstavlja određivanje minimalnog preseka skupa događaja, koji uslovljava poja-vu vršnog događaja. Kvantitativnoj oceni stabala otkaza prethodi odre-đivanje ili procena srednjeg vremena do pojave otkaza i srednjeg vre-mena trajanja otkaza, a nakon ove procene simuliraju se otkazi, odgo-varajućim statističkim postupkom, radi određivanja verovatnoće pojave neželjenog događaja, obuhvatajući pri tome sve moguće puteve u stablu otkaza.
<^4)
Tabela 2
Standardni simboli FTA metode
NAZIV SIMBOL OPIS
Događaj na izlazu iz kapije ili opšti događaj Događaj koji se javlja kao posledica logičke kombinacije ulaznih događaja koji deluju kroz logičku kapiju
Bazični događaj 0 Događaj koji ne zahteva dalje razvijanje. To je nezavistan događaj koji se koristi samo kao ulaz u logičku kapiju.
Nerazvijeni događaj <> Događaj koji nije razvijen do sopstvenog uzroka. Razvoj je prekinut zbog nepostojanja raspoloživih informacija ili sredstava, ili zbog niskog rizika.
Normalno očekivani događaj Događaj čije se pojavljivanje prirodno očekuje tokom normalnog funkcionisanja sistema
Zadovoljavajući događaj о Događaj na izlazu iz logičke kapije koji u sistemu jednostavno postoji, a koristi se da pokaže upotpunjenost logičke analize
I kapija Q Logička kapija koja proizvodi izlaz samo ukoliko se dese svi ulazni događaji. Sadrži identifikacionu reč „I“.
ILI kapija Logička kapija koja proizvodi izlaz ukoliko se desi jedan ili više ulaznih događaja. Sadrži identifikacionu reč „ILI“.
Uslovna kapija О о Ц-4 " CD Uslovni događaj koji neke uslove ili ograničenja primenjuje na bazičnu logičku kapiju ili izlazni događaj. Uslov koji se nameće upisuje se u elipsu, npr. definisanje redosleda pojavljivanja ulaznih događaja
Osnovni prenos ‘Л Koristi se za prenošenje podstrukture iz neke druge grane ili druge stranice. Poseduje identifikaciono veliko slovo. Za prenose unutar iste grane koriste se mala slova.
Prenos sa druge stranice ВД Vertikalna strelica usmerena prema bazi simbola označava prenos iz grane koja se nalazi na naznačenoj stranici
Prenos pretpostavljenog rizika '!0 Koristi se za prenos pretpostavljenog rizika sa bilo kog mesta na stablu na događaj pretpostavljenog rizika. Broj pretpostavljenog rizika upisuje se u simbol.
(h!>
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
(a) (b)
Slika 6 - Stablo otkaza kliznog ležaja motora SUS
Na slici 6a prikazano je stablo otkaza kliznog ležaja motora SUS, dok je na slici 6b prikazan uticaj podmazivanja na oštećenje kliznog ležaja.
Osim formulisanja stabla otkaza, za identifikaciju otkaza koji su od najvećeg uticaja na performanse sistema predviđa se analitička, siste-matska i kvalitativna analiza sistema primenom FMEA (analiza uticaja i posledica grešaka) tehnike.
Primena FMEA procesa predstavlja neophodnost da se sklopovi sistema (vozila) razlože na njegove podsisteme i elemente, zatim formira-nje funkcionalne strukture sistema, te razvijanje načina otkaza i koncepta za procenu kritičnosti.
Analize otkaza najčešće se vrše sa ciljem utvrđivanja i izolovanja uzročnika otkaza, kao i za definisanje preventivnih i naknadnih intervencija.
Pojam analiza otkaza podrazumeva i analizu troškova podmazivanja, uticaj ljudskog faktora na otkaz sistema i slično. Pod pojmom analiza otkaza podrazumeva se postupak koji ima za cilj utvrđivanje sledećih karakteristika:
- otkaza nastalih usled degradacije maziva,
- otkaza usled nepravilnog podmazivanja,
- otkaza zbog neodgovarajućeg kvaliteta maziva,
- mehanizam nastajanja otkaza,
- otkaza zbog greške u konstrukciji,
- uzroka, oblika i posledice otkaza.
Postupak podmazivanja je dinamički proces kontrole i analize stanja maziva i sistema za podmazivanje, sa merama koje treba preduzeti pre nego što se javi katastrofalno oštećenje ili otkaz. To znači da savremena strategija podmazivanja uključuje upravljanje procesom kao dinamičkim sistemom, što je posebno značajno za tribomehaničke sisteme.
5) Informacije o stanju sklopa vozila i ulja tokom analize i moni-toringa bitne za kontinuiran uvid u stanje funkcionalnosti kroz uobi-čajene dijagnostičke parametre:
- pritisak i temperatura ulja,
СПб)
- temperatura rashladne tečnosti, i
- nivo ulja u sistemu.
Stanje sklopova vozila u toku eksploatacije sa aspekta tehničke is-pravnosti, signalizovane od strane rukovaoca - vozača vozila, servisne službe, itd., takođe predstavljaju značajne informacije za uspešnost procedure dijagnostike ulja.
Potrošnju ulja je, takođe, potrebno precizno registrovati kao važan dijagnostički parametar.
Kod dobrih tehnologija izrade cilindarskih košuljica usvaja se da je uljni film 1,5 pm i da pri svakom radnom hodu klipa sagori 3 promila ili od 0,3 do 0,4 mg maziva. Na taj način se dolazi do izraza za teorijsku mini-malnu potrošnju u miligramima po radnom hodu u motorima. Međutim, stvarne vrednosti su nešto veće.
Slika 7 - Potrošnja ulja u motoru: a) oto motor; b) dizel motor
Na slici 7a je prikazana izmerena potrošnja ulja na oto motoru sa uljima različite viskoznosti. Visoka potrošnja lako tečljivih ulja se tumači negativnim učinkom visokih depresija na povećanu potrošnju pored usi-snih ventila i kroz ventilaciju kartera.
Kod dizel motora (slika 7b) depresije imaju mali uticaj, pa postoji li-nearna saglasnost između viskoznosti i potrošnje ulja. Motorna ulja dobre viskoznosti (i dobre tečljivosti) prati manja potrošnja.
Najznačajnije konstruktivne veličine vezane za potrošnju ulja su:
- geometrija klipa i cilindra (materijal, struktura i njihova postojanost) i
- klipni prstenovi i, pre svih, uljni (geometrija, radijalni napon, postojanost).
Posebno treba istaći i radne uslove: broj obrtaja (sa porastom raste potrošnja); opterećenje (sa porastom raste potrošnja, a isto tako kočenje motorom podiže potrošnju); pritisak natpunjenja (prvo opada, a onda ra-
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
ste); temperatura ulja i zidova (potrošnja opada sa zagrevanjem pri izla-sku na nominalni režim).
Prosečna potrošnja motornog ulja dobija se na osnovu sledećeg iz-raza [2]:
Pu=^ Pui/Lu , ml/1000km ili ml/100 mč gde je:
Pu - prosečna potrošnja ulja,
Pui - potrošnja ulja nakon određenog broja pređenih kilometara, odno-sno izrađenih motočasova,
Lu - ukupan broj pređenih kilometara ili izrađenih motočasova sa istim uljem.
Rezultati ispitivanja i promene karakteristika motornog ulja tokom eksploatacije
U okviru ovog dela rada prikazani su rezultati dela eksperimentalnih ispitivanja motornih ulja u Laboratoriji za pogonska sredstva VTI Beograd. Ispitivane su fizičko-hemijske karakteristike ulja u skladu sa stan-dardnim metodama koje su prikazane u tabeli 3. Analiza je vršena na svežim (novim) uljima i uljima koja su korišćena u sklopovima motora motornih vozila. Ispitivanja korišćenih uzoraka vršena su u skladu sa za-jednički definisanim kriterijumima kvaliteta za korišćena ulja.
Tabela 3
Primenjeni testovi i metode za ispitivanje fizičko-hemijskih karakteristika ulja
Karakteristika Metoda ispitivanja
Gustina, g/cm3 JUS B. H8.015
Kinematska viskoznost, mm2/s JUS B. H8.022
Indeks viskoznosti JUS B. H8.024
Tačka paljenja (°C) ISO 2592, ASTM D 92
Tačka tečenja (°C) ISO 3016
Penušanje, ml/ml: 24°C; 94°C; 24°C ASTM D892
Sadržaj vode, mas.% ASTM D 95
TAN, mgKOH/g ASTM D 664
TBN, mgKOH/g ASTM D 2896
Nerastvorne materije u n-pentanu, % ASTM D 893
Nerastvorne materije u benzenu, % ASTM D 4055
Sadržaj Fe, % ASS
Sadržaj Cu, % ASS
<и8)
Granice dozvoljenih odstupanja vrednosti pojedinih karakteristika ulja uslovljene su vrstom ulja, radnim uslovima i internim preporukama proizvođa-ča maziva i korisnika. Limitirane vrednosti karakteristika ulja koje uslovljavaju izmenu uljnog punjenja iz motora date su u tabeli 4. One predstavljaju kriteriju-me za izmenu uljnog punjenja. Odstupanje samo jedne karakteristike uslovlja-va izmenu uljnog punjenja, bez obzira na to o kojoj karakteristici se radi.
Tabela 4
Dozvoljene vrednosti odstupanja fizičko-hemijskih karakteristika novog i korišćenog ulja
Fizičko-hemijske karakteristike ulja i produkti habanja Maks. dozv. odstupanja od početnih vrednosti
Viskoznost na 40°C i 100°C, [mm2/s] 20%
Indeks viskoznosti IV, [%] ± 5 %
TAN, [mgKOH/gr] -
TBN, [mg KOH/gr] pad do 50%
Tačka paljenja, K 20 %
Nerastvorni talog u toluenu, [%] -
Sadržaj vode, [%] 0,2 %
Nerastvorne materije u n-pentanu, [%] 3,5
Nerastvorne materije u benzenu, [%] 2,5
Produkti habanja - sadržaj Fe, [ppm(pg/g)] 100 ppm
Produkti habanja - sadržaj Cu, [ppm(pg/g)] 50 ppm
Poreklo pojedinih elemenata u motornom ulju
Tabela 5
Elementi Poreklo
Fe Cilindri, klipovi, ležajevi, zupčanici, podizači ventila, bregasta osovina, kolenasto vratilo, osovine
Al Klipovi, Al-Sn ležajevi, turbokompresor
Ag Posrebreni delovi, ležajevi, osovinice
Cr Hromirani delovi, klipovi, cilindri, podizači ventila, izduvni ventili, klipnjača
Cu Cu-Pb ležajevi, čaure, hladnjak ulja, bregasta osovina, razvodni mehanizam (ventili sa sistemom za otvaranje i zatvaranje), brizgaljka, regulator
Pb Cu-Pb ležajevi, benzin, aditivi
Sn Delovi od bronze, ležajevi, klipovi
B Antifriz
Na Antifriz
Ca Iz atmosfere
Si Prašina iz atmosfere
Zn, Mg, Mo Iz aditiva
Poreklo pojedinih elemenata u korišćenom motornom ulju (tabela 5) može da bude iz aditiva (Zn, Ca, Ba i Mg), od produkata habanja (Fe, Pb, Cu, Cr, Al, Mn, Ag i Sn) i kontaminata koji potiču iz goriva, vazduha i teč-nosti za hlađenje (Na, B, Si i Ca).
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Tabela 6
Tehnički podaci motora marke Mercedes-Benz, tipa OM 447HLA
Motor marke Mercedes-Benz, tipa OM 447HLA
Način rada Četvorotaktni, turbo dizel (EURO 2)
Broi i raspored cilindara 6, u liniji
Prečnik cilindra, mm 128
Radna zapremina motora, litri 11,97
Stepen kompresje 18 : 1
Nazivna snaga pri 2200 min-1, KW 220
Maksimalni obrtni moment, pri 1100 min 1 Nm 1100
Minimalni broj obrtaja praznog hoda, min-1 600
Nominalni broj obrtaja, min-1 2500
Maksimalna dozvojena temperatura sredst. hlađenja, °C 105
Pritisak motornog ulja (nominalni broj obrtaja), bar 2,5
Pritisak ulja na praznom hodu motora, bar 0,5
Količina ulja sa prečistačem, litri 25
Ispitivanje je izvršeno na tri vozila (autobusa MERCEDES O 345) na koji-ma je ugrađen motor marke „Mercedes-Benz" i tipa OM 447HLA. To je četvo-rotaktni motor, sa šest cilindara raspoređenih u liniji, turbo dizel, tečnošću hla-đen i sa kombinovanim podmazivanjem, koji ispunjava EURO 2 norme veza-ne za emisiju izduvnih gasova. Tehnički podaci motora dati su u tabeli 6.
Karakteristike nultih uzoraka motornih ulja VALVOLINE, SAE klasifi-kacije SAE 10W-40 i API klasifikacije CF i ACEA E4 prikazane su u tabeli 7, a u tabeli 8 rezultati korišćenih uzoraka ulja.
Tabela 7
Rezultati ispitivanja nultih uzoraka ulja iz motora
Motorno ulje VALVOLINE, SAE klasifikacije: SAE 10W-40; API klasifikacije: CF ACEA E4
Viskoznost na 100°C(cSt) Viskoznost na 40°C (cSt) Indeks viskoznosti Tačka tečenja (°C) Tačka paljenja (°C) TBN Penjenje
14,37 94,96 136 -36 210 10,7 prolaz
Ispitivanje je realizovano periodičnim uzimanjem uzoraka ulja iz motora navedenih vozila. Osim svežeg ulja („nulti" uzorak), uzeti su uzorci nakon pređenih 10.000 km, 20.000 km i 30.000 km. Nakon pređenih
30.000 km izvršena je zamena uljnog punjenja u motorima sva tri vozila.
Za vreme uzimanja uzoraka ulja vodilo se računa o izboru mesta uzorkovanja, što je omogućilo da svaki uzeti uzorak bude reprezentativan. Svaki uzorak je izvučen iz žive zone, tj. zone što bliže elementima u kon-taktu. Na taj način izbegnuto je uzorkovanje ulja sa dna kućišta motora (is-pusta za pražnjenje), pošto je na dnu najveća koncentracija kontaminata. To je ostvareno jednostavnom modifikacijom ispusta za ulje, njegovim pro-duženjem prema aktivnoj zoni ulja unutar kućišta pomoću cevčice odgova-rajuće dužine. Primenjen je sklop koji čine ventil sa kuglicom i cevčica.
Takođe, posebna pažnja posvećena je očuvanju uzoraka od kontami-nacije, kako u fazi izdvajanja uzorka, tako i fazi manipulacije, što je u potpu-nosti ispoštovano primenom propisane procedure. U skladu s time obezbe-
đen je veoma visok nivo čistoće svih elemenata u lancu sistema za uzima-nje uzorka, kao i izdvajanje uzoraka na način koji nije narušio celovitost po-dataka koje on nosi o stanju sklopova vozila iz kojih je vršeno uzorkovanje.
Tabela 8
Rezultati ispitivanja korišćenih uzoraka ulja iz motora razmatranih m/v
Karakterist. Br. uzorka Motor O 345 — m/v 1 Motor O 345 — m/v 2 Motor O 345 — m/v 3
Boja 0 3,0 3,0 3,0
1 crna crna crna
2 crna crna crna
3 crna crna crna
Viskoznost 40°C, mm2/s 0 94,96 94,96 94,96
1 85,87 83,61 84,81
2 84,16 83,59 82,35
3 84 83,04 81,76
Viskoznost 100°C, mm2/s 0 14,37 14,37 14,37
1 12,67 13,15 12,78
2 12,64 12,99 12,64
3 12,61 12,55 12,38
Tačka paljenja, °C 0 210 210 210
1 206 204 205
2 202 201 202
3 200 199 201
TBN, mg KOH/g 0 10,7 10,7 10,7
1 10,1 10,3 10
2 9,42 9,65 9,87
3 8,6 8,7 7,1
Nerastvoreno u pentanu,% 1 0,09 0,08 0,05
2 0,22 0,18 0,15
3 0,31 0,27 0,25
Nerastvoreno u benzenu,% 1 0,13 0,11 0,10
2 0,19 0,16 0,15
3 0,37 0,32 0,30
Sadržaj Fe, (ppm) Sadržaj Cu (ppm) 1 13,5 11,8 9,6
2 13,7 13,6 12,5
3 37,4 19,8 14,8
1 1,3 1,3 1,3
2 1,5 2,3 3,3
3 1,9 2,5 3,9
U motorima je korišćeno motorno ulje VALVOLINE, kvaliteta API CF i ACEA E4, gradacije SAE 10W-40. Za vreme ispitivanja autobusi su eksploati-sani u uslovima gradske vožnje. Zadatak je bio provera intervala zamene mo-tornog ulja na 30.000 km. Analizom je ustanovljeno da su promene karakteri-stika motornog ulja očekivane i da se kreću u okviru dozvoljenih granica.
Kao što je rečeno, viskoznost je rezultat delovanja međumolekular-nih sila u fluidu, a što su te sile jače to je i viskoznost veća.
U toku eksplatacije očekuje se porast viskoznosti maziva. Smanjenje viskoznosti smatra se opasnijim od njenog povećanja.
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Razlozi za povećanje viskoznosti maziva su sledeći: oksidacija ma-ziva, kavitacija usled penušanja maziva, rastvaranje maziva s vodom, do-livanje i punjenje sistema mazivom veće viskoznosti od preporučene i za-prljanje (kontaminaciju) maziva čvrstim česticama i produktima habanja.
S druge strane, razlozi za smanjenje viskoznosti maziva su: zaprljanje maziva gorivom (kod motornih ulja), smicanje poboljšivača viskoznosti, pad tačke paljenja, usitnjavanje molekula, zaprljanje maziva bez njegovog rastvaranja s vodom, dolivanje i punjenje sistema mazivom manje viskoznosti od preporučene i uticaj sredstva za hlađenje. Takođe, uzroci mogu biti visoka temperatura, opterećenje, nekontrolisano dug interval upotrebe, nedovoljna količina ulja u uljnom sistemu, neefikasno hlađenje sistema i sl.
Na slici 8. prikazana je promena viskoznosti na 40°C uzorkovanih motornih ulja u toku eksploatacije. Vidljiv je pad viskoznosti tokom pređe-nih prvih 10.000 km za ulja iz sva tri motora, a nakon ovog perioda visko-znost ostaje približno konstantna do kraja intervala izmene uljnog punje-nja. Pad viskoznosti za celokupan period eksploatacije ulja je 11,54% za prvo vozilo, 12,55% za drugo i 13,9% za treće vozilo. To je mnogo ispod dozvoljene granice od 20% (tabela 4).
Slika 8 - Promena viskoznosti na 40°C motornog ulja iz m/v Mercedes O 345
Na slici 9 prikazana je promena viskoznosti na 100°C uzorkovanih motornih ulja. Pad viskoznosti za celokupan period eksploatacije ulja je 12,24% za prvo vozilo, 12,66% za drugo i 13,84% za treće vozilo, što je takođe ispod dozvoljene granice od 20% (tabela 4).
Slika 9 - Promena viskoznosti na 100°C motornog ulja iz m/v Mercedes O 345
Na slici 10 prikazana je promena totalnog baznog broja (Total Base Number - TBN). Vrednost TBN-a je najveća kod novog nekorišćenog ulja, a smanjuje se sa vremenom provedenim u radu. Niska vrednost TBN ukazuje na skori kraj radnog veka ulja. TBN se najčešće koristi kod motornih maziva, a nagli pad ukazuje na loš kvalitet goriva (visok sadržaj sumpora). Značaj TBN ogleda se u mogućnosti ocenjivanja stepena istrošenosti aditiva, koji se obavlja na osnovu razlike alkalnosti korišćenog i svežeg ulja. Do pređenih
30.000 km vrednost TBN-a nije prekoračila dozvoljene granice. Pad TBN za celokupan period eksploatacije ulja je 19,61% za prvo vozilo, 18,69% za dru-go i 33,64% za treće vozilo, što je ispod dozvoljene granice od 50% (tabela 4).
Slika 10 - Promena TBN motornog ulja iz m/v Mercedes O 345
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Indeks viskoznosti, kao što je rečeno, predstavlja tendenciju prome-ne viskoznosti sa promenom temperature i iskazuje se empirijskim, bez-dimenzionalnim brojem.
Za vreme eksploatacije poželjno je da promena viskoznosti sa promenom temperature bude što manja. Ukoliko su za vreme rada tempera-turski režimi promenljivi i izazivaju velike promene viskoznosti, mogu iza-zvati poremećaje u funkcionisanju sistema, čija manifestacija je poveća-no trenje, habanje i oštećenje.
Promena indeksa viskoznosti motornih ulja iz autobusa Mercedes O 345 prikazana je na slici 11. Evidentan je pad indeksa viskoznosti ulja: za prvo vozilo 7,5%, za drugo vozilo 5,76% i za treće vozilo 6,41%, što prelazi dozvoljenu granicu od 5% (tabela 4).
Promena IND. VISKOZ. motornog ulja iz m/v Mercedes O 345
158 156 154 8 152 n 150 w 148 jg 146
О)
■o 144 c
142
140
138
Ulje iz motora O 345-1
Ulje iz motora O 345-2
Ulje iz motora O 345-3
0 10000 20000 30000 40000
Pređeni put, km
Slika 11 - Promena indeksa viskoznosti motornog ulja iz m/v Mercedes O 345
Tačka paljenja je podatak koji pokazuje kod koje temperature dolazi do paljenja otvorenim plamenom pare koja se stvara zagrevanjem ulja. Kod motornih ulja analizom tačke paljenja utvrđuje se prisustvo goriva u ulju, koje je posledica lošeg rada motora (loš rad brizgaljki). Snižavanje tačke paljenja ukazuje na prodor goriva.
Na slici 12 prikazana je promena tačke paljenja motornih ulja iz autobusa Mercedes O 345. Uočljiv je pad tačke paljenja, koji do kraja eksploatacionog ispitivanja nije prekoračio dozvoljene granice (20%, tabela 4) ni kod jednog od tri vozila. Pad tačke paljenja iznosi: za prvo vozilo 4,76%, za drugo vozilo 5,23% i za treće vozilo 4,28%.
Promena tačke paljenja motornog ulja iz m/v Mercedes O 345 212
о
210 I
208
206 ro
■E 204
0)
^ 202 Q.
200 я 198 196 194 192
Max dozvoljeni pad tačke paljenja 20% — 168
10000 20000 30000
Pređeni put, km
40000
0
Slika 12 - Promena tačke paljenja motornog ulja iz m/v Mercedes O 345
To ukazuje da nije došlo do značajnijeg prodora goriva u sistem za podmazivanje motora navedenih vozila.
Slika 13 - Promena vrednosti nerastvorenih materija u pentanu motornog ulja iz m/v
Mercedes O 345
(JL25>
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Nerastvorene materije u benzenu motornog ulja iz m/v Mercedes O 345
Ulje iz motora O 345-1
Ulje iz motora O 345-2
—▲— Ulje iz motora O 345-3
0 10000 20000 30000 40000
Pređeni put, km
Slika 14 - Promena vrednosti nerastvorenih materija u benzenu motornog ulja iz m/v
Mercedes O 345
Nerastvorni ostaci nastali nakon tretmana sa pentanom su oksidaci-oni produkti i mehaničke nečistoće, dok su nerastvorni ostaci nastali nakon tretiranja benzenom nerastvorne materije, kao što su koks, kamenac, prašina, čađ, čestice habanja kontaktnih površina tribomehaničkih siste-ma motora SUS i druge mehaničke nečistoće.
Grafički prikaz promene vrednosti nerastvornih materija u pentanu i benzenu dat je na slikama 13 i 14. Sadržaj nerastvorenih materija u ulju je zanemarljiv u odnosu na dozvoljene vrednosti odstupanja (maksimalno nerastvorno u pentanu 0,31%, a dozvoljeno je do 3,5%; maksimalno ne-rastvorno u benzenu 0,37%, a dozvoljeno je do 2,5%).
Da bi se ocenio stepen habanja elemenata tribomehaničkih sistema motora SUS, kao i menjačkih prenosnika iz kojih je vršeno uzorkovanje ulja primenjena je atomska apsorpciona spektrofotometrija (AAS). Ovom metodom određena je vrsta i koncentracija metala (Fe i Cu) u uljnom pu-njenju.
Atomska apsorpciona spektrofotometrija predstavlja vrlo osetljivu, jednostavnu, brzu i reproduktivnu metodu, koja se primenjuje za detekci-ju većine elemenata, sem onih čije se spektralne linije nalaze u kratkota-lasnoj UV oblasti. Bazira se na merenju apsorpcije svetlosti od strane atoma koji se nalaze u osnovnom stanju. Kada se kroz dobijeni atomski gas u atomizeru propusti svetlost one talasne dužine koja odgovara rezo-nantnoj liniji ispitivanog elementa, intenzitet propuštene svetlosti se sma-
njuje. Smanjenje intenziteta propuštene svetlosti srazmerno raste sa po-rastom broja atoma koji su u osnovnom stanju.
Apsorpcija zračenja određuje se merenjem promene intenziteta pre i posle propuštanja svetlosti kroz atomski gas i ona je srazmerna koncen-traciji elementa koji se određuje. Ako su koncentracije elemenata male, apsorpcija svetlosti je linearno zavisna od koncentracije.
Metali gvožđe (Fe) i bakar (Cu) odabrani su za identifikaciju s obzi-rom na to da su, kao karakteristični, sadržani u elementima razmatranih motora SUS. Na osnovu promene njihove koncentracije u uljnom punje-nju može se utvrditi od kog elementa potiču i koliki je stepen habanja.
Sadržaj gvožđa (slika 15), kao produkta habanja, u uljnom punjenju do kraja eksploatacionog ispitivanja je imao rastući trend i na poslednjem uzorkovanju, nakon pređenih 30.000 km, iznosio je 37,4 ppm (37,4%) od maksimalno dozvoljene vrednosti za prvo vozilo; 19,8 ppm (19,8%) za drugo vozilo i 14,8 ppm (14,8%) za treće vozilo. Eksploatacioni kriterijumi za zamenu motornog uljnog punjenja do kraja eksploatacionog ispitivanja za gvožđe u znatnoj meri su ispod dozvoljene granice za sva tri vozila. Sadržaj gvožđa ukazuje da se habanje u tribomehaničkim sklopovima motora sva tri vozila nalazi u okviru dozvoljenih granica.
Ustanovljeni sadržaj gvožđa (slika 15) ukazuje da se habanje u tri-bomehaničkim sklopovima motora iz kojih je vršeno uzorkovanje ulja nalazi u okviru dozvoljenih granica.
(1Г7>
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Slika 16 - Promena produkta habanja - Cu motornog ulja iz m/v Mercedes O 345
Sadržaj bakra (slika 16), kao produkta habanja, u uljnom punjenju do kraja eksploatacionog ispitivanja imao je rastući trend i na poslednjem uzorkovanju, nakon pređenih 30.000 km, iznosio je 1,9 ppm (3,8%) od maksimalno dozvoljene vrednosti za prvo vozilo; 2,5 ppm (5%) za drugo vozilo i 3,9 ppm (7,8%) za treće vozilo. Može se zaključiti da je sadržaj bakra daleko ispod dozvoljene granice od 50 ppm.
Zaključak
Tokom eksploatacije analizirano motorno ulje VALVOLINE, kvaliteta API CF i ACEA E4, gradacije SAE 10W-40, ostvaruje svoju osnovnu funk-ciju i zadovoljava predviđeni interval zamene od 30.000 km u motorima EURO 2 kategorije, što je ustanovljeno analizom karakterističnih fizičko-hemijskih osobina ulja i produkata habanja (Fe i Cu) tokom eksploatacije.
Pad viskoznosti evidentan je tokom pređenih prvih 10.000 km, a nakon ovog perioda viskoznost ostaje približno konstantna do kraja interva-la izmene uljnog punjenja. Maksimalni pad viskoznosti tokom eksploatacije ulja iz sva tri motora znatno je ispod dozvoljene granice od 20%. Nakon pređenih 30.000 km vrednost TBN-a nije prekoračila dozvoljene granice za uzorke ulja iz sva tri motora.
Sadržaj nerastvorenih materija u ulju je zanemarljiv u odnosu na dozvoljene vrednosti, jer nema značajnije prisutnosti oksidacionih produkata i mehaničkih nečistoća, nerastvornih materija, kao što su koks, kame-
nac, prašina, čađ, čestice habanja kontaktnih površina tribomehaničkih sistema motora SUS i drugih mehaničkih nečistoća.
Mali pad vrednosti tačke paljenja pokazuje da nije došlo do znatnijeg pro-dora goriva u sistem za podmazivanje, dok je sadržaj gvožđa i bakra u znat-noj meri ispod dozvoljene granice za sva tri vozila. U uzorcima nije bilo vode.
Posle pređenih 30.000 km ulje je zamenjeno, isključivo po preporuci proizvođača o izmeni uljnog punjenja.
Težište eksperimentalnog istraživanja prikazanog u ovom radu jeste na mazivu, kao nosiocu informacija o stanju sistema u celini. Ispitivanja sprovedena na motorima vozila, koji su identifikovani kao tribomehanički sistemi, pokazala su da se u najvećem broju slučajeva promena funkcio-nalnosti elemenata i kompletnog sistema iskazuje kroz promene osobina maziva. To potvrđuje da se promena fizičko-hemijskih karakteristika uljnog punjenja može usvojiti za ocenu stanja sistema.
Produženje intervala upotrebe motornog ulja bez kontrole stanja vrlo je rizično i može imati sledeće posledice: slepljivanje klipnih prstenova, izgorele i lakom prekrivene klipove, brzo trošenje ležajeva, izgorele venti-le i konačno zaribavanje motora.
Realizacija u toku eksploatacije monitoringa ulja za podmazivanje iz-uzetno je značajna u procesu održavanja tehničkih sistema, a time i mo-tora SUS.
Metalne čestice, fizičko-hemijski procesi i kontaminati, detektovani posredstvom analiza laboratorijskim i „in-situ" metodama, predstavljaju pogodnu bazu za identifikaciju mogućih nefunkcionalnosti u tribomeha-ničkim sistemima, kao i određivanja veka ulja i njegove funkcionalnosti u uljnim sistemima.
Utvrđivanje osnovnih uzročnika otkaza i njihova eliminacija, potpunom kontrolom određenih pojava, definiše proaktivno održavanje, kao novu me-todu koja smanjuje troškove održavanja i produžava vek trajanja sredstva.
Literatura
[1] Taylor, R. I. and Coy, R. C., „Improved fuel efficiency by lubricant design", 2001.
[2] Veinović, S., Pešić, R., Petković, S. M., „Pogonski materijali motornih vozila", Kragujevac 2001.
[3] Troyer, D., Fitch, J., „Oil Analysis Basics", Noria Corporation, 1999.
[4] Babić, M., „Monitoring ulja za podmazivanje", Kragujevac, 2004. god.
[5] Perić, S. „Uticaj načina eksploatacije menjačkog prenosnika guseničnog vozila na fizičko-hemijske karakteristike sredstva za podmazivanje", magistarski rad, Mašinski fakultet, Beograd, 2006.
[6] Perić, S., Vuruna, M., Pešić, Z., Nedić, B., „Contribution to diagnostics of technical condition tribology assemblies transmitters of vehicles", 6th International conference on tribology BALKANTRIB '08, 12-14 June 2008, Sozopol, Bulgaria.
(Ш>
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
[7] Perić, S., Pešić, Z., Rakić S., Grkić, A., „Changes physically-chemical characteristics of transmission oil as parameter identification state and diagnostics of vehicle transmission gear“, 11th International Automotive Conference SCIENCE AND MOTOR VEHICLES, 23-25 April, Belgrade 2007.
[8] Perić, S., Savremene metode analize ulja u tehničkim sistemima, Vojno-tehnički glasnik br. 1/2010, str. 83-112, Beograd, ISSN: 0042-8469.
CONDITION MONITORING THROUGH OIL ANALYSIS TESTS Summary:
The paper presents the tests in the oil analysis, used for the assessment of oil condition, as well as the requirements to be fulfilled by the tests, regarding the state of technical equipment, impurities and lubricants. Sspecial attention should be paid to the occurrence of metal particles in oil and the tendency in the change of their number. The signs that point to changes in viscosity, oxidation increase and additive wear are also considered. Tthe state of impurities in oil was discussed, with a particular focus on the number of particles, water content and metal impurities.
It is inevitable to use an oil analysis programme in the case of motor oils, which provides several advantages: reduction of unscheduled vehicle downtime, improvement of vehicle reliability, help in organizing effectiveness of maintenance schedules, extension of engine life, optimization of oil change intervals and reduction of cost of vehicle maintenance.
The paper also gives the results of the experimental research of physical-chemical characteristics of the motor oils sampled from the engines of Mercedes OM 345 vehicles in operational use. It was shown that there is a change in physical-chemical properties of lubrication oils. These changes are in a direct correlation with the state of all the elements of the tribomec-hanical motor system, i. e. with their functional characteristics. The conclusion based on the realized testing comes at the end of the paper.
Introduction
As a contact element of the tribomechanical system, lubricant is a carrier of information about the state of the whole system, from the aspect of tribological as well as other ageing processes. Therefore, an analysis of oils, based on a properly defined program, represents a very effective metod for monitoring the state of technical systems, which ensures early warning signals of potential problems that could lead to failure and break down of technical systems.
Using Oil Analysis programs for engine oils has several benefits: reduction of unscheduled vehicle downtime, improvement of vehicle reliability, help in organizing effectiveness of maintenance schedules, extension of engine life, optimization of oil change intervals and reduction of vehicle maintenance costs.
Physico-chemical characteristics of lubricating oils
Basic physico-chemical characteristics which determine the quality of oil are:
a) physical characteristics: viscosity, density, flash point, cloud Point, pour point, volatility, emulsibillity, deemulsibillity, foaming, air release, viscosity index, etc.
b) chemical characteristics: neutralization number (TAN- total acid number), total base number (TBN), oxidation stability, chemical and thermal stabillity, corrodibillity, ash content and carbon residue, water content, compatibility, toxicity, etc.
Diagnostics of the tribomechanical system of an internal combustion engine
The diagnostics is based on the prediction (recognition) of damage and/or failure through characteristic diagnostic parameters. This allows prevention of delays and increases reliability, cost-effectiveness, and usage life. The diagnostics of the tribomechanical system can provide verification of the system condition, working capacity and functionality, and can point out the place, form and cause of a failure. The diagnostics is carried out through the detection of symptoms, determining the value of the characteristic parameters and their comparison with the limit values.
If the engine assemblies are considered from the aspect of tribomec-hanical systems (e. g. piston-piston ring-cylinder, cam-valve lifter, bearing-journal bearing) defined by tribological processes, it can be shown that the determination of the content of wear products, content of contaminants, state of lubricants and lubrication conditions have a significant influence on the implementation of maintenance of these systems.
We should emphasize the importance of monitoring oil for lubrication of tribomechanical engine assemblies, which provides identification of potential causes and phenomena leading to damage and failure in the early stages of the functioning of the system. Prediction, i. e. detection of potential and/or current damage and failures in the system, checking the functionality of oil and determination of usage life are the main factors of the implementation of oil monitoring.
Since mobile components of tribomechanical system engines are necessarily exposed to wear and contaminants and wear products deposit in the lubrication oil, it is necessary to monitor changes in fluid properties during exploitation, because the monitoring of lubricants is the key monitoring technique for maintenance as well as for achieving certain techno-economic effects.
The analysis of the contents of different metals in lubricants is very important. Metal particles are abrasive and act as catalysts in the oxidation of oils. In motor oils, the origin of the particles may be from additives, wear, fuel, air and cooling liquid. Metals from additives can be Zn, Ca, Ba, or Mg and that indicates the change in additives. Metals originating from wear are: Fe, Pb, Cu, Cr, Al, Mn, Ag, Sn, and they point to increased wear in these systems. Elements originating from cooling liquids are Na and B, and their increased content indicates the penetration of the cooling liquid into the lubricant. The increased content of Si or Ca, originating from the air, points to the air filter malfunctioning.
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4 / 10
Wear of the parts is the main cause of malfunctioning in the process of exploitation of mechanical components of vehicles. Wear is characterized by the change in shapes and dimensions of working parts. Friction leads to surface wear which causes the increase of clearance between moving joined parts and the change in their mutual relations, thus resulting further in deviations from required specifications of assemblies and vehicles in general.
Diagnostic procedure for the condition of lubricants
1) Selection of a type of vehicles and vehicle parts from which oil samples will be taken.
2) Consideration of the mode of the system (vehicle assembly) operation, lubrication systems, exploitation conditions and its purpose, and an overview of the basic technical characteristics.
3) Analysis of the tribological processes in components of motor vehicles.
4) Analysis of the failure of functional components of vehicles (as tribo-mechanical systems)
5) Information about the condition of a vehicle assembly and oil during the analysis and monitoring
Results of motor oil investigation during exploitation
In this part of the paper, the results of the experimental testing of motor oils in the Laboratory for fuels and lubricants, VTI Belgrade, are presented. The physico-chemical characteristics of oils were examined in accordance with standard methods, shown in Table 3. The analysis was done on fresh (new) oils and oils used in vehicle engine assembles. Testing of used samples was carried out in accordance with common criteria defined by the quality of used oil.
The values of allowable deviation limits of individual characteristics of oil depend on the type of oil, working conditions and internal recommendations of the manufacturer of lubricants and users. The limited values of oil characteristics whch condition the change of the oil charge from the engine are given in Table 4. They represent the criteria for the oil charge change. Deviation of only one characteristic results in the change of the oil charge, regardless of the characteristic itself.
The research was carried out on three vehicles (MERCEDES O 345 buses) with the Mercedes-Benz engine, OM 447HLA type. This is a four-stroke engine with six in-line cylinders, turbo Diesel, liquid cooled and with combined lubrication, which meets Euro 2 emission standards related to exhaust gases.
The research was conducted through periodic sampling of oil from the engines of the vehicles listed above. Apart from fresh oil („zero“ sample), samples were taken after 10.000 km, 20.000 km and 30.000 km. After 30.000 km oil charges were replaced in all three engines.
During the oil sampling, the sampling sites were carefully chosen, taking care of actual oil usage, which enabled each sample to be a representative one. Each sample was taken from the living zone, i. e. zo-
ne closer to the elements in contact. The sampling of oil from the bottom of the motor housing (discharge outlet) was thus avoided, as the highest concentration of contaminants occurs there. This is achieved by simply modifying the outlet for oil, by extending it towards the active zone of oil within the housing with a tube of appropriate length.
Special attention was also paid to the preservation of samples from contamination, both in the phase of sample taking and in the phase of manipulation, which is fully met by applying the prescribed procedures. A very high level of purity of all elements in the chain of the sampling systems was thus provided as well as the separation of samples in a way that does not perturb the integrity of their data on the state of the vehicle components from which the sampling was done.
Conclusion
On the basis of all the mentioned above, the following conclusions can be drawn:
- motor oil VALVOLINE, API CF and ACEA E4, of SAE 10W-40 gradation, analyzed during exploitation, achieves its primary function and meets the prescribed replacement interval of 30.000 km in the EURO 2 engine category, which was found by the analysis of characteristic physico-chemical properties of oil and wear products (Fe and Cu) during exploitation;
- the fall of viscosity is evident during the first 10.000 km, and after this period, viscosity remains approximately constant until the end of the interval changes of the oil charge. Maximum viscosity fall during the exploitation of the oil from all three engines is significantly below the allowed limit of 20 %;
- after 30.000 km the TBN value has not exceeded the allowable limit for oil samples from all three engines;
- the content of insoluble substances in the oil is negligible in comparison with the limit value, because there is no significant presence of oxidation products and mechanical impurities or insoluble substances such as coke, scale, dust, soot, particles originated from wear contact area of the engine tribomechanical systems and other mechanical impurities;
- small decrease of the flash point values shows that there was no significant penetration of fuel into the system for lubrication;
- content of iron and copper is significantly below the allowable limits for all three vehicles;
- the appearance of water in the samples is not found,
- after 30.000 km, oil is replaced, following exactly the manufacturer’s recommendation about the oil charge change.
Key words: monitoring, maintenance, oil analysis, lubrication.
Datum prijema članka: 20. 02. 2009.
Datum dostavljanja ispravki rukopisa: 08. 10. 2009.
Datum konačnog prihvatanja članka za objavljivanje: 10. 10. 2010.
Perić, S., Monitoring stanja kroz testove analize ulja, str. 102-133
