CC BY
5UO'K: 669.36 - 10.5281/zenodo. 10707877
MIS ISHLAB CHIQARISH SANOATI VA UNDA HOSIL BO'LUVCHI TEXNOGEN CHIQINDI MANBALAR VA ULARNING TARKIBIDAN METALLAR AJRATIB OLISH IMKONIYATLARI
Karshiboyev Sherzod Bekmaxamatovich
(PhD) Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq fliali, Olmaliq shahri, O 'zbekiston
Mamaraximov Safarali Kamolidinovich
(Assistent) Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq fliali, Olmaliq shahri, O 'zbekiston
Shamatov Sirojiddin Abdijalil o'g'li
(Doktarant) Toshkent kimyo texnologiya instituti, Toshkent shahri, O'zbekiston
Raxmanov Ilxom Uralbay o'g'li
(Doktarant) Toshkent kimyo texnologiya instituti, Toshkent shahri, O'zbekiston
Annotatsiya. Maqolada mineral xomashyo va polimetall rudalarni ulardan foydali komponentlarni to 'liq ajratib olish va qayta ishlashning samarali usullarini ishlab chiqish bo'yicha tadqiqot natijalari keltirilgan. Bundan tashqari, misni qayta ishlash zavodi chiqindilarini chuqur qayta ishlash texnologiyasini yaratish bo 'yicha tajribalar o 'tkazildi, chiqindilarning joylashishi, granulometrik, mineralogik va kimyoviy tarkibi o 'rganildi. Mis ishlab chiqarish sanoati chiqindilari, ular tarkibidan kamyob, nodir va og'ir rangli metallarni ajratib olish imkoniyatlari keltirilgan. Har bir texnalogik jarayonlarda hosil bo 'luvchi bu moddalar nafaqat o 'zida qimmatbaho metallar saqlaydi, balki ularni qayta ishlash iqtisodiy ham ekalogik masaladir.
Kalit so'zlar: oraliq mahsulot, texnogen chiqindilar, changlarni qayta ishlash, pirometallurgiya, kimyoviy boyitish, gidrometallurgiya.
ПРОМЫШЛЕННОСТЬ ПО ПРОИЗВОДСТВУ МЕДИ И ОБРАЗУЮЩИЕСЯ В НЕЙ ТЕХНОГЕННЫЕ ИСТОЧНИКИ ОТХОДОВ И ВОЗМОЖНОСТИ ИЗВЛЕЧЕНИЯ МЕТАЛЛОВ ИЗ ИХ СОСТАВА
Каршибоев Шерзод Бекмахаматович
(PhD) Алмалыкского филиала Ташкентского государственного технического университета имени Ислама Каримова, ААмалык, Узбекистан
Мамарахимов
Сафарали Камолидинович
(Ассистент) Алмалыкского филиала Ташкентского государственного технического
университета имени Ислама Каримова, ААлмалык, Узбекистан
Шаматов Сироджиддина Абдижалилович
(Докторант) Ташкентский химико-технологический институт, Ташкент, Узбекистан
Рахмонов Илхом Уралбой угли
(Докторант) Ташкентский химико-технологический институт, Ташкент, Узбекистан
Аннотация. В статье представлены результаты исследований по разработке эффективных методов комплексного извлечения и переработки минерального сырья и полиметаллических руд из него. Кроме того, проведены эксперименты по
созданию технологии глубокой переработки отходов медеперерабатывающего завода, изучено местонахождение, гранулометрический, минералогический и химический состав отходов. Представлены отходы медной промышленности, возможности извлечения из их состава редких, редких и тяжелых цветных металлов. Эти вещества, образующиеся в каждом технологическом процессе, не только содержат ценные металлы, но их обработка также экономична и экологична.
Ключевые слова: промежуточный продукт, техногенные отходы, переработка пыли, пирометаллургия, химическое обогащение, гидрометаллургия.
THE COPPER INDUSTRY AND THE TECHNOGENIC WASTE SOURCES FORMED IN IT AND THE POSSIBILITY OF EXTRACTING METALS FROM
THEIR COMPOSITION
Karshiboyev Sherzod Bekmakhamatovich
(PhD) Almalyk branch of Tashkent State Technical University named after Islam Karimov, Almalyk, Uzbekistan
Mamarakhimov Safarali Kamolidinovich
(Assistant) Almalyk branch of Tashkent State Technical University named after Islam Karimov, Almalyk, Uzbekistan
Shamatov Sirodzhiddin Abdizhalilovich
(Doctoral student) Tashkent Institute of Chemical Technology, Tashkent, Uzbekistan
Rakhmanov Ilkhoma Uralbayugli
(Doctoral student) Tashkent Institute of Chemical Technology, Tashkent, Uzbekistan
Abstract. The article presents the results of research on the development of effective methods for the complex extraction and processing of mineral raw materials and polymetallic ores from them. In addition, experiments were carried out to create a technology for deep processing of waste from a copper processing plant, and the location, granulometric, mineralogical and chemical composition of the waste was studied. The waste of the copper industry and the possibilities of extracting rare, rare and heavy non-ferrous metals from their composition are presented. These substances, generated in each technological process, not only contain valuable metals, but their processing is also economical and environmentally friendly.
Keywords: intermediate product, industrial waste, dust processing, pyrometallurgy, chemical enrichment, hydrometallurgy.
Kirish. So'nggi yillarda kon-metal-lurgiya sanoati sanoatning boshqa tarmoq-lari singari jadallik bilan rivojlanmoqda. Xususan ishlab chiqarish bo'lgan joyda albatta chiqindi ham hosil bo'ladi. Bu chi-qindilar yillar o'tishi bilan o'z nomini xomashyo yoki yarim mahsulot so'zlariga almashtiriladi. Ya'ni hozirgi kunda chiqindi deb yuritilayotgan resurs ham kelajakda kerakli manbaaga aylanadi. Chiqindilarni qayta ishlash masalasi esa har doimgidan
ham muhim masala bo'lib kelmoqda. Bu borada Respublikamizda bir qancha qonun-lar ham qabul qilinmoqda.
Bejizga biz so'zni Olmaliq shahridan boshlamadik ma'lumki Olmaliqda yiliga 37 million tonnadan ortiq ruda qayta ishlab kelinmoqda. Ushbu rudani avval boyitish fabrikalariga keltiriladi va boyitish jara-yonini asosiy mahsulotlari boyitma va xvost hisoblanadi. Boyitma eritish pechlariga yu-borilsa xvost esa maxsus joyda (Хвосто-
хранилише) larda to'planadi.
Adabiyot tahlili va usullari. Xvost (konchilik ishida) - foydali qazilmalarni boyitish natijasida hosil bo'ladigan va tarkibida asosan bo'sh tog' jinsi hamda kam miqdorda qimmatbaho komponentlar saq-lagan chiqindi. Hozirda xvostlarni qayta ishlashning an'anaviy usuli tatbiq etilma-ganligi sababli hozirda ular otval yoki xvostoxranilishelarda to'planmoqda. Bu to'plangan xvostlar bugungi kunda texnogen xomashyo deb yuritilmoqda. Tarkibiga aso-
san metallarni ajratib olish iqtisodiy hamda xomashyoni komplekis qayta ishlash imko-niyatlari mavjud.
Boyitmalar aralashmasi shixta tay-yorlanib eritish pechlariga yuborilib (YQP: Yallig' qaytaruvchi eritish, KMEP: Kislo-rodli mashalli eritish pechi, VP: Suyuq vannada eritish Vanikov pechlari mavjud) pechlarda shlak shteyn va gaz hosil bo'ladi. Chiqindi shlak tarkibi quyidagicha bo'lib qayta ishlashning ilmiy yechimini talab etiladi.
1-rasm."Olmaliq-KMK AJ" xvostlar namunasini kimyoviy tahlil qilish natijalari [1].
1-jadval
"Olmaliq-KMK AJ" shlak
tarkibi quyidagicha[2]
^^^^^^^^^Pechlar KMEP YQP VP
Komponentlar ^^
Cu 0,83 0,61 0,7
Fe umum 34,6 34,7 32-43,5
Sio2 32,6 34,6 20-35
Äl2Ü3 6,9 2,8 -
CaO 0,5 3,6 2-2,8
Zn 1,2 1,8 2-5
Pb 0,3 0,1 0,1-0,8
Fe3Ü4 15,1 17,2 -
S 2,1 0,2-7 0,7-3,5
MgO 0,8 1,6 -
Xususan, bigina Vanyukov pechining o'zida sutka davomida pechda borayotgan jarayon va berilayotgan shixta xomash-yosining tarkibiga ko'ra elektrofiltirlarda hosil bo'lgan mayda chang miqdori 10-18 t ni tashkil etadi. Ushbu chang saoat
miqyosida rux, mis hatto nodir metallar ajratib olish xom-ashyo sifatida foydalanish iqtisodiy hamda ekalogik samarali hisob-lanadi.
Xususan "Olmaliq-KMK AJ" ga qarashli kamyob metallar ishlab chiqarish
2-jadval
"Olmaliq-KMK AJ" Konvertor va VP Elektrofilter changi tarkibi [3].
Komponentlar 5 g namuna % konvertor VP elektrofiltr Komponentlar 5 g namuna % konvertor VP Elektrofiltr
Cu 1,5 5,04 Pb 43,49 32
Fe umum 0,37 7,96 Re 0,0034 0,0005
Sio2 0,008 1,64 S 0,002 10,93
ЛЪОз 0,46 0,56 MgO 1,16 1,52
CaO 0,24 0,54 Ag g/l 7 10
Zn 12,56 7,49 Au g/t 12 5
3-jadval
"Olmaliq-KMKAJ" Anod misni elektrolitik tozalashdan hosil bo'lgan ishlatilgan __elektrolit tarkibi [4]._
Nomlanishi Tarkibi
Cu Ni As Sb Pb H2SO4
Mis katodi, % 99,99 0,0001 0,0005 0,0004 0,0005 Tarkib -0,0015
Ishlatilgan elektrolit, g/sm3 45 -50 6,0-8,5 2,7-3,2 0,3-0,4 - 120-140
Shlam, % 12-20 0,3-1,4 2,1-3,5 8,0-9,6 11-16 sulfat 7-15
4-jadval
Reniy soribsiyadan chqqan texnalogik eritma tahlil natijalari quyida [5].
Elementlar Miqdori mg/l Elementlar Miqdori mg/l
Reniy 20 Iridiy 1
Oltin 1 Ruteniy 1
Platina 9 Alyuminiy 396
Kumush 77 Kalsiy 789
Kobalt 2 Marganets 48
Xrom 3 Nikel 113
Magniy 48 Qo'rg'oshin 428
Surma 60 Palladiy 9
Qalay 4 Kremniy 42
Molibden 8-16 g/l Rux 2.1 g/l
Mis 1.7 g/l Temir 1.1 g/l
sexida molibden yarimtaryyor mahsuloti flotakonsentratini oksidlovchi kuydirish jarayoni amalga oshirilib 500-6000C haroratda mis, temir, qo'rg'oshin, rux va boshqalarning sulfidlari kislorod bilan reaksiyaga kirishib sulfatlar va oksidlarni hosil qilishi ma'lum.
MeS2 + 1.5O2 = MeO + SO2; 2SO2 + O2 ^ 2SO3;
MeO + SO3, MeSO4.
Molibdenidlarini kuydirishda, reniy-ning katta qismi reniy oksidiga oksidlanib, sublimatsiya qilinadi va gaz oqimi bilan chiqib ketadi.
2ReS2 +7.5O2 = Re2Oy + 4SO2.
Chiqindi gaz vakkum ta'sirida toza-lovchi chang kamerasiga boradi ichi bo'sh skrubberga kiradi, u yerda suv bilan sepilishi tufayli reniy va osmiyning asosiy gazlari quyultiriladi va molibden tarkibidagi birik-malar va oltingugurt bug' oksidlari qisman olinadi. Reniyning kontsentratsiyasini oshi-rish uchun eritmalar bir necha marta aylanadi. H2SO4 - 300^350 g/dm3 tarkibiga kirgan holda, eritmasidagi reniy miqdori Re
Mis ishlab chiqarish zavodi tarkibiga kiruvchi sulfat kislota ishlab chiqarish sexi ikki yirik bo'limlarga bo'linadi bular (SK 3) va (SK 4). Bu ikki bo'lim metallurgiya sexidan jami 345000 m3/soat hajmdagi gazlarni qabul qilish imkonyatiga ega hisoblanadi. (SK 3) bo'limi kelayotgan gazlarni sovutish uchun soatiga 40 m3 suv sarflaydi va shuncha miqdorda oqova suvi hosil qiladi [3]. (SK 4) bo'limi esa kelayotgan gazlarni sovutish uchun soatiga 60 m3 suv sarflaydi va shuncha miqdorda oqova suvi hosil qiladi. Ushbu oqova suvlarini neytralizatsiya qilishning yangi usuli yoki boshqa bir muayyan jarayonga tadbiq etilishi sanoat ishlab chiqarish korxonalariga mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishga, ishlab chiqarishda yangi texnalogiyalarni jalb qilishga, kerakli reagentlarning sarf xarajatlarini ma'lum darajada kamaytirishga va ekologik ahvolning yaxshilanshiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bu gazlarni changlardan tozalashda suvdan foydalaniladi natijada chiqindi suvlar hosil bo'ladi bu chiqindi
5-jadval
Changdan tozalash kamerasidan chiqayotgan kislotali oqova suvi tarkibi
Cu Zn As Bi Re Se H2SO4
323 mg/l 421 mg/l 82 mg/l 52 mg/l 3 mg/l 2 mg/l 29 mg/l
- 0,7^3 g/dm3 ga yetkaziladi hamda filtirlanib dag'al changlar ushlab qolinib sorbsiya jarayoniga beriladi. Reniy eritmani bosim rezervuarlaridan Sim - 202 sorbentidan pastdan tepaga ketma-ket ulangan ustunlar orqali o'tkazib sorbsiya qilinadi, sorbsiyasidan so'ng hosil bo'layotgan texnologik eritmadan molibden, reniy va boshqa turdagi metallarni ajratib olish nafaqat atrof muhitga balki xomashyoni kompleks qayta ishlash imkonini beradi.
suvlar tarkibi quyidagicha:
Xulosa. Mis ishlab chiqarish sanoati va unda hosil bo'luvchi texnagen chiqindi manbalari flotatsion boyitishda xvostlar, shteynga eritish, konvertorlash jarayonlarida shlak, chiqindi gaz tarkibida changlar va boshalar. Kimyoviy va mineralogik tarkibiga ko'ra qayta ishlash natijasida nodir va noyob metallarni ajratib olish davlat iqtsodiyotiga salmoqli hissa qo'shibgina qolmay, balki ekalogik nuqtai nazaridan
www.srt-iournal.uz
ham samaralidir. Xususan dunyo miqyosida metallarga bo'lgan talabning ortishi, metal -larga boy konlaring tugab borishi, ushbu
texnogen chiqindilarni kompleks qayta ish-lash zaruriyatini ko'rsatmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Masidiqov E. M., Karshiboev S. Possibilities of increasing the efficiency of the technology of hydrometallurgical processing of lead concentrates //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 3.
2. Самадов А.У., Аскарова Н.М. Совершенствование переработки шлаков медного производства. Издательство Ташкент. «VNESHINVESTPROM» 2020.103 с.
3. Abduraxmonov, S., Mamaraximov, S., Xaydaraliyev, X., & Shaxobov, T. (2022). Olmaliq sharoitida konvertor changlarini qayta ishlashning zamonaviy usuli. Science and Education, 3(4), 315-319.
4. Boltayev O. N. et al. TARKIBIDA MIS VA NIKEL IONLARI SAQLAGAN ERITMALARDAN METALLARNI TURLI XIL USULLAR BILAN CHO 'KTIRISH IMKONIYATLARINI O 'RGANISH //Студенческий вестник. - 2020. - №. 7-3. - С. 87-89.
5. Mamarahimov, S. K., Rahimov, S. D., & Xoliqulov, D. B. (2021). Kamyob metallar ishlab chiqarishda ajralib chiqayotgan chiqindi suvlar tarkibidan metallarni ajratib olish imkoniyatlarini o'rganish. Science and Education, 2(6), 278-283.
