CC BY
5ТДУ 626.81
МАСЪАЛАХОИ АСОСИИ ГИДРОЛОГИИ ДАРЁНО ДАР КИШВАРХ,ОИ ОСИЁИ МАРКАЗЙ
КОДИРОВ АНВАР САИДКУЛОВИЧ,
номзади илм%ои техники, директори Маркази рушди инноватсионии илм ва технологиями нави Академики миллии илм%ои Тоцикистон
Сурога: 734025, шДушанбе, х. Рудаки 33. Тел.: (+992 3 7)2272852, E-mail: dr.kodirovamail.ru
Дар мацолаи мазкур масъала%ои асосии гидрологии дарё%ои кишвар%ои Осиёи Маркази омухта шудааст.
Мацсади макола: Муайян карда шудааст, ки яке аз омил%ои асосие, ки ба тагйирёбии %олати гидрологии дарё%о таъсир мекунад, ин тагйирёбии глобалии ицлим мщсуб меёбад. Мувофици амсилщои ицрошуда, тагйирёбии мацрои дарё%ои наздику%ии Осиёи Маркази %удуди 16-20% ташкил мекунад.
Натицаи тадщкрт: Агар тамоюли тагйирёбии мацрои дарё%о дар Осиёи Маркази щмин тариц давом ёфтан гирад, пас сар карда аз сощои 2030-2040 а%олии кишвар%ои Осиёи Маркази аз норасоии об дар бахши энергетики ва кишоварзи танцисии циддй хощнд кашид.
Калимахри калидй: дарё, об, гидрология, ицлим, гидроэнергетика, кишоварзи, экология, дарёи Есил, дарёи Кофарнщон.
ОСНОВНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ГИДРОЛОГИИ РЕК СТРАН ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
КОДИРОВ АНВАР САИДКУЛОВИЧ,
кандидат технических наук, директор Центра инновационного развития науки и новых технологий Национальной академии наук Таджикистана.
Адрес: 734025, г.Душанбе, пр.Рудаку 33. Тел.: (+992 3 7)2272852, E-mail: dr.kodirovamail.ru
В данной статье рассматриваются основные гидрологические проблемы рек стран Центральной Азии.
Цель статьи: Определено, что одним из основных факторов, влияющих на изменение гидрологического состояния рек, является глобальное изменение климата. По выполненным моделям изменение стока предгорных рек стран Центральной Азии составляет около 16-20%.
Результаты исследования: Если тенденция изменения стока рек в Центральной Азии сохранится таким образом, то с 2030 по 2040 годы население стран Центральной Азии будет страдать от нехватки воды в энергетике и сельском хозяйстве.
Ключевые слова: река, вода, гидрология, климат, гидроэнергетика, сельское хозяйство, экология, река Есил, река Кафирниган.
THE MAIN PROBLEMS OF THE HYDROLOGY OF THE RIVERS IN THE CENTRAL ASIAN COUNTRIES
KODIROV ANVAR SAIDKULOVICH,
candidate of technical sciences,Dr., Director of the Center _ for innovative development of science and technologies of the National academy of sciences of Tajikistan.
Address: 734025, Dushanbe, Rudaki ave. 33. Phone: (+992 37)2272852, E-mail: dr.kodirov a mail.ru
This article discusses the main hydrological problems of the rivers of the countries of Central Asia.
Purpose of the article: It has been determined that one of the main _ factors affecting the change in the hydrological state of rivers is global climate change. According to the completed models, the change in the runoff of the rivers of the countries of Central Asia is about 16-20%.
Results of research: If the trend of river _ flow changes in Central Asia continues in this way, then _ from 2030 to 2040 the population of the Central Asian countries will suffer from water shortages in energy and agriculture.
Keywords: river, water, hydrology, climate, hydropower, agriculture, ecology, Esil river, Kofarnihon river.
Мукаддима. Худудхои хавзаи бахри Аралро ба таври шартан ба ду минтакахои асосй таксим кардан мумкин аст: даштхои Турон ва минтакахои кухй. Кисматхои гарбй ва шимолу гарбии хавзаи бахри Арал дар худуди хамвории Турон бо биёбонхои Карокум ва Кизилкум фаро гирифта шудаанд. Кисмхои шаркй ва чанубу шаркй ба минтакаи баландкухи каторкуххои Тиёншон ва Помир дохил мешаванд. Кисми бокимондаи хавза водихои аллювиалй ва байнишахрй, даштхои лалмй ва хушкро дар бар мегирад. Дар дохили Точикистон куххо 93% ва дар дохили Киргизистон такрибан 87% -ро ташкил медиханд. Ин хусусияти релеф омили мусоид барои ташаккули захирахои об мебошад, аммо, аз тарафи дигар, норасоии заминхои корамиро дар ин кишвархо ба вучуд омадааст.
Мухимтарин хусусияти минтака мавчудияти оазисхо (водии Фаргона, Хоразм, Ташауз, Марям, Зарафшон, Тошканд - Чимкент ва гайра) мебошад, ки онхо танхо як кисми хурди тамоми каламравро ташкил медиханд, аммо аз замонхои кадим бинобар шароити мусоиди зиндагй марказхои рушди тамаддун махсуб меёбанд.
Албатта инсоният дар даврахои кадим минтакахоеро азхуд мекарданд, ки дорои об ва замини корам буд, ин шакли шароит дар минтакахои кишвархои Осиёи Марказй хело баръало эхсос мегардад (чадвали 1).
Надвали 1. Захирахои замини кишвархои Осиёи Марказй [1]
Кишвар Масохат, га Кобили истифода, га Истифода-шаванда, га Заминхои обёришаванда, га
Казокистон* 34 440 000 23 872 400 1 658 800 786 200
Киргизистон* 12 490 000 1 570 000 595 000 422 000
Точикистон 14 310 000 1 571 000** 874 000 719 000
Туркменистон 48 810 000 7 013 000 1 805 300 1 735 000
Узбекистон 44 884 000 25 447 700 5 207 800 4 233 400
Хавзаи бахри Арал 154 934 000 59 474 100 10 140 900 7 895 600
*Танхр минтацахре, ки дар %авзаи бщри Арал цойгиранд, дохил карда шудааст. ** Аз цумла обёришаванда.
Захирахои оби кишвархои Осиёи Марказй аз манбахои баркароршавандаи руизаминй ва зеризаминй ва инчунин обхои баргаштаи пайдоиши антропогенй иборатанд. Захирахои об асосан ба хавзахои Сирдарё ва Амударё марбутанд (чадвали 2).
_Надвали 2. Мачрои миёнаи бисёрсолаи дарёхои хавзаи бахри Арал [2]_
Кишвар Хдвзаи дарёхо, км7сол Хавзаи бахри Арал
Сирдарё Амударё км3 %
Афгонистон - 13 13 11,2
Казокистон 4,5 0 4,5 3,9
Киргизистон 27 2,3 29,3 25,3
Точикистон 0,5 55,7 56,2 48,7
Туркменистон 0 2,8 2,8 2,4
Узбекистон 5,1 4,7 9,8 8,5
Хдвзаи бахри Арал 37,1 78,5 115,6 100
Об муъчизаи бехтарини хаёт буда, бе об ягон мавчудоти зинда наметавонад, ки хает ба сар барад ва он манбаи асосии хастии инсон ба хисоб меравад. Олимон муайян намуданд, ки 71%- и кураи заминро об ташкил медихад ва на хамаи ин обхо барои нушидан муфид анд.
Кисми асосй Аз ин ру, норасоии оби тозаи нушокй чомеаи чахониро ба ташвиш овардааст, то сари ин масъала кор баранд. Нахони имруза дар баробари вомондан ба гирдоби кашмокашу низоъхои сиёсй, ба хатархои экологй низ дучор гардидааст. Ин гуна хатархо инсониятро беш аз пеш нигарон кардааст. Мутаассифона, халли масъалахои экологй руз то руз душвор гардида истодааст.
Коршиносони соха бар он назаранд, ки то соли 2025 агар проблемаи норасоии оби тоза халли худро наёбад, наздики 3-млрд сокинони сайёра ба шадидтарин мушкилот дучор гардида, курбони норасоии оби ошомиданй мегарданд.
Бо дарназардошти камшавии оби ошомиданй дар сайёра проблемаи риоя нашудани нишондоди санадхои байналмилалй дар робита ба истифодаи дарёхои сархадгузар руи кор омадааст.
Имруздо 145- кишвари олам аз дарёдои сардадгузар истифода карда, 21- кишвар дар давзаи дарёдои сардадгузар карор доранд. Точикистон дар минтака давлатест, ки бо захирадои бузурги обй дар саргади дарёдои сардадгузар карор дорад,ва бо пиряхдои азимаш бузургтарин иктидори гидроэнергетикиро дар минтака ва чадон, касб намудааст.
Точикистон аз захирадои об бой аст, аммо барои истифодаи самараноки он инфрасохтори муосир зарур аст.
Дар татбики дадсолаи нав мо бояд фаъолияти тамоми сохтордои мавчудаи миллй, минтакавй ва байналмилалии марбут ба обро фаъол гардонда, шарикй ва дамодангии ондоро чидати расидан ба дадафдои дадсола таквият бахшем. Гайр аз ин, барои муваффакона сурат гирифтан тибки дадсолаи нав лозим аст, ки шарикию дамдигарфадмй дар дамаи самтдо мустадкам гардад ва пеш аз дама, маблаггузорй, табодули тачдизоти муосир, тачрибаи пешкадам дар содаи истифодаи об, дифзи захирадои обй ва дигар масъаладои вобаста ба об дар рузномаи чорабинидои глобалй ва минтакавй чои муносиб ёбанд.
Ба дамагон маълум аст, ки як кисми боришот ба сатди замин ба намуди барф ва жола мерезад. Дар кутбдо, нодиядои назди кутбй, куддои баланд, ки даво дар тобистон дам хунук аст, барф ва жола пурра об намешеванд. Дар натича сол аз сол микдори зиёди барф одиста-одиста зич шуда, ба ях табдил меёбад. Пиряхи кудй ва руи- заминй , пиряхдои сатди хушкиро вобаста ба андоза ва хусусияти мавкеъу чойгиршавиашон ба ду гуруди калон чудо мекунанд: «Пиряхдои кудй ва Пиряхдои руизаминй» Пиряхдои руизаминй дар минтакадои кутбй падн гардидаанд. Мисол; андозаи ондо бузург буда, масодати хеле калонро дамчун сипар пушонидаанд. Пиряхи руизаминй кариб тамоми сатди Антарктидаро фаро гирифтааст.
Вактдои охир аз байнравии пиряхдо мутахасисон ва чомеаи чадониро ба ташвиш овардааст, аз чумла тибки хулосаи маркази пиряхшиносии Академияи миллии илмдои Точикистон маълум гардидааст, ки дангоми мукоисаи аксдои фазоии дадаи 1960 ва солдои охир пиряхдои Точикистон кодиши чиддии майдони ин пиряхдо рушан гардидааст.
Аз чумла, дар зарфи дудуди 50- соли охир майдони пиряхи Федченко, вокеъ дар Кудистони Бадахшон, дар шарки Точикистон, то ба 1,5 км, ва пиряхи мавсим ба гармо то ба 7-км кодиш ёфтааст, ки сабаби инро коршиносон ба партовдои газии корхонадои саноати медонанд. Точикистон, ки 93% кудсор ташкил медидад, бино бар хусусиятдои чурофии худ дар ру ба руйи пайёмаддои харобиовари офатдои табии карор гирифтааш, ки вобаста ба об мебошад,ба иктисоди милли ба маблаги миллиондо долар зарар расонида, сабагори талафоти молию чонй мегардад.
Раванди тагйирёбии иклим боиси обшавии босуръати пиряхдо гардида, ба дачми оби дарёдо ва ба ин васила, ба бахшдои асосии иктисоди миллй, аз кабили гидроэнергетика, кишоварзй ва саноат, таъсири манфй мерасонад.
Дар каламрави Точикистон тайи 30- соли охир аз 13-дазор пирях дазор адади он ба пурраги нобуд шудааст. Ва ин дар долест, ки имкониятдои Точикистон аз лидози истифодаи иктидордои саноатй дар минтака чои намоёнро ишгол менамояд, манбадои асосии партови газдои зарарнок ба даво- чандон зиёд надорад ва 98-фоизи энергияи кишвар дар неругоддои барки обй -манбаи аз лидози экологй тоза - истедсол мешавад.
Об дамчун мудити зист, дар гидросфера 71% майдони хушкй ва 1,8%-и ^исмати сайёраи заминро ишгол мекунад. Микдори асосии об, зиёда аз 94% дар бадру укёнусдо чойгир шудааст. Обдои тозаи дарёдо, кулдо дамаги 0,016%-и дачми обдои сайёраро ташкил медиданд.
Дар мудити обй тахминан 150 000 намуди дайвонот ё ин ки наздики 7% аз микдори умумии ондо ва 10 000 намуди растанидо (8%) сукунат доранд.
Намояндадои гуруди зиёди растанидо ва дайвондо дар мудити обй монанд, вале микдори намуддои ондо назар ба хушкй хеле камтаранд. Аз ин хулоса баровардан мумкин аст, ки дар хушкй такомул бо суръати баландтар гузаштааст.
Об дамчун мудити даётй аз як тараф шароити гуногуни гарми дошта, аз дигар тараф хусусияти термодинамикии мудити обй ба монанди гунчоиши баланди гармй, гармигузаронии баланд ва васеъшивй дар вакти яхкунй барои организмдо шароити хуб фародам меорад.
Барои зимистон гузаронии гидрофиддои бисёрсола дар дарёдо ва кулдо таксимшавии амудии дарорат дар зери ях хело мувофик аст.
Олудашавии атмосфера пеш аз хама аз хисоби сухтани канданихои сузишворихо (ангиштсанг, нафт ва гайрахо) амалй мешавад.Аз хисоби газхои антропогенй боронхои хомизй ва тумани губоролуди захрнок хосил мешавад.
Агар ба обхои зеризаминй назар кунем, онхо обхои болоии кишри замин буда, то чукурии 12-16 километр ворид мешаванд. Обхои зеризаминий бо вазни худ харакат кунандаро обхои зери заминии озод ё (гравитатсиони) меноманд, обхои дар руи зарахои чинсхо чун парда ё бур чой гирифтаро обхои зери заминии пайваст (сорбсияшуда) ва обхои дар сурохихои хурди чинсхо даромадамондаро обхои зеризаминии каплярй меноманд.
Аз сатхи замин аввалин кабати обдорро горизонта обхои замини меноманд. Дар руи горизонта обхои заминй обхои каплярй ва аз он болотар зонаи аэресия вокеъ гаштаанд. Аз захидани обхои борон ва обёришаванда дар кабатхои обногузари зонаи аэрасия обхои мавсимй чамъ мешаванд. Дар зери горизонти обхои заминй горизонти обхои фишорноки артезионй хобидаанд. Дар таркиби обхои зеризаминй элементхои гуногуни химиявй (ба микдори зиёд вучуд дорад, аз чумла: К, N8, Са, М& Бе, А1, Б, С, Б1, N, О, Н), инчунин модахои органикй ва газ (Со, О, N С, Н2)-ва гайра мавчуданд.
Мувофики амсилахои олимон ва барномахои байналмилалй [31 мачрои дарёхои минтакахои наздикухии кишвархои Осиёи Марказй то соли 2050 ба таври назаррас кам мешаванд (расми 1).
1 1 Баъди якчанд вакт 111111 1 1
ЯФМАМИИАСОНД Моххо
Расми 1. Холати дарёхои минтакахои наздикухии Осиёи Марказй [31 Дарёи Есил яке аз дарёхои хурди Казокистон ба хисоб рафта, дар минтакаи хамвор чойгир мебошад, ки дар минтакаи ш. Нур-Султон чойгир аст, мачрои миёнаи бисёрсолааш ба 4 м/с
мебошад.
Мувофики амсилаи ичроишуда мачрои оби д.Есил дар давраи солдои 2041-2070 аз 6 м/с ба 4,5 м3/с дар моддои феврал-май кам мешавад, ки ба кишоварзй зарари чиддй ходад дошт.
Дарёи Кофирнидон аз пиряхдои каторкуддои Х,исор ва Каротегин сарчашма гирифта, ба дарёи Амударё мепайвандад. Дар дохили кисмати кудй масодаташ такрибан 5000 км расида, аз шимолу шарк ба чанубу гарб, чониби ш.Душанбе чорй мешавад. Мувофики амсиладо тагйирёбии долати гидрологии дарёи Кофарнидон низ дар назар асг (расми 3).
Расми 3. Тагйирёбии мачрои д.Кофарнидон [31
Хулоса, тагйирёбидои иклимй ба хусусиятдои гидрологии дарёдои Осиёи Марказй таъсири назаррас мегузорад.
Обдои зеризаминй як кисми захираи оби заминро ташкил медиданд. Захирадои умумии обдои зеризаминии хушкй беш аз 60 миллион километри кубиро ташкил медидад. Обдои зеризаминиро сарвати зеризаминй мешуморанд, ки ондо бар хилофи намуддои дигари сарватдои зеризаминй дар протсеси истифода аз нав баркарор мешаванд.
Аз чумла тибки маълумоти Созмони Милали Мутадид, ки соли 2009 дар форуми панчуми байналмилалии об пешнидод гардид, истеъмоли оби тоза дар 50 соли охир се баробар зиёд шудааст. Маълумоти омории нидоддои илмй-тадкикотии чадонй низ шадодат медиданд, ки то соли 2050 адолии сайёра кариб ба 10 милярд нафар мерасад ва афзоиши адолй асосан ба кишвардои ру ба инкишоф, ки алакай аз норасоии об танкисй мекашанд, рост ходад омад. Дар баробари ин, дар сол талаботи адолии дунё ба оби тоза ба андозаи 64 миллион метри кубй меафзояд. Дар ин сурат, бе андешидани тадбирдои фаврй метавонад кариб 5 милард одам, ки тахминан 67 фоизи адолии саёраро ташкил медиданд, то соли 2030 ба норасоии об ру ба ру шаванд.
Агар соли 2000-ум норасоии солонаи об дар чадон 230-миллард метри мукаабро ташкил дода бошад, пас то соли 2025 ин ракам дад маротиба афзуда, ба 2 триллион метри мукааб ходад расид.
Аз ин ру, адли башарро мебояд дар ин самт дастачамъона кор карда, нагзоранд то ба табиат зараре аз чониби ондо расад. Хифзи мудити зист ва тозаву озода нигод доштани он даки дар як шахси бо фарданг ва бо маърифат мебошад. Аз ин ру моро мебояд табиатро аз ситки дил дуст дошта, бо табиат муомилаи хуб дошта бошем.
АДАБИЁТ
1 Диагностический доклад по водным ресурсам Центральной Азии // [Электронный ресурс] / Интернет-портал CAWATER-INFO. Режим доступа: http://www.cawater-info.net/.
2 Мухаббатов Х.М. Водные ресурсы Таджикистана и проблемы водопользования в Центральной Азии // [Электронный ресурс| / Интернет-портал POSTSOVIETAREA. Режим доступа: https://www.postsovietaiea.com/iour/article/view/86.
3 Изменение климата и гидрология в Центральной Азии: исследование отдельных речных бассейнов // Региональный экологический центр Центральной Азии. 2019. - 24 с.
4 Кодиров А.С., Маджидов Т.С., Эмомов К.Ф., Кодиров Ш.С. Горные экосистемы Таджикистана на фоне изменения климата // Материалы международной научно-практической дистанционной конференции «Развитие инновационной экономики в Таджикистане и Польше», г.Душанбе, -2018. - С. 85-90.
5 Кобулиев З.В., Кодиров Ш.С. Состояния гидрологических характеристик и гидрологических сетей бассейна реки Кафирниган // Вестник педагогического университета. -№2(2), 2019. //Душанбе, -2019. С. 71-77.
ТАВСИФИ ГЕОГРАФИИ ЩЛИМИ ВИЛОЯТИ ХАТЛОН
АБДУЛХАМИДОВ БЕДИЛ МАДАМИНОВИЧ,
докторанты PhD - и кафедраи география ва сайёщи Донишгохи давлатии Кулоб ба номы Абуабдуллохи Рудаки.
Сурога:Чум%урии Тоцикистон, ш. Кулоб, кучаи С. Сафаров, 16 Тел: (+992) 985584393
Дар мацола оид ба хусусиятхои ицлими вилояти Хатлон маълумот дода шудааст. Географиям тацсимоти харорат ва боришот дар цаламрави минтаца тщлил карда мешавад ва сабабхои он ошкор карда шудааст.
Хамчунин, доир ба давомнокии фаслхои сол дар вилоят ва омилхои ба он таъсиркунанда тавсиф шудаанд. Хатлон - вилояти аз щма гарми цумхури буда, мицдори солонаи боришот дар мавзеъхои цанубии он нисбатан кам аст, баъдан дар хусуси дарацаи абрноки вобаста ба фаслхои сол изгори ацида карда мешавад. Дарацаи зиёди абрноки ба фаслхои зимистону бщор рост меояд. Хатто абрноки дар як шабонаруз хам тагйир меёбад.
Вобаста ба хусусиятхои орографи ва даврони мащллии атмосфери дар вилоят самт ва суръати бод дар фаслхои сол тагйир меёбад.
Илова ба он дар мацола оид ба хелхои ицлим ва нохияхои агроицлимии вилоят сухан меравад. Дар робита ба ин, дар вилоят чор навъи ицлим ва ду нохияи агроицлими фарц карда мешавад. Чунин гурухбанди цихати цойгиркунони ва рушди сохщои кишоварзи нихоят мухим аст.
Калидвожахр: ицлим, харорати хаво, боришот, фаслхои сол, махалли ахолинишин, баланди, адвексия, сиклон, антисиклон, орография, води, абрноки, конвексия, бод, нохия, анбухи хаво, цаторкух, релеф, минтацаи ицлими, агроицлими.
ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ КЛИМАТА ХАТЛОНСКОЙ ОБЛАСТИ
АБДУЛХАМИДОВ БЕДИЛ МАДАМИНОВИЧ,
докторант кафедры географии и туризма Кулябского государственного университета имени Абуабдулло Рудаки.
Адрес: Республика Таджикистан, г. Куляб, улица С. Сафарова,16 Тел: (+992) 985584393
В статье представлена информация о климатических особенностях Хатлонской области. Проанализирована география распределения температуры и осадков в регионе и выявлены ее причины. Он также описывает продолжительность сезонов в регионе и факторы, влияющие на нее. Хатлонская область - самый жаркий регион страны, с годовым количеством осадков в ее южных районах, тогда есть мнение о степени облачности в зависимости от времен года. Большинство облаков бывает зимой и весной. Даже облака меняются за ночь.
Затем описывается география ветра в регионе. В зависимости от орографических особенностей и местного атмосферного периода в регионе направление и скорость ветра меняются в зависимости от времени года.
Кроме того, в статье рассматриваются типы климата и агроклиматические регионы региона. В связи с этим в области четыре климатических типа и два агроклиматических района. Эта классификация очень важна для размещения и развития аграрного сектора.
Ключевые слова: климат, температура, осадки, сезоны, население, высота, адвекция, циклон, антициклон, орография, долина, облачность, конвекция, ветер, регион, воздушная масса, хребет, рельеф, климатическая зона.
GEOGRAPHICAL DESCRIPTION OF THE CLIMATE OF KHATLON REGION
ABDULHAKIMOV BEDIL MADAMINEVIH,
PGD student of the Department of Geography and tourism of Kulob State University name Abuabdullo Rudaki Address: Republic of Tajikistan, Kulob, S. Safarov str. 16 Phone: (+992) 985584393
The article provides information on the climatic features of Khatlon region. The geography of temperature and precipitation distribution in the region is analyzed and its causes are identified.
It also describes the length of the seasons in the region and the factors influencing it. Khatlon is the hottest region of the country, with annual precipitation in its southern areas is relatively low, then there is an opinion about the degree of cloudiness depending on the seasons. Most of the clouds are in winter and spring. Even the cloudiness changes during the day and night.
Depending on the orographic _ features and the local atmospheric period in the region, the direction and speed of the wind changes during the seasons.
In addition, the article discusses the types of climate and agro-climatic regions of the region. In this regard, there are four types o f climate in the region and two agro-climatic districts. This classification is very important _ for the location and development of the agricultural sector.
Keywords: climate, temperature, precipitation, seasons, population, altitude, advection, cyclone, anticyclone, orography, valley, cloudy, convection, wind, region, thick air, ridge, relief, climatic zone.
Мукаддима. Иклими вилояти Хатлон гуногун аст. Дар кисми чанубии он иклими субтропикй дукмрон мебошад. Дар ташаккулёбии иклими Хатлон омилдои гуногун таъсир мекунанд. Мавкеи географй, анбуди даво, релеф, арзи географй, баландии мадал аз сатди бадр аз чумлаи ондост.
Харорати даво дар нодиядои вилоят гуногун аст. Чунончй, дарорати миёнаи январ дар водидо то - 20с мерасад. Дар доманакуддо ва куддо бошад ба 4,0-60с баробар аст. Бояд кайд кард, ки зимистони кисми шимолии вилоят нисбатан хунук мебошад.
Тобистон дар водидои вилоят даво гарм, хушк, ва беабр аст. Аммо дар куддо бошад, тобистон салкин меояду даргузар мебошад. Харорати миёнаи июл дар водидо +30, + 33,0с дар куддо +240, + 260с аст. Чй соне дида мешавад, аз водидо ба суи куддо даво тадричан салкин шуда меравад. Ногуфта намонад, ки чойи гармтарини Точикистон мадз дар дамин вилоят вокеъ буда, дар мадалли Айвач (+48,+500с) чойгир аст [4, с.311.
Давомнокии фаслдои сол дар мавзеъдои гуногуни вилоят тафовути зиёд дорад. Ин долатро дар нодиядои водигй ва кудистон баръало мушодида кардан мумкин аст.
Надвили 1. Давомнокии зимистон дар баъзе нох,иях,ои ахолинишини вилоят
р/т Мадалли ахрлинишин Баландй аз сатхц бахр, бо м Санаи миёна Давомнокй, руз
Ибтидо Интихр
1 Дангара 660 4. ХП 25. 11 84
2 Кулоб 604 14. ХП 14.11 63
3 Бохтар 426 12. ХП 13.11 64
4 Панч 362 11. ХП 13.11 65
5 Евон 663 17. ХП 13.11 59
6 Ховалинг 1468 19. ХП 17.111 119
Сарчашма: Таджикистан. Природа и природные ресурсы. Душанбе: Дониш, 1982
Кисми асосй. Харорати даво вобаста ба градиенти амудй тагйир меёбад. Яъне бо дарназардошти фаслдои сол, нишебии мадалдо, баландй аз сатди бадр дарорат тагйир меёбад. Масалан, дар фасли зимистон дар баландии 300-1000м дарорати даво аз - 0,20 то -0,3° тагйир меёбад.
Дар баландии беш аз 1000 м дар фасли зимистон градиенти амудй -0,5,0 0,80-ро ташкил медидад.
Дар робита ба ин, чи тавре тадлили чадвали 1 нишон медидад, градиенти амудй дар мадалдои адолинишини вилояти Хатлон тафовути зиёд дорад. Ибтидо, интидо ва давомнокии фасли зимистон дар мавзеъдои вилоят фарк мекунад. Ин долатро дар мисоли шадри Кулоб ва дедаи Ховалинг тадлил менамоем.
Шадри Кулоб дар баландии 604 метр вокеъ буда, фасли зимистон 14 декабр огоз гардида, 14 феврал ба итмом мерасад ва давомнокиаш ба 63 руз баробар аст.
Дедаи Ховалинг дар баландии 1468 метр аз сатди бадр чойгир мебошад. Нисбати шадри Кулоб 864 м баланд аст. Дар ин чо зимистон аз 19 ноябр сар мешавад, яъне нисбат ба шадри Кулоб кариб як мод пеш огоз меёбад. Фасли зимистон то 17 март давом мекунад. Дар мачмуъ дар Ховалинг зимистон 119 руз идома меёбад [2, с. 19].
Ин нишондиданда нисбат ба шадри Кулоб 56 руз тулонй аст.
