Научная статья на тему 'Мия асимметриясининг ўқувчилар ижодий тафаккурини ривожлантиришдаги ўрни'

Мия асимметриясининг ўқувчилар ижодий тафаккурини ривожлантиришдаги ўрни Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
955
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мия асимметрияси / чап ва ўнг ярим шарлар фаолияти / амбидекстр / эксперимент / синистрофобия / шедевр / асимметрия мозга / деятельность левого и правого полушарий мозга / амбидекстрия / эксперимент / синистрофобия / шедевр

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Норкулова Н. Т.

Мақолада мия, унинг ўнг ва чап ярим шарлари фаолияти ҳамда асимметриясининг ўқувчилар ижодий тафаккурини ривожлантиришда тутган ўрни батафсил баён этилган. Жумладан, чапақайлик, ўнақайлик ва амбидекстрлик ҳақида олиб борилган конкрет тадқиқот натижалари асосидаги қизиқарли статистик маълумотлар ва ахборотлар келтирилган. Ота-оналар ва ўқитувчилар учун болада қайси мия фаолияти ишининг устунлигини аниқлашга йўналтирилган психодиагностик методикалар ва болаларда ижодий тафаккурни ривожлантиришга хизмат қилувчи тавсиялар батафсил келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЗНАЧЕНИЕ АСИММЕТРИИ МОЗГА В РАЗВИТИИ ТВОРЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ УЧЕНИКОВ

В статье подробно рассказывается о значении работы мозга, то есть его левого и правого полушарий, и влияние его асимметрии на развитие творческого мышления учеников. В том числе представлены интересные статистические данные по конкретным эмпирическим данным проведённых исследований по леворукости, праворукости и амбидекстрии. Также подробно представлены психодиагностические методики на определение доминирующего полушария головного мозга и рекомендации, способствующих развитию творческого мышления учеников.

Текст научной работы на тему «Мия асимметриясининг ўқувчилар ижодий тафаккурини ривожлантиришдаги ўрни»



Норкулова Н.Т.,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти» кафедраси катта укитувчиси

МИЯ АСИММЕТРИЯСИНИНГ ЦУВЧИЛАР ИЖОДИЙ ТАФАККУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ УРНИ

НОРКУЛОВА Н.Т. МИЯ АСИММЕТРИЯСИНИНГ УЦУВЧИЛАР ИЖОДИЙ ТАФАККУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ УРНИ

Маколада мия, унинг унг ва чап ярим шарлари фаолияти х,амда асимметриясининг укувчилар ижодий тафаккурини ривожлантиришда тутган урни батафсил баён этилган. Жумла-дан, чапакайлик, унакайлик ва амбидекстрлик х,акида олиб борилган конкрет тадкикот нати-жалари асосидаги кизикарли статистик маълумотлар ва ахборотлар келтирилган. Ота-оналар ва укитувчилар учун болада кайси мия фаолияти ишининг устунлигини аниклашга йуналтирилган психодиагностик методикалар ва болаларда ижодий тафаккурни ривожланти-ришга хизмат килувчи тавсиялар батафсил келтириб утилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мия асимметрияси, чап ва унг ярим шарлар фаолияти, амбидекстр, эксперимент, синистрофобия, шедевр.

НОРКУЛОВА Н.Т. ЗНАЧЕНИЕ АСИММЕТРИИ МОЗГА В РАЗВИТИИ ТВОРЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ УЧЕНИКОВ

В статье подробно рассказывается о значении работы мозга, то есть его левого и правого полушарий, и влияние его асимметрии на развитие творческого мышления учеников. В том числе представлены интересные статистические данные по конкретным эмпирическим данным проведённых исследований по леворукости, праворукости и амбидекстрии. Также подробно представлены психодиагностические методики на определение доминирующего полушария головного мозга и рекомендации, способствующих развитию творческого мышления учеников.

Ключевые слова и понятия: асимметрия мозга, деятельность левого и правого полушарий мозга, амбидекстрия, эксперимент, синистрофобия, шедевр.

NORKULOVA N.T. VALUE OF THE BRAIN ASYMMETRY IN DEVELOPMENT OF PUPILS CREATIVE THINKING

There is discussed in the article the brain work: value the left and right cerebral hemisphere and its asymmetry to development of creative thinking of pupils. As well there are provided interesting statistical data including concrete empirical data based on the conducted researches on a left-handedness, right-handedness and ambidexterity. And also, psychodiagnostic techniques on definition of the dominating cerebral hemisphere and a package of recommendations of the pupils promoting development of creative thinking is presented in detail.

Keywords: asymmetry of a brain, activity of the left and right hemisphere of a brain, ambidexterity, experiment, sinistrofobiya, masterpiece.

XXI аср психология фани ва унинг илтор вакилларининг навбатдаги илмий мацсадлари1 - инсон, унинг ацлий салоциятини янада юцори чущиларга кутаришга хизмат цилувчи методикаларни яратиш цамда мавжудларидан унумли фойдаланишга эришишдир.

Шундай тадкикотлар сарасига мия асиммет-рияси, миянинг унг ва чап ярим шарлари фао-лиятини урганиш асосида инсоннинг аник фан-ларга ёки булмаса ижодий жараёнларга мойиллиги борлигини исботлашдир2. Нега инсонлар чапакайлар ва унакайларга були-нишади? Бунинг сабаби нимада? Кайси мия фаолияти органлари бунга жавоб беради ва улардан кай бирини ривожлантириш мух,им? Шунга ухшаш саволларга ушбу маколада жавоб топишга х,аракат килинган.

Чунончи, дунё тажрибасида 13 август «Халкаро чапакайлар куни» деб тан олиниб, байрам сифатида нишонланиб келинади. Бу куннинг чапакайлар байрами сифатида нишон-лашга АКШнинг Топикада шах,рида чапакай-ларга баFишланган Халкаро конференцияда карор килинган ва ушбу анжуманда «Бутун дунё чапакайлари бирлашингиз ва унакайларга нималарга кодирлигингизни курсатинг!» шиори остида чапакайларни куллаб-кувват-ловчи ташкилотлар фаолиятига асос солинган.

Хозирги кунга келиб купгина ривожланган мамлакатларда чапакайлар учун алох,ида кулайликларга эга машиналар, пичоклар ва х,атто кайчилар х,ам ишлаб чикилади. Чунки статистик маълумотларга кура3, х,ар йили унг

1 Tolkien J. R., R. Eldarin Hands, Fingers and Numerals and Related Writings - Left and Right (англ.) // Vinyar Tengwar (англ.) русск.: journal. - Crofton, MD: C.F. Hostetter, 2005. Вып. 47. -С. 9.; Функциональная асимметрия мозга и её связь с развитием речи у детей. // Журнал «Вопросы психологии», 1992; Ефимова И.В. Амби-декстры: Нейропсихология индивидуальных различий. - СПб: «КАРО», 2007. -С. 160; Mixed-Handed Children More Likely to Have Mental Health, Language and Scholastic Problems, Study Finds. Science News. ScienceDaily. 2013.

2 Alina Rodriguez et al. (2010). «Mixed-Handedness Is Linked to Mental Health Problems in Children and Ad olescents». Pediatrics 125 (2): e340-e348.; Tolkien J.R. R. Eldarin Hands, Fingers and Numerals and Related Writings - Left and Right (англ.) // Vinyar Tengwar (англ.) русск.: journal. - Crofton, MD: C.F.Hostetter, 2005. - Вып.47. - С.9.; Ефимова И. В. Амбидекстры: Нейропсихология индивидуальных различий. - СПб: «КАРО», 2007. -С. 160; Ефимова И.В. Функциональная асимметрия мозга и её связь с развитием речи у детей. // Журнал «Вопросы психологии», 1992, №24. -С. 12-18.

3 www.nkj.ru(nkj.ru/news/30727/ #МГУ, МДУнинг «Наука и жизнь» журнали сайти).

куллиларга мулжалланган предметлардан нотуFри фойдаланиш окибатида 2500 дан ортик чапакай нобуд булар экан. Сабаби, чап кулда ишловчи инсон унг кулга мулжалланган кайчи ва пичоклардан деярли фойдалана олмас экан, улар чапакайлар учун бир канча нокулайликларни келтириб чикариши аник. Хатто Буюк Британиянинг баъзи банклари чек китобларини уларга мослаб ишлаб чиккан. Дунёда чапакайлар тахминан 15%ни ташкил этади, яъни х,ар олтинчи одамдан бири чапакай х,исобланади. Тадкикотлар4 чапакайлик аёл-ларга нисбатан эркаклар орасида купрок учраши, уларнинг аксариятидан кушикчилар, рассомлар, ёзувчилар, яъни ижодкор шахслар етишиб чикишини курсатган. Шуниси кизикки, чапакайлар спортда х,ам купгина кулайлик ва афзалликларга эга, айникса бокс, теннис, фут-болда ва х,оказо5. Далил сифатида таникли спортчилар Пеле, Мух,аммад Алини келтириш уринли.

КизиFи шундаки, ёш утган сари чапакайлар камайиб борар экан. АКШ статистик маълумот-ларига кура6, чапакайларнинг 12 фоизи 20 ёшдагилар, 5 фоизи - 50 ёшдагилар ва факат 1 фоизигина 80 ёшлиларни ташкил этади. Чапакайлар купрок ёз ва куз фаслларида, бах,орда эса камрок тугилишар экан. Бир килоча вазнда тугилган болаларнинг 50 фоизи чапакайлар булар экан. Чапакайларнинг куп-чилиги чап ва унгни яхши ажрата олмайдилар. Хатто синистрофобия7 (инглиз тилидан sinistral -«чап кулли») - чапакайлардан куркиш касал-лиги х,ам бор экан. Чекувчилар ичида х,ам унг куллиларга нисбатан чапакайлар купчиликни

4 Ефимова И.В. Функциональная асимметрия мозга и её связь с развитием речи у детей. // Журнал «Вопросы психологии», 1992, №24. -С. 12-18; Alina Rodriguez et al. (2010). «Mixed-Handedness Is Linked to Mental Health Problems in Children and Adolescents». Pediatrics 125 (2): e340-e348.

5 www.deti-indigo.ru («Дети Индиго» ахборот портали).

6 www.deti-indigo.ru («Дети Индиго» ахборот портали).

7 Шапарь В.Б. Новейший психологический словарь. / В.Б.Шапарь, В.Е.Россоха, О.В.Шапарь; под общ.ред. В.Б.Шапаря. Изд. 3-е - Ростов н\Д.: «Феникс», 2007. -С. 623-624.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

ташкил этади. Таникли инсонлар ва тарихий шахслардан Г.Ю.Цезарь, А.Македонский, Н.Бонапарт, У.Черчилль, А.Эйнштейн, И.Ньютон, Б.Гейтс, П.Пикассо, М.Монро, Т.Круз, А.Жоли, Д.Робертс, С.Йоханссон, Пеле, Н.Паганини, Л.Бетховен, В.Моцарт, С.Рахманинов, С.Прокофьев, Г.Х.Андерсен, А.Пушкин, Л.Толстой ва хоказолар чапакайлар.

Шундай экан, чап кул ва унг кулнинг асл ишлаш механизми ва болаларда ижодий фикр-лаш жараёнига нима дахли борлиги хакида тухталиб утсак. Чап, унг кул ва амбидекстрлар1 муаммоси кейинги йилларда психологларни кизиктириб келган ва купгина тадкикотлар2 предметига айланган булиб, чапакай деганда, одатда чап кулини ишлатувчи, яъни асосий эхтиёжларни кондиришда, овкат ейиш, иш килиш, ёзишда ёки бошка ишларни амалга оширишда чап кулидан фойдаланувчи инсонни эмас, балки инсон танасининг тулик чап томо-нини ишлатувчи, яъни кузи, кулоFи, сочини кайси томонга тараши, кули, бармоклари, оёк-ларининг фаолияти инобатга олинади. Агар сиз унг кулда ёзсангиз, бу сизнинг унг кулли инсон эканлигингиздан хали далолат бермайди, чунки купгина чапакайлар уз хаётлари давомида уй ишларини бажаришда ва хатто ёзишда хам унг кулдан яхши фойдаланишни узлаштириб оли-шар экан.

Энди улар уртасидаги тафовутлар ва афзал-ликларга тухталиб утсак. Мия фаолиятининг ишлаш механизмига кура, чапакайликка мия-нинг унг яримшари жавоб бериб, унг яримшар одатда ижодий, образли тафаккур фаолиятига жавоб берувчи, инсоннинг ижодиёт махсули, эмоциялари устун туриб, бундай инсонлар хис-сиёт, таассуротларга берилувчан, куз*алувчан, эмоционал, кайфияти тез узгарувчан инсонлар булишади. Айнан шундайлар орасида санъат усталари (артист, бастакор, шоир ва рассомлар) булганлар аксариятни ташкил этади. Унг кул учун эса миянинг чап ярим шари жавоб беради. Чап яримшари устун инсонларда эса мантикий тафаккур фаолияти, рационал фикр-лаш устун булганлиги сабабли, уларда аник фанларга мойиллик, кобилиятлар булади. Олимлар чапакайликнинг инсон темпераменти

1 Лотин тилидан атЫ - икки, dextrum - унг, яъни «икки кулликлар», бир вактнинг узида хам чап кулни, хам унг кулни бир хилда ишлата оладиганлар.

2 Ефимова И.В. Амбидекстры: Нейропсихология инди-

видуальных различий. - СПб: «КАРО», 2007. -С. 10-25.

билан узаро боFликлиги борлигини исботлаш-ган. Чапакайларнинг уз эмоцияларини беркита олмасликлари, баъзида узларини ушлаб турол-масликлари, айникса эркаклар орасида узини назорат килишнинг пастлиги, жахлдорлик, жиззакилик кузатилади. Мия яримшарлари уртасидаги алока чапакайларда унг куллиларга нисбатан кучли булмагани боис, чапакайларда бош мия пустлоFига тушган ахборот секинрок узлаштирилиши исботланган, лекин бу касал-лик эмас, балки мия фаолиятининг хусусияти хисобланади.

Унакайларда эса бошкача кийинчиликлар мавжуд булиб, уларнинг яримшарларидаги каттик боFликликлар ижодий парвоз, турфа хиллик учун, «илхом париси» фаолияти учун кам имкониятлар колдиргани боис, хамма нарса курук, эмоционал жозибадорлигини йукотгандек туюлади. Чапакайлар ичида «секин фикрловчилар» куп булса-да, бирок ушбу узок муддатли уйланишлар натижасида инсониятни тараккиётга етакловчи ёки улим-дан асраб колувчи антика бир кашфиёт, кейин-чалик буюк Fояга айланувчи оригинал фикр, чизилган оддий расм эса асрлар утиб, 7-10 млн АК.Ш долларига сотилувчи буюк санъат шедев-рига айланиши мумкин. Шундай «секин фикр-ловчилар» ичида тарихда Эйнштейннинг мак-табда укиб юрган даврлари куп эсга олинади. Эхтимоллик назариясининг асосчисига мактаб даврида янги ахборотни секин узлаштиргани боис, уртамиёна укувчи сифатида каралган. У хатто хисоб-китобда хам узини курсата олма-ган экан. Лекин бу унинг буюк, илм-фан бобида тарихий шахс сифатида из колдиришига сира халакит бермаган.

Амбидекстрлик бу хар иккала яримшар фаолиятининг бир хилда ишлаши хисобланиб, амбидекстрлар ноёб инсонлар сирасига кирадилар. Олимларнинг таъкидлашича, амби-декстрликка мойиллик булса-да, бу туFма хусу-сият хисобланмай, бунга факат машклар асо-сида эришиш мумкин. Шизофреникларнинг ичида амбидекстрлар ва чапакайлар куплиги хамда мия яримшарлари уртасидаги алока-ларнинг ошиши инсон кайфиятидаги узга-ришлар, бесунакайлик билан ижобий корреля-цияда келиши исботлаган3.

3 Уша жойда, 16-25-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

Узок, йиллик кузатишлар1 XX асрнинг 80-йилларидан бошлаб, билинар-билинмас чапакайлик билан тугилган болалар сони ортиб борганлигини курсатди. Улар х,амма ишни унг кул билан бажарсалар-да, лекин аклий жараёнлари худди чап яримшарлилар-ники каби эканлиги кайд килинган. Уларнинг одатда х,уснихати жуда хунук булиб, худди бошка инсон ёзгандек туюлади.

1990-йилларнинг урталарига келиб эса х,ар иккала мия яримшарлари тенг ишловчи, яъни х,ам чап, х,ам унг кул билан бир хилда ишловчи болалар куп тугилаётгани кайд килинган. Уларнинг х,атто овкатланаётганда кошикни х,ам унг, х,ам чап кулда ушлай олишлари кузатилган. Бундай болаларни биз амбидекстрлар деб х,исобласак булади, буларда мия фаолиятининг ташкил этилиши принципиал узгачадир. Купчи-лик олимлар бундай болалаларда диккат етиш-маслик синдроми х,ам кузатилишини эътироф этишади, булар илмий тилда гиперфаол (ута фаол) болалар деб х,ам аталадилар.

2000-йиллардан бошлаб2 бундай болалар-нинг тугилиши 95-98%га етди. Айнан шундай болалар «Индиго болалар» деб атай бошланди. Бундай болалар олдин х,ам тугилган, лекин охирги ун йилликда уларнинг сони ортиб бормокда. Чапакай ёки унакай инсонлар одатда ишни бир кулда яхши бажаришади, иккинчисида эса нунокрок бажарадилар. Амбидекстрлар эса 5 дакикалик машкдан сунг х,ар иккала кулда х,ам тенг ёза оладилар. Буни бир неча дакика ичида тажриба тарикасида синаб, билиб олишингиз мумкин. Кулингизга 2 та ручка ва 1 та ^озни олинг. Бир вактнинг узида бир сузни бир ёки х,ар хил йуналишда ёзиб куринг ва агар 5 дакикалик машкдан сунг, сиз бунинг уддасидан чиксангиз, демак сиз амбидекстрсиз.

Унацайлар - консерватив, принципиал, олдиндан хатти-х,аракати маълум, изчил. Улар эмоционал узгармас, доимий (стабил) хулк-атвор билан ажралиб турадилар, одатда аналитик, абстракт тафаккурга эга, деярли х,еч качон бах,с-тортишувларга киришмайдилар, уларга аниклик ва саранжом-саришталик хосдир.

Чапацайлар импульсив, х,иссиётларга бери-лувчан, кайсар, одамови булишади. Улар узга-

ришлар, янгиликлар, тараккиёт сари интили-шади, ташки мух,итга кийинчилик билан мосла-шишади, уларга ижодий парвоз хосдир.

Амбидекстрлар - универсал, интеллектуал ривожланган, x1ис-туЙFуси яхши булса юкори ижодий мах,сулдорликни намоён этувчи, тафак-кури аналитик, х,атто дах,оликка х,ам мойил одамлар, деярли х,амма сох,аларда юкори нати-жаларга эришадилар.

Хатто рух,ий касалликлар чапакайларда бошкачарок кечиши исботланган. Масалан, таникли шифокор Г.Введенскийда шизофрения билан касалланган бемор дорилар унга деярли таъсир этмаганлиги боис йиллар давомида шифохонадан чикмаган х,олда даволанганлиги кузатилган. Унда депрессия даврлари маниакал х,олатлар билан алмашиниб намоён булган. Введенскийнинг эслашича, жиддий котиллик-лар содир этган ашаддий маньяклар ичида х,ам чапакайлар купчиликни ташкил этган. Масалан, 21 дан ортик одамни улдирган балашиха-лик Ряховский чапакай булган3.

Купгина чапакайлар экстрасенсор кобилият-ларга х,ам эга булиб, х,атто уларда башорат килиш кобилияти х,ам кузатилган.

Биз чапакайлар кандай, унакайлар кандай имкониятларга эгалиги х,акида бир оз маълу-мот бериб утдик. Энди савол тугилади, кайси бири мух,им: унг ярим шар фаолиятими ёки чап яримшар фаолияти ёки амбидекстрликми?

Болаларда ижодий тафаккурни ривожланти-ришга йуналтирилган тадкикотларимиз нати-жалари4 боланинг илк тугилиш палласиданок унинг кайси яримшари фаолияти устун эканли-гини аниклаш ва шунга кура яхши ривожлан-маган яримшарни х,ам ривожлантириб, х,ар иккала яримшарнинг тенг ривожланишига имконият яратиш мух,имлигини курсатди. Чунки инсоннинг комиллик даражасига ети-шида мантикий фикрлашга хизмат килувчи чап яримшар фаолияти канчалик мух,им булса, худди шундай ижодий мах,сулдорликка жавоб берувчи унг яримшар фаолияти х,ам бирдай керак булар экан. Шундай экан, ушбу тестлар уй ва мактаб шароитида укувчида мия ярим-

1 Alina Rodriguez et al. (2010). «Mixed-Handedness Is Linked to Mental Health Problems in Children and Adole scents». Pediatrics 125 (2): e340-e348.

2 www.deti-indigo.ru («Дети Индиго» ахборот портали).

3 Ефимова И. В. Амбидекстры: Нейропсихология индивидуальных различий. - СПб: «КАРО», 2007. -С.20-25.

4 Арапбаева Д., Норкулова Н., Рустамова М. Низомий номидаги ТДПУнинг «Бошлантич таълим мехнат дарс-ларида укувчиларнинг ижодий тафаккурларини ривож-лантириш методологияси» мавзусидаги (2016-2017й.й.) ЁФ-1-15 ракамли фундаментал илмий лойихаси.

шарлари фаолиятининг диагностикасини амал-га ошириш имкониятини яратиб беради. Ушбу тест икки кисмдан иборат булиб, хар иккала методикани утказгандан кейин, сиз чапакай, унакай ёки амбидекстр эканингиз хакида аник ва ишончли маълумотга эга буласиз.

1- ТЕСТ

Куйидаги ^аракатларни амалга оширинг:

(чап цулни Ч ^арфи, унг цулни У царфи билан белгиланг)

1. Бармокларингизни бир-бири билан ковуш-тиринг, бирлаштиринг. Кайси кулингизнинг бош бармоFи устки кисмда турибди? (Ч ёки У)

2. Асосий (доминанта) кузни аникланг. Бунинг учун бир варак ок ко*озни олиб, кок марказидан кичкина тешикча тешинг. Энди шу тешикчага иккала кузингиз билан бир вактда каранг. Караган пайтингизда олдин бир кузин-гизни, кейин иккинчи кузингизни галма-гал юмиб куринг. Сиз керакли предметни факат асосий куз билан курасиз! Кайси кузингиз асо-сийлигини шу йусинда аникланг. (Ч ёки У)

3. Кукрагингизда кулларингизни бир-бирига ковуштиринг. Кайси кулингиз устида турибди? (Ч ёки У)

4. Карсак чалинг. Кайси кулингиз устида, яъни карсакни чикаряпти? (Ч ёки У)

Ушбу тест натижалари нафакат сиздаги мия яримшарларининг фаолияти, балки сиздаги характер хусусиятларингизни аниклаш имко-нини беради. Олинган харфлар комбинацияси (масалан, ЧЧЧУ) асосида уз характерингиз турини билишингиз мумкин:

1) УУУУ - барча томондан кабул килинган фикрларга йуналганлик, кушилиб кетиш кучли-лиги, яъни стереотипларга йуналганлик. Бу консерватив типдаги характер тури. Ушбу тип-даги инсон турFун, стабил (туFри), одатда узгармас хулк-атворга эга.

2) УУУЧ - узига ишончсиз консерватизмни намоён этади. Кучсиз темперамент. Яъни катьиятсизлик, куркоклик, тез толикиш мав-жуд.

3) УУЧУ - мулокотни осон урнатишга мойил (кокетка), катъиятли, хазилкаш, фаол, жушкин, темпераментли, артистизм кучли ривожланган. Бундай инсон билан мулокотга киришишда хазилни тушуниш ва ишлата билиш хамда катъиятлиликни намоён этиш мухим. Бундай

инсонлар кучли типдаги инсонлар булгани боис, кучсиз, заифларни ёктирмайдилар, уларни бир туртиб узларини химоя килишга ундайдилар.

4) УУЧЧ - кам учрайдиган ва мустакил характерга эга типдаги инсонлар. Олдинги типга баъзи томонлари билан ухшаш, лекин улар нисбатан камрок куч, катъиятга эга, юмшокрок инсонлар. Катъиятсизлик (чап кулда карс уриш) ва характер каттиклиги (унг асосий куз) орасида кандайдир карама-каршилик учраб туради. Муносабатларга, алокага тез киришиб кетади, лекин янги жой, нарсалар, одамларга секин куникади.

5) УчУУ - ишбилармонлик хос булган инсон, унга хос асосий характер хусусиятлари - тафак-курнинг аналитик типи ва юмшоктабиатлилик ижобий уЙFунлашади. Одатда аёлларда учрайди. Хамма билган ишбилармон аёл типи. Янги жой, нарсалар, одамларга секин куникади, урганади, эхтиёткор. Бундай инсонлар зиддият-ларга «очик», «пешонама-пешона» чикиш-майди. Уларда хисоб-китоб билан иш юритиш, сабрлилик, муносабатларда сокинлик, хатто баъзида совуклик намоён булади.

6) УЧУЧ - жуда кам учровчи, буш харак-терли инсонлар. Химоясиз, яъни химояга мухтож, зиддиятли вазиятларга «юраги» йук, турли таъсир доираларига берилувчан. Одатда факат аёлларда учрайди.

7) УЧЧУ - янги таассуротларга берилувчан ва зиддиятли вазиятларни умуман келтириб чикармайдиган, доимийлик, бир хилликни ёктирмайдиган инсонлар. Бундай характер типидаги инсонларга эмоционал секинлик хос булиб, улар одатда соддадил, оддий, лекин шу билан бирга кам учровчи мулокотда курк-маслик, янги типдаги хулк-атворга осон кучиб утиш билан ажралиб турадилар. Одатда аёл-ларда учрайди.

8) УЧЧЧ - узгарувчан ва мустакил характер типидаги инсонлар. Асосий хислатларига аналитик фикрлаш билан чап кулликларга тегишли барча хислатлар хос. Кам учровчи типга ман-суб.

9) ЧУУУ - энг куп учровчи, турли шароит-ларга осон мослашувчан характер типидаги одамлар. Асосий характер хусусиятлари - эмо-ционаллик етарли катъият билан уЙFунлашган

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

х,олда, х,аётдаги стратегик, мух,им саволлар, муаммоларни х,ал этишда, масалан, кимга уйла-ниш (турмушга чикиш), каерга укишга кириш ёки ишлаш каби муммоларни х,ал килишни х,еч кимга ишониб бериб куймайди. Бегоналарнинг таъсир доирасига тушиши юкори. Деярли барча характер типидаги инсонлар билан осон мулокот урната олади. Эркакларда эмоционал-лик паст, кучсиз, купрок флегматик темпера-ментга мойиллик сезилади, кузатилади.

10) ЧУУЧ - юмшоктабиат, таъсир доирасига ён берувчи. Узига нисбатан алох,ида муноса-батни кутади ва талаб килади. Бу турдаги инсонлар «кирол ва киролича»лардек узларига алох,ида бир муносабатни кутадилар.

11) ЧУЧУ - энг кучли типдаги характерга эга инсонлар, узгаларнинг таъсир доирасига деярли тушмайдилар, бунинг учун кучли ёки турфа хил таъсирлар, анча х,аракатлар талаб этилади. Узида катъийликни намоён этади, аммо бу баъзида иккинчи даражали нарса-ларда котиб колишга олиб келиши кузатилади. Кучли индивидуаллик, кийинчиликларни мар-донавор енгиб утиш хусусиятига эгалар. Бего-налар нуктаи назарига бефарклик, кандайдир консерватизм мавжуд. Бундай инсонлар инфантил одамларни (ёш болаларга хос хусу-сиятлари бор) ёктиришмайди.

12) ЧУЧЧ - кучли, деярли бошкалар таъсир доирасига тушмайди. Асосий хусусиятлари -ички агрессивлик ташки эмоционаллик ва юмшоклик билан намоён булади. Тезда узаро таъсирларга киришади, лекин узаро тушунишга секин-асталик билан эришади.

13) ЧЧУУ - дустоналик ва соддадиллик, кизикишлардаги таркоклик намоён булади.

14) ЧЧУЧ - соддадиллик, юмшоклик ва ишонувчанлик. Бу жуда кам учровчи тип.

15) ЧЧЧУ - асосий характер хусусиятлари эмоционаллик катъиятлилик билан уЙFунлаш-ган х,олда келади. Энергиянинг куплиги, лекин таркоклик булганлиги учун тез, уйламай карорлар кабул килиш х,олатлари учрайди. Шунинг учун бундай инсонлар билан мулокотда кушимча «тормоз механизм»лари керак булади.

16) ЧЧЧЧ - унг яримшарларга хос булган х,амма хусусиятлар мавжуд булиб, бу инсонлар барча нарсаларга янгича назар билан кара-

шади, эмоционаллик кучли намоён булади. Бундай инсонларда эгоизм кучли булиб, уларга яккол намоён булувчи индивидуаллик, кай-сарлик, тартиб-коидаларга буйсунмаслик хос.

2- ТЕСТ

Саволларга жавоб бериб, балларни

ёзиб чицинг: «Чап» - 1 балл, «Барибир» - 2 балл, «Унг» - 3 балл

1. Одатда кайси кулда ёзасиз?

2. Кайси кулда расм чизасиз?

3. Кайси кул билан копток отасиз?

4. Кайси кулда теннис ракеткасини ушлайсиз ва х,оказо?

5. Кайси кулда тиш чёткасини ушлаб тиш ювасиз?

6. Кайси кулда пичок ушлаб бирор нарса туFрайсиз? (Санчкисиз.)

7. Кайси кулда болFа ушлаб, мих кокасиз?

8. Гугурт ёкканингизда одатда гугуртни кайси кулингизда ушлайсиз?

9. Кайси кулда одатда учирFични ушлаб учирасиз?

10. Кайси кул билан карта колодаси устини оласиз?

11. Игнага ипни кайси кул билан утказасиз?

12. Кайси кулда пашша ургични ушлайсиз?

Натижалар:

33-36 - х,акикий унг кул;

29-32 - унг кул;

25-28 - деярли унг кул;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

24 - амбидекстр;

20-23 - деярли чап кул;

16-19 - чап кул;

12-15 - х,акикий чап кул.

Хулоса килиб айтганда, кайси мия ярим-шари фаолиятининг устунлигидан катъий назар, х,ар бир яримшар бекиёс, такрорланмас ва бири-бирини тулдириб турганлиги боис, уларнинг х,ар иккисининг фаолияти инсон х,аёти, унинг кундалик фаолияти, умуман ол-ганда комиллик чуккисига эришишида мух,им ах,амиятга эга. Шунинг учун психолог сифатида боланинг гудаклигидан х,ар иккала яримшар-ларни бирдай ривожланишини таъминлаш максадида куйидаги тавсияларни бериб утамиз:

1. Болангизни биз таклиф килган методика-ларни1 утказган холда кайси мия яримшари фаолияти устунликка эга эканлигини аниклаб олинг.

2. Боланинг 2-3 ёшиданок агар у унг кул булса, демак чап кулини ривожлантиришга йуналтирилган машкларни даставвал 1 ойда 1 кун барча ишларни факат чап кулда бажа-ришга йуналтирилган «Чапакайлар куни»ни утказиб туринг. Мисол учун, бугун уй юмушла-рини факат чап кулда бажарамиз. Кейинчалик ушбу машкларни 1 ойда 2 кун, 3 кун, хар хаф-тада бир марта ва ундан купрокка купайтириш мумкин. Ушбу машклар болада хар иккала яримшарни бирдай ишлашини ва хатто ижо-дий махсулдорликни (креативлик, ижодий тафаккур фаолиятини) таъминлайди.

3. Ушбу машкларни нафакат уй шароитида, балки мактабда хам жорий этиш, айникса мехнат, ижодий дарсларда болаларда ижодий тафаккурни ривожлантиришга эришишда мак-

садга мувофикдир. Буни кайчидан фойдала-нишда, бичиш ва тикишда, пиширикларни пиширишда амалиётга жорий этиш айникса фойдали.

4. Дунё тажрибаси чапакайларни унг кулга мажбурлаб ургатишдан воз кечган холда, кайси кулда ёзиш ёки ишлаш кулай булса, уша кулдан фойдаланиш мухимлигини курсатади.

5. Одатда амбидекстр ва чапакай болалар укиш жараёнида маълум кийинчиликларни бошдан кечиришади, шунинг учун уларга нис-батан алохида эътибор талаб килинади. Хар бир болага таълим-тарбия беришда унинг индивидуал хусусиятларини хисобга олиш мухим. Агар сизда чапакай ёки амбидекстр болани тарбиялашда маълум бир кийинчи-ликлар мавжуд булса, болангизнинг аклий ёки ижодий салохиятини туFри очиб беришга ёрдам берувчи мутахассис психологга муро-жаат этишингиз лозим.

Адабиётлар руйхати:

1. Амбидекстрия. // Большой психологический словарь. / Сост. Б.Мещеряков, В.Зинченко, изд. 3-е. - Ростов н/Д.: «Феникс», 2008. -С. 182.

2. Ефимова И. В. Амбидекстры: Нейропсихология индивидуальных различий. - СПб: «КАРО», 2007.

3. Природа функциональной моторной асимметрии у животных. / М. Е.Иоффе, Е.В.Плетнева, И.С.Сташкевич. - Институт высшей нервной деятельности и нейрофизиологии РАН.

4. Ефимова И.В. Функциональная асимметрия мозга и её связь с развитием речи у детей. // Журнал «Вопросы психологии», 1992, №24. -С. 12-18.

5. Alina Rodriguez et al. (2010). «Mixed-Handedness Is Linked to Mental Health Problems in Children and Adolescents». e340-e348.

6. Mixed-Handed Children More Likely to Have Mental Health, Language and Scholastic Problems, Study Finds. Science News. ScienceDaily. 2013.

7. Tolkien J. R., R. Eldarin Hands, Fingers and Numerals and Related Writings - Left and Right (англ.) // Vinyar Tengwar (англ.) русск. : journal. - Crofton, MD: C.F. Hostetter, 2005. Вып. 47. -С. 9.

8. www.psychology.net.ru

9. www.tashxis.uz

10. www.malaka.uz

11. www.indigo-papa.ru

12. www.deti-indigo.ru

13. www.nkj.ru

1 Арапбаева Д.,Норкулова Н., Рустамова М. Низомий номидаги ТДПУнинг «БошланFич таълим мехнат дарсларида укувчиларнинг ижодий тафаккурларини ривожлантириш методологияси» мавзусидаги (2016-2017й.й.) ЁФ-1-15 ракамли фундаментал илмий лойихаси натижалари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.