CC BY
24According to information from anthologies, Zukhuri is a modest, hardworking, virtuous andpure person, his moral philosophy has social aspects, and he expressed his views on the commonality of human values and the formation ofan idealperson. An important point in the expression ofthe poet's moral thoughts is that at the center of perception and enlightenment, whether in theoretical gnosis or experience, in Sufi or poetic thought, or in philosophical or social thought, there is a philosophical, social and moral education tilted in all directions.
Zukhuri's upbringing school was influenced by the social situation of the time, and the poet praised good morality and condemned bad human behavior. Considering happiness as the basis of human existence, the poet considers a special system of universal human morality: friendship, avoidance of hypocrisy, truth, patience, avoidance of unnecessary and ostentatious customs, good hope for the future, self-confidence, confidence in the future, good vision, modesty, lack of fat content, honesty, loyalty, humility, lack of selflessness, independence, freedom, avoidance of flattery, courage, non-violence, silence when necessary, avoidance of slander, refrainingfrom jihad and selfishness. In his gazelles, he developed the school of morality of Persian and Tajik writers with such a strong moral philosophy.
The poet's sofa begins with an exposition of morality (the fifth gazelle), and friendship is the most eloquent subject of his morality.
Key words: Zukhuri Turshezi, Indian style, gazelle, poetry, literature, moral philosophy, meaning, education, perfect man, gnosis, society, friendship, humility.
Сведения об автора:
Шарипов Шариф Рахмонович,-кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка и документации Академии государственной управлении при Президента Республики Таджикистан, телефон +992(92) 757 32 28; ssssharil@mail.ru
About the author:
Sharpov Sharif Rakhmonovich - candidate of Philology, associate ofthe Department of Tajik Language and Documentation of the Academy of Public Administration under the President of the Republic of Tajikistan, phone +992 (92) 757 32 28; ssssharif@mail.ru
МИРЗО ТУРСУНЗОДА - МУАРРИФГАРИ ТОЧИКОН ДАР ШАРКИ АРАБ
Каримова Ш.Т.
Институти омузиши масъалазри давлатзри Осиё ва Аврупои АМИТ
Дар давраи шуравй робитахои хамачониба байни давлатхои арабизабону Чумхурии Точикисгон огаз гаштанд. Аз чумла, робитахои адабиву фархангии точику араб дар ин даврон хеле вусъат ёфтанд. Далели ин гуфтахо иктибосесг, ки аз китоби «Равобиги байналхалкии РСС Точикисгон» (Душанбе,1965) оварда хохад шуд: «Мохи феврали соли 1944 дар асоси конуне, ки Совети Олии СССР кабул карда буд, ба Консгигутсияи СССР моддаи 18 - а илова карда шуд, ки мувофики он республикахои игтифокй хак доранд ба таври мустакил ба арсаи байналхалкй бароянд, ба шарти он ки мукаррар намудани асосхои умумии ичрои функсияхои сиёсати хоричии республикахои иттифокй дар ихтиёри СССР монад.» Худи хамин хел модда дар Консгигутсияи РСС Точикисгон хам хаст:
«Моддаи 16-а. Республикаи Совеггии Сотсиалистии Точикисгон хукук дорад, ки бо давлатхои хоричй бевосита муносибат кунад, бо онхо ахдномахо бандад ва ба давлатхои хоричй намояндахои дипломатй ва консулй фиристода, намояндахои онхоро кабул кунад». [1, 3-4].
Яке аз арабшиносони номвари точик устод Точиддин Мардонй ки равобиги мутакобилаи давлатхои араб ва точикро дар давраи шуравй хеле амик тахкик намудааст, дар яке аз маколахои хеш, ки «Арабистика в Таджикистана в советский период» ном дорад, оид ба пайдоиш ва вусъат ёфтани илми арабшиносй дар Точикисгон, ки махз давраи шуравиро дар бар гирифтааст, маълумоти комил дода, чунин суханхоро навиштааст, ки тарчумаи ин матн пешкаши хонандаи гиромй хохад шуд: «Асосх,ои илми шаркшиносй бо асархои олимони точик С. Айнй, Б.Г.Еафуров, А.М.Бахоуддинов, А.М.Мирзоев, М.Д.Диноршоев, хамчунин мухаккикон ва шаркшиносони рус - В.В.Бартольд, Е.Э.Бертельс, С.Ф.Ольденбург, А.А.Семенов, М.Е.Андреев ва дигарон поягузорй шуда буданд. Дар асархои ин олимон масъалахои гуногуни мухими таърих, фарханг ва фалсафаи точик ва халкхои кишвархои хамсояи Шарки Миёна матрах шудаанд.» [2, 5].
Добили тазаккур аст, ки сахми устод САйнй, устод М.Турзунзода ва устод Ч Икромй дар тахкими равобити адабии арабу точик дар давраи шуравй бузург аст, зеро махз ба шарофати ин абармардон ва бузургони миллат на танхо чахони араб, балки тамоми дунё бо илму фарханг ва маданияти баланди точикон огох гаштанд. Асархои ин устодон ба чандин забонхо тарчума шуда, дар хоричи кишвар чоп шуданд. Хдрчанд хонандаи хоричй пеш аз ин хам бо эчодиёти форсизабонон огохй дошт, вале махз бо тавассути китобхои безаволи ин устодон аввалин бор бо давлати Точикисгон ошной пайдо намуд.
Бояд гуфт, ки дар халкаи ин абармардон, ки ба Ватани худ содикона хизмат намуду номи муборакаш то ба имруз дар дили хамагон накш бастааст, яке аз шоирони сулхпарвару ватандуст ва муборизи даврони
шуравй устод Мирзо Турсунзода мебошад, ки дар Шарки Араб шухрати беандоза дошт. «Суханронихои оташбори Мирзо Турсунзода дар хамоишхои байналмилалй, ки дар сахифахои рузномаву мачаллахои арабй низ интишор меёфтанд, инчунин сафархои зиёди у ба кишвархои арабй, мулокотхои сершумор бо намояндагони табакахои гуногуни ахолй, вохурихои самимонаи у бо мехнаткашони оддии араб хислати шоири асил ва наттоки шахирро, ки чи бо сухан ва чи бо кори амалй барои сулх, дуста, инсонгарй ва ватанпарастй мубориза мебурд, барои онхо намоиш мегузошт». [3, 134-135].
Мусаллам аст, ки М.Турсунзода раиси кумитаи шуравии хамбастагй бо кишвархои Осиё ва Африко буд ва бевосита бо давлатхои арабизабони Африкову берун аз Африко сарукор дошт. Мардуми араб ва ачам Мирзо Турсунзодаро чун шоири озодихох ва инсондуст мешинохтанд.
«Аввалин асари назмии устод М.Турсунзода, ки ба арабй тарчума шудааст, достони у «Садои Осиё» буд. Тарчума дар мачаллаи лубнонии «ат-Тарик» ба нашр расидааст. Хабарро дар бораи ин вокеаи фарахбахш дар хамон замон дар рузномаи «Маориф ва маданият» (25 ноябри соли 1961) шодравон профессор В.ПДемидчик чоп карда буд, вале бо таассуфи зиёд кайд кардан лозим меояд, ки у на шумора ва на соли нашри онро зикр накардааст ва кайд намудааст, ки номи мутарчим оварда нашудааст.» [3, 136].
Хдмчунин мутарчимони араб Мохир Асал ва Абубакр Юсуф ашъори 17 шоири бузурги шуравиро аз забони русй ба забони арабй тарчума намуданд, ки мохи августи соли 1973 нашриёти «Дор -ал- араб» дар Бейрут интишор шуд. Чи тавре ки устод Мардонй навиштааст: «Мунтахаб «Панчох касидаи шуравй» («Хамсин касида суфйетия») номгузорй шудааст. Нашри ин китоб бо ташаббуси адиби машхури Лубнон Сухайл Идрис ба амал бароварда шудааст".[3, 136-137].
Арабшиноси барчастаи точик устод Нарзуллохи Назар низ шеърхои «Замин», «Х,амин кофист» -и устод М.Турсунзодаро ба забони арабй тарчума намудааст, ки ин шеърхо дар вактхои гуногун дар «ал -Мачалла ас - суфйетия», «аш - Шабоб ас - суфйети», «Анба Моску» ба табъ расидааст.
Лозим ба ёдоварист, ки китоби Нарзуллохи Назар «Авроку-л-мутафаррика» ном дорад, ки соли 2017 дар Крхира чоп шудааст. Муаллиф дар китоби мазкур аз Мирзо Турсунзода шуруъ намуда, ашъори нуздах шоири дигари даврони шуравй ва истикдолиятро аз забони точикй ба забони арабй тарчума намудааст. Зикри ин нукта низ чоиз аст, ки устод ННазар танхо ду шеъри устод Мирзо Турсунзода «Ч,они ширина» (Еолиятй) ва Эй дили ман (Ё фуодй) - ро ба забони арабй тарчума намудааст. Шеъри машхури устод М.Турсунзода, ки «Ч,они ширин» ном дорад, аз тарафи мутарчими арабшинос Н.Назар бисёр дар сатхи баланд тарчума шудааст. Н.Назар номи шеърро тарчумаи тахтуллафзй накарда, балки тарчумаи озод кардааст. Зеро тарчумаи калимаи арабии «Fолиятй» - ба забони точикй «кимматбахои ман» мебошад. Агар устод Н.Назар номи шеърро «рухй» (чонам), «хилвй» (ширинам) ва ё «руху-л-хилв» мегузошт, тарчума тахтуллафзй мешуд, вале ибораи «руху-л-хилв» дар забони арабй якчанд маъноро дорад, шояд аз хамин сабаб мутарчим лозим донист ки номи шеърро «Fолиятй» (азизам ё кимматбахои ман) ном гузорад. Аслан калимаи «рух» дар К^уръон ба маънои Чдбраил хам омадааст, барои хамин чи хеле ки кайд шуд, сарлавхаи шеъри тарчуманамудаи устод Н.Назар низ муносиб ва мувофик аст. Нигорандаи макола кушиш намуд матни аслро бо матни тарчуманамудаи устод Н.Назар мавриди мукоиса ва тахлил карор дихад. Шеъри устод М.Турсунзода, ки бо чунин сатрхо шуруъ шудааст: «Ч,они ширин, ин кадар чангам макун, Ин кадар бехуда дилтангам макун». Тарчумаи ин байт чунин аст: [7, 21].
.t_>ld_£ Oloi& ^uLilj
Тарчумаи тахтуллафзии навиштахои устод Н.Назар чунин аст: «Азизам, ин чанг карданхоро тарк кун, Ва суханони шиканчадори маро кабул кун.»
Аз ин чо бармеояд, ки мисраи аввал айнан мисли мисраи асл тарчума шудааст. Мисраи дуюм дигар маъноро гирифтааст, вале зикр кардан бамаврид аст, ки арабхо калимаи «дилтанг» надоранд. Агар мутарчим калимаи «дилтанг»- и точикиро тахтуллафзй тарчума мекард, ба забони арабй шеър комилан дигар маъноро мегирифт, аз ин сабаб кори мутарчим хам дуруст аст, ки ба байти аввал ягон байти мувофике ёбад ва боз дар шеър ба авзону кофия ва санъатхои бадей низ ахмият дихад, ки кори чандон содда нест. Байти дигари ин шеър инчо матрах хохад шуд: «Хдр кучо, ки хоб кардам, хестам, Хдр кучо, ки буд чои зистам. Ин дили ман манзили ёди ту буд, Ёди руи хуснободи ту буд.» Тарчумаи ин байтхо чунин аст: [7, 22].
°f&iÁoJI 4i9 Iii MS .pJj^JI Iii ^äÄ^I
Tap'^^^ тaxтyллaфзии бaЙIxoи фaвкyззикp чунин acr
«Xap кyчoe, ки мaн дap он чо муким бyдaм,
Xap кучею, ки мaн он чо мexмoни мyxтapaм бyдaм.
Ин дили мaн бо ёди он ду pyxcop буд,
Ки бa нaздикй бо онхо шиpин гapдaд.
Лозим бa гвъкид acт, ки г^чум^ apaбии шeъp биcëp paвoнy зeбo вa як oxamTC xyби xornmpo дopocг, ки ин нукга дaлeли мaxopaш бaлaнди г'apчyмoнй дoштaни устод H.Ha3appo нишон мeдиxaд.
Бояд гуфг, ки H.Ha3ap дap китоби «Aspo^y- л - мyTaфappикa>> (Пapoкaндaбapгxo) бa чуз a3 ycгoд M.Typcyнзoдa aшъopи нyздax шoиpи дигapи Toчикиcгoн a3 чумл^ Mиpcaид Mиpшaкap, Лоикк Шepaлй, Myъмин Kaнoaт, Бoзop Coбиp, ry№a3ap, Гyлpyxcap, Фapзoнa, Acкap Хдким, Hизoм К^осим, ^утбй Киpoм, Maвчyдa Хiaкимoвa, Хaдиca, Mexpиниco, Зулфия Atcm, Кшол Hacpyллo, Дopo Haчaг, Paxмaт Hap^ Иcфaндиëp вa Бypй Кapимoвpo г'apчyмa нaмyдaacт. [4, 2З4].
Taвpe, ки дap боло зикp шуд, apaбшинocи дaкжк;нaзapи точик ycгoд T.Mapдoнй, ки paвoбиги aдaбии apaбy тoчикpo aмик; тaxкщ нaмyдaacг, дap якe a3 мaкoлax,oи xyд «Aдaбиëта мyc)cиpи точик дap кишвapxoи apaбй» poчeъ бa иxлacy эxгиpoми apaбxo бa устод M. Typcyнзoдa чунин нигaшгaacт: «...Гувохи ин эх!^«^ cипacгyзopй мeтaвoн мaкoлaepo бa шyмop oвapд, ки Х,ишом Caъдия бaъди чaнд хaфтa a3 вaфaги шoиp дap pyзнoмaи - Бaac» дap Cypия тaxти унвони raмaнreзи «Toбиcгoни oxиpини Mnp3o Typcyraw"(18 oкгябpи caли 1977) ингишop дoдaacг». [З, 1З8]. Caъдия Хишом дap бopaи M.Typcyнзoдa дap м^ол^ xeш чунин нaвиштaacт: «Хaмeшa Шapк;и бeдopшyдaиcгoдa вa бо тшоми ходж^ои oлaм пaйвacтapo мyдcфaa мeкapд вa xap фикpy aндeшaи rapaзнoкy xaтoepo оид бa ^paxi™ Шapкy ногавонию бoзмoндaгии он a3 инкишофу пeшpaвй вa a3 paвaндм acp щфо мoндaни он, бapбoд мeдoд» [З, 182].
Зи^и ин нукга низ чоиз acг, ки ycгoд T.Mapдoнй як m^mae бо номи <«Mp3o Typcyнзoдa вa чяхони apaб» нaвиштaacг, ки бapoи нaвиштaни мaкoлa мyaллиф бо w^œa™ пиcapи шoиpи cyлxпapвap Пapвиз Typcyнзoдa a3 бойгонии Оcopxoнaи aдaбии ycгoд M.Typcyнзoдa низ иcгифoдa бypдaacт. A3 бoйгcнй якчaнд хуччягхову нoмaxce пaйдo шyдaaнд, ки aдибoни apaб бa ycгoд M.Typcyнзoдa Hpcon нaмyдa бyдaaнд. Чи xene ки мyaллиф миccл oвapдaacт: <ßa кapoбaг'и MHp3o Typcyнзoдa вa мyнccибaтxoи y бо Myxaммaд Солих Бaxp an-улум (шoиpи мaъpyфи иpoкй) га дигap нaмoяндaroни г'aбaкaxoи гуногуни xan^H ^o^, як дacтa мaкгyбxo, бapкиявy дaъвaтoмaxo, xaмчyнин кигобхои бо ccядacт тaкдимшyдaи онхо дaлoлaт мeкyнaд.» [З, 175].
Бapoи миccл пpcфecccp T.Mapдoнй г^чум^ мaкгyби фиpиcгoдaи aдиби npo^ Myxaммaд Козим aт-Typaйxиpo дaлeл oвapдaacт. ^мч^ит y cyxaнoни собик poxбapи caзмoни иъломияи Taшкнлaги якдилии xaлкxoи Осиё вa Aфpикa, aдиби ямaнй Фopyк aл - ^a^v^o низ миссл oвapдaacт, ки чунин гyфтaacт: <^ap мaмлaкaгxoи apaб Mиpзo Typcyнзoдapo - ин мунодии фaъoли шяхои сулху coгcиaлизмpo - бa xyбй мeшинoxтaнд вa мeшинccaнд. Бо дили бeкapoнy aмик;и xyд y Faмy шодии oдaмoни oддиpo зиpaкoнa эхсос мeкapд, xaмaи кушишу Faйpaти xyдpo бa xapч мeдoд, ки бapoи бa чoдaи бaxгy caoдaтмaндй к^ш ниxoдaнaшoн ëpй paocнaд...» [З, 169].
Лозим бa ëдoвapиcт, ки ин шoиpи мaxбyб 6opxo бa кишвapxoи apaб caфap нaмyдaacг вa дaлeли ин гyфтaxo ин ш^и шoиp acт:
«^охи K^ypbboey Maдoин, poxи дин, Poxи зapчyяндaroн то ХХинду Чин. Poxи Фиpъaвнy paxM пaйraмбapoн, Poxи Шлу Дaчлaи a3 xyн paвoн... Meпapидeм a3 capи чaндин диëp, A3 capи Бaйгyлмyкaддac шyълaвop, A3 capи xoки Фaлacгинy ^o^- Дaштy caxpoxoи мaйдoни нифокк.» [З, 169].
Бope устод M.Typcyнзoдa дap кoнфepeнcияи дap ^ox^pa бapпoгapдидa ишгиpoк кapдa ин мacъaлapo дap школм xyд «Maшъaли сулх» нaвиштa бyдaacт: «flap 6op^ он, ки мapoми бapкapop кapдaни aдoлaт дap pyи зaмин чй гyнa xaлкxoи Осиё вa Aфpщopo фapo гиpифтaacт, мeтaвoнeм a3 p^ кoнфepeнcияи дap ^ox^pa бapпoгapдидa xyracca бapopeм... Пeш a3 cap шyдaни кoнфepeнcияи якдилии xaлкxoи Осиё вa Aфpикo дap Kox^a, 23 - юми мохи дeкaбpи соли 1957 иди якcoлaгии га^б^ миcpиëн дap Пopг - Caид бa мукобили иcгикnoлгapoни Aнглия, Фapoнca вa Ифоил бapпo гapдид...» [З, 182].
Устод M.Typзyнзoдa бa чуз a3 Kox^a, ки a3 он чо тaaccypaги aчибe гиpифГaacт, боз caфapи Димишкpo низ чунин тacвиp нaмyдaacг: «Maн бa нaздикй a3 Димишк, гатши «X,a3opy як шaб», як xa3opy як aфcaнa дap бopaи имкониятхои бeпcëни инсон, дap бopaи бyзypгй вa м^оми вaй дap p^ зaмин, бapгaшг'aм...» [З, 18З].
A3 нaвиштaxoи боло вa мaxcycaн гaдкнкcгxoи устод T.Mapдoнй бapмeoяд, ки устод M.Typcyнзoдa дap шapк;и Apaб биcëp мaъpyф буд вa ин шoиpи инсондусг вa вaтapпapвap г'aвoниcт бО чaвxapи caoдaтпapгaви xeш вa бО эчодиёти гapoнбaxoяш тoчикoнpo дap apcaи чaxoнй мyappифй нaмoяд. Бa xaмaгoн мaълyм acт, ки устод Mиpзo Typcyraw низ мисоли дигap бyзypгcн xaнyз дap овони xypдй бо ^ypioe ошно буд вa Хaфгякpo хифз нaмyдa буд, ки дap ин бopa xyди шoиp низ ш^ нaвишгaacг. Ин мacъaлa низ дap школм устод T.Mapдoнй мaгpax шyдaacг.
Баъди варакгардон намудани китоби устод М.Турсунзода «Шеър ва достонхо» (Душанбе, Адиб -1991) мо дар якчанд шеърхои шоир ибора ва калимахои арабиро дарёфтем. Яке аз шеъри у «Салламно» ном дорад, ки чанд мисрае аз он шеър инчо оварда хохад шуд: «Ба туву мардхои майдонат, Аз дилу чон салому салламно! Хдм бар миробу бар раисонат Шарафу эхтирому салламно!» [5, 43].
Дар ин чо калимаи «салламно» чумлаи арабист, ки маънояш «(мо) салом гуфтем» мебошад. Дар ин макола як чанбаи мавзуъ ба таври кутох гуфта шуд, чун омузиши хама пахлухои ин масъала тадкики алохидаро ва густурдаеро такозо мекунад. Салох донистем, ки маколаи мазкурро бо суханхои Шоири Халкии Точикистон Фарзона ки перомуни шахсияти устод М. Турсунзода чунин нигоштааст, хотима бахшем: «Симои фурузонфари устод Мирзо Турсунзодаро мо чунин мебинем: симои азизе, ки партави анвораш то имруз дилхорову дунёро муждаи сабохат медихад, тимсоли мунире, ки хануз домони намозии Ватанро буса мезанад, рудхову обшорони диёрро дуруд мегуяд, бо хурду бузурги Точикистон ёронаву ёваронаву хешона ибрози мухаббат мекунад, дасти аз FOяти сармову гуруснагй яхбастаи ятимакони бекасу куро падарона ба даст мегирад, ба решхои дили Шарк мархам мечуяд, чангхоро ба сулх иваз месозад, зулматро ба нур, чахолатхоро ба маърифат, зулмхоро ба мурувват, кинахоро ба мехр табдил медихад.
АДАБИЁТ
1. Акбаров Т. Б. «Равобити байналхалкии РСС Точикистон». Душанбе: - Ирфон, 1965, 60с, сах. 3-4, 22, 41, 43, 56.
2. Мардонй Т. Н. Арабско - таджикские литературные связи. История и современность (сборник статей). - Душанбе: «Ирфон», 2006.-400 ар, стр. 5, 6.
3. Мардонй Т. Н. Сахифахое аз равобити адабии Арабу Ачам.( Гузашта ва имруз). - Душанбе: «Ирфон», 2010. - 236с, сах.128, 130, 134, 135, 136, 137, 138, 169, 175, 182,183
4. Назаров Н. «Авроку-л- мутафаррика» (Парокандабаргхо). Кохира, с. 2017, - 225 с, сах. 21, 22, 234.
5. Турсунзода М. «Шеър ва досгонхо». Душанбе: - Адиб, 1991, 320с, сах. 43, 85.
6. Хочаева Иноят (Фарзона). Муншии умеди точик. Рузномаи «Чумхурият», .№90 (5.05.2021).
7. www.wikipedia.oig.
8. www.tarjumon.com
МИРЗО ТУРСУНЗАДЕ - ПРЕДСТАВИТЕЛЬ ТАДЖИКОВ НА АРАБСКОМ ВОСТОКЕ.
В статье рассматриваются важные вопросы влияния арабской литературы на творчество Мирзо Турсунзаде. Автор в своей статье четко и ясно показала эффективность арабской цивилизации, культуры и литературы в творчестве великого поэта Востока Устада Турсунзаде. Новизна статьи состоит в том, что автор анализировала и исследовала некоторые стихотворения Мирзо Турсунзаде, переведенные на арабский язык, а также в качестве доказательства приводит примеры образец оригинальных и переведенных стихотворений поэта. В статью также включен арабский перевод стихотворений известного таджикского арабиста Нарзуллох Назара, таких как «Земля» и «Довольно», «Сладкая душа», «Мое сердце» и других, которые придали статье особую красоту. В статье также упоминаются путешествия поэта в арабские страны, где Мирзо Турсунзаде представлял таджиков.
Ключевые слова: Мирзо Турсунзаде, литературные отношения, поэзия, Восток, арабская литература, таджикская литература, командировки, Африка, советский период, культурные связи, председатель Советского комитета солидарности со странами Азии и Африки, Нарзулла Назар, Мир, Родина, поэт.
MIRZO TURSUNZADE - THE REPRESENTATIVE OF TAJIKS IN THE ARAB EAST
This article covers important issues of the influence of Arabic literature on the work of Mirzo Tursunzade. The author has clearly shown the effectiveness of Arabic civilization, culture and literature in the works of the great poet of the East, Ustad Tursunzade. The novelty of this article is that the author has analyzed and researched the poems of Mirzo Tursunzade translated into Arabic, and also cited examples oforiginal and translatedpoems of the poet as evidence in the article. The article also includes an Arabic translation ofthe poet's poems by a prominent Tajik Arab scholar Narzullohi Nazar, such as «Earth» and «That's enough», «Sweet soul», «My heart» and others, which gave the article a special beauty. The article also mentions the poet's travels to Arab countries, where Mirzo Tursunzade represented the Tajiks.
Keywords: Mirzo Tursunzade, literary relations, poetry, East, Arabic literature, Tajik literature, trips, Africa, Soviet period, cultural ties, chairman of the Soviet Committee for Solidarity with the Countries of Asia and Africa, Narzullohi Nazar, peace, homeland, poet. Сведения об автора:
Каримова Ш. Т.- научный сотрудник Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной Академии наук Таджикистан. 734025, г. Душанбе, проспект Рудаки, 33 ; тел: 918-77-88-77 e-mail: mehrofarin@list.ru
About the author:
Karimova Shohona ToUbovna - scientific researcher of The institute for studying the issues of Europe and Asia in National Academy ofScience in Tajikistan, Dushanbe city, Rudaki avenue 33, tel: 918-77-8877 e-mail: mehrofarin@list.ru
НИГОХр БА ТАХИЯ ВА НАШРИ НАХУСТИН РИСОЛАХОИ НАЗАРИИ АДАБИИ ФОРСИИ точикй
Муборакиён СМ.
Донишгоуи давлатии омузгории Тацикистон ба номи С. Айни
Дар асрхои нахустини истикрор ва рушди шеъру адаби форсии точикй донишмандону адибони гузашта осори зиёде дар илмхои арузу кофия ва бадеъу накди шеър таълиф намудаанд, ки то имруз ба дасти мо нарасидаанд. Танхо ному ахбори ин осори назарй дар баъзе китобу сарчашмахои адабй дарч шуда, нусхахои каламии онхо дар пайи хаводиси рузгору чангу нооромихои минбаъда аз миён рафта ё дар дастраси ахли тахкик хануз карор нагирифтааст. Хушбахтона, дар ин миён ду кигоби мухим бо номи «Тарчумон-ул-балота» ва «Хадоик-ус-сехр» то имруз бокй мондаанд, ки айни замон ба унвони нахустин рисолахои назарй дар боби саноеи бадеии форсии точикй дониста мешаванд. Дар ин макола дар хусуси ин ду рисолаи кадим, тахия ва чигунагии нашри онхо ба хатти кириллй сухан меравад.
Нахустин асари то имруз махфузмондаи мутафаккирони гузаштаи форсу точик, ки доир ба бадеияти калом бахс мекунад, асари Мухаммад ибни Умари Родуёнй «Тарчумон-ул-балога» мебошад, ки дар охирхои асри XI таълиф шудааст. Аммо муддагхои мадид мухаккикон аз хеч нусхаи каламии он огахй надоштанд ва хатто муаллифи ин асарро ба иштибох бо такя ба маълумоти сарчашмахои адабй то солхои 50-уми асри гузашта шоири маъруфи ахди Еазнавиён Абулхасан Алй ибни Чулуг Сачзии Фаррухй медонистанд. Мучиби ин иштибох маълумоти дар сарчашмахои адабй дарчшуда буд. Дар «Хадоик-ус-сехр фи дакоик-уш-шеър»-и Рашидуддини Ватвот, «Муъчам-ул-удабо»-и Ёкути Хумавй, «Тазкират-уш-шуаро»-и Давлаттохи Самаркандй, «Кашф-уз-зунут-и Хочй Халифа, «Отаmкада»-и Лутфалибеки Озар ва «Мачмаъ-ул-фусахо»-и Ризокулихони Хидоят аз ин китоб зикр рафтааст. Рашиди Ватвот дар «Хадоик-ус-сехр» харчанд аз ин асар ва мухтавои он ном мебарад, аммо муаллифашро ёд намекунад. Ёкути Хумавй ва баъдан Давлатmохи Самаркандй ин асарро ба шоир Фаррухй нисбат медиханд ва хамин тавр ин маълумоти галат ба дигар кигобхо низ рох меёбад. Ин сахв танхо пас аз дарёфти нусхаи каламии ин асар аз чониби донишманди турк Ахмад Оташ дар соли 1948 ошкор гардид ва маълум гашт, ки муаллифи хакикии он Родуёнй будааст, на Фаррухии Сиистонй. Родуёнй дар огози кигоб номи худро хамчун муаллиф зикр кардааст, ки ин боиси пас аз садсолахо муаллифи хакикии худро ёфтани асар мегардад. Ахмад Оташ пас аз нашри маколае дар хусуси ёфт шудани нусхаи хаттии «Тарчумон-ул-балога» бори нахуст ин асарро соли 1949 дар Истамбул ба табъ мерасонад [2].
Маротибаи дувум «Тарчумон-ул -балога^» соли 1961 дар Техрон бо таснифи мукаддима ва хавошй аз чониби К^авим ба нашр расонида шудааст, ки дасгхати он нусхаи нашри дар Истамбул анчомёфта мебошад [3]. Баъдан ин асар дар Эрон чандин маротиба мунташир шудааст. Аз чумла, нашри Ахмад Оташ бо мукаддимаи интикодии Мухаммадгакии Бахор маротибаи дувум соли 1362 х. (1983 м.) дар Техрон ба чоп мерасад [4].
Дар Точикистон ин асари Мухаммади Родуёнй танхо соли 1987 бо мукаддима ва тавзехоти донишманди факид Худой Шарифов ба хатти кириллй хамрох бо матни ^«Хддоик-ус-сехр фи дакоик-уш-шеър»-и Рашидуддини Ватвот тахия ва нашр гардид [1]. Тавре дар тавзехоти он омадааст, матни кириллии ин кигоб аз руи нусхаи суратии нашри Ахмад Оташ ва бо мукоиса ба нашри Кавим тахия карда шудааст. Бешубха, нашри чунин асари арзишманд, ки аз кадимтарин осори назарии адабиётшиносии форсии точикй махсуб мешавад, чихати дастраси васеи хонандагону мутахассисони соха гардонидани афкори адабии форсу точик дар нахустин мархилахои рушди забони форсии точикй ахаммияти зиёд дорад.
Асари мазкур фарогири истилохоти бадеъ буда, кушиши нахустини донишмандони форсу точик дар шарху баррасии муназзам ва фахмиши поэтикаи шеъри форсй дониста мешавад. Бо вучуди ин наметавон гуфт, ки шинохти саноеи шеърй го замони Мухаммади Родуёнй дар байни ахли илму адаби он замон вучуд надоmтааст. Чунки аллакай дар асрхои XI-XlI шеъру адаби форсии точикй дар мархилаи камолоти худ карор дошта, адибону донишмандон аз мухимтарин пирояхои сухани бадеъ ва мустахсаноти шеър огахй доштанд. Чунончи, дар асари Унсурулмаолй Кайковус ^«Кобуснома^», ки дар нимаи дувуми асри XI таълиф шудааст, боби чудогонае дар хусуси расми шоирй чой дорад ё дар ашъори суханварони то асри XI чо-чо назару мулохизахои онхо ба шеъри хубу писандида баён шудааст. Аммо харчанд ки дар «Кобуснома» ба санъагхои шеърии роич ва вазнхои матлуби арузй ишора шудааст, асари мазкур бештар хамчун дастури рахнамои шеъргуй махсуб ёфта, бо ин хусусияташ аз услуби гузоришоти назарии рисолахои адабиётmиносии минбаъда тафовути чиддй дорад.
