Научная статья на тему 'МИНТАҚА ТАДБИРКОРЛИК САЛОҲИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ'

МИНТАҚА ТАДБИРКОРЛИК САЛОҲИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
170
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тадбиркорлик / Ўзбекистон минтақалари / кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик / мезодаражада тадбиркорликнинг ривожланиши / микродаражада тадбиркорликни ривожлантириш устувор йўналишлари / минтақавий дастурлар. / предпринимательство / регионы Узбекистана / малый бизнес и частное предпринимательство / развитие предпринимательства в мегаполисе / приоритетные направления развития предпринимательства в микрорайоне / региональные программы.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қулматов Алимжон Абдиллоевич

Мақолада бошқарувнинг турли даражаларида, жумладан, мезова микродаражаларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ўрни ва роли муҳокама қилинди. Макроиқтисодий номутаносибликлар шароитида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг аҳамияти кўрсатилди. Ўзбекистонда кичик бизнес субъектларини инновацион ривожлантириш учун тўсқинлик қилаётган омиллар аниқланади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлашнинг қатор минтақавий дастурлари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Қулматов Алимжон Абдиллоевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОГО ПОТЕНЦИАЛА РЕГИОНА

В статье обсуждается роль и роль малого бизнеса и частного предпринимательства на различных уровнях управления, в том числе в микро и мезо уровнях. Рассмотрена значимость малого бизнеса и частного предпринимательства в условиях макроэкономического дисбаланса. Определены факторы, препятствующие инновационному развитию субъектов малого бизнеса в Узбекистане. Исследован ряд региональных программ поддержки малого бизнеса и частного предпринимательства.

Текст научной работы на тему «МИНТАҚА ТАДБИРКОРЛИК САЛОҲИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ»

Кулматов Алимжон Абдиллоевич,

Узбекистон Миллий Университети "Макроиктисодиёт" кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

МИНТАКА ТАДБИРКОРЛИК САЛОЩТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК: 334.75 (575.1)

КУЛМАТОВ А.А. МИНТАКА ТАДБИРКОРЛИК САЛОЦИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада бошкарувнинг турли даражаларида, жумладан, мезо- ва микродаражаларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг урни ва роли мух,окама килинди. Макроиктисодий номутаносибли-клар шароитида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ах,амияти курсатилди. Узбекистонда кичик бизнес субъектларини инновацион ривожлантириш учун тускинлик килаётган омиллар аникланади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни куллаб-кувватлашнинг катор минтакавий дастурлари тадкик этилган.

Таянч иборалар: тадбиркорлик, Узбекистон минтакалари, кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-лик, мезодаражада тадбиркорликнинг ривожланиши, микродаражада тадбиркорликни ривожлантириш устувор йуналишлари, минтакавий дастурлар.

КУЛМАТОВ А.А. ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОГО ПОТЕНЦИАЛА РЕГИОНА

В статье обсуждается роль и роль малого бизнеса и частного предпринимательства на различных уровнях управления, в том числе в микро и мезо уровнях. Рассмотрена значимость малого бизнеса и частного предпринимательства в условиях макроэкономического дисбаланса. Определены факторы, препятствующие инновационному развитию субъектов малого бизнеса в Узбекистане. Исследован ряд региональных программ поддержки малого бизнеса и частного предпринимательства.

Ключевые слова: предпринимательство, регионы Узбекистана, малый бизнес и частное предпринимательство, развитие предпринимательства в мегаполисе, приоритетные направления развития предпринимательства в микрорайоне, региональные программы.

QULMATOV A.A. PRIORITY DIRECTIONS OF REGION'S ENTREPRENEURIAL POTENTIAL DEVELOPMENT

In the article is discussed the role of small business and private entrepreneurship at various levels of management, including micro and meso levels. The importance of small business and private entrepreneurship in the context of macroeconomic imbalance is considered. The factors that hinder the innovative development of small businesses in Uzbekistan are identified. A number of regional programs to support small business and private entrepreneurship have been investigated.

Key words: entrepreneurship, regions of Uzbekistan, small business and private entrepreneurship, development of entrepreneurship in the megalopolis, priority areas for the development of entrepreneurship in the microdistrict, regional programs.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

Кириш.

Минтакаларда кичик бизнес ва хусусий тад-биркорликни ривожлантириш минтак,авий тизим-ларнинг инновацион ва ижтимоий-иктисодий баркарорлигини таъминлашнинг асосий шакли хисобланади1. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-лик иктисодиётнинг баркарорлаштирувчи омили хисобланган эгилувчанлик ва бозор конъюнкту-расига мослашувчанлик, ишлаб чикариш тарки-бини тезкор узгартириш, янги технологиялар ва илмий ишланмаларни тезкор яратиш ва куллаш кобилиятларига эга2.

Узбекистан Республикаси Президентининг "Узбекистан Республикасини 2030 йилга кадар ижтимоий-иктисодий ривожлантириш кон-цепцияси туFрисида"ги ID-9413-сонли карори лойихасида берилган Узбекистон Республика-сини 2030 йилга кадар ижтимоий-иктисодий ривожлантириш Концепциясида институци-онал ислохотларнинг йуналишларидан бири сифатида "Давлатнинг иктисодий фаолиятини макбуллаштириш ва давлат-хусусий шерикликни ривожлантириш орк,али давлат хизмати тизимини ислох, килиш, иктисодиётда давлатнинг ролини кискартириш ушбу устуворликни амалга оши-риш даврида Узбекистон ик,тисодиёти учун мухим ахамиятга эга булади. Давлат томонидан тартибга солишни к,иск,артиришга, инфратузилмавий сектор-ларга хусусий секторни жалб этишга, шунингдек, махаллий давлат хокимияти органларининг ролини камайтиришга алохида эътибор к,аратилади. Сама-расиз давлат корхоналарини таркибий узгартириш ёки к,айта ихтисослаштириш назарда тутилади. Бу, энг аввало, ракобат афзалликларига эга булган тармок,ларда иктисодиётнинг экспорт-хомашёвий йуналтирилганликдан ривожланишнинг инновацион моделига утишини таъминлайди"3, деб таъ-кидланган.

1 Воронов А.С. Разработка региональных стимуляторов устойчивого инновационного развития // Экономика и предпринимательство. — 2015. — № 1. — C. 258-261.

2 Воронов А.С. Функциональное обеспечение региональных программ инновационного развития // Статистика и экономика. — 2016. — № 2. — C. 22-26.

3 Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини 2030 йилга кадар

ижтимоий-иктисодий ривожлантириш концепцияси турисида'ги ID-9413- сонли карори лойихаси.

Узбекистон республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга йуллаган Мурожаатномасида 2020 йил-даги ислохотларнинг устувор йуналиши сифатида "... бизнес мухитини янада яхшилаш биз учун энг мухим масалалардан бири булиб колади"4, деб таъкидланганлиги ушбу сохадаги сиёсатнинг иктисодий ривожланиш учун нечоFли ахамияти катталигидан далолат беради. Жахон банкининг "Бизнес юритиш" рейтингида энг яхши 50 та мам-лакат каторига кириш буйича барча ташкилий-хукукий чора-тадбирлар курилди. Хукумат ушбу тадбирларнинг амалий ижросини самарали таш-кил этиши такозо этилади.

Якинда кабул килинган янги Солик кодексига мувофик,, 2020 йилдан бошлаб куплаб янгиликлар амалиётга жорий этилмокда. Жумладан, солик тур-лари 13 тадан 9 тага камайтирилди. Соликларни тулаш муддатини узайтириш ёки булиб-булиб тулашга рухсат бериш буйича енгиллаштирил-ган механизмлар киритилди. Биринчи марта тад-биркорларга ички бозорда сотган махсулоти буйича кушилган киймат солиFининг бир кисмини кайтариш тартиби жорий этилмокда. Хозиргача бу тартиб факат махсулот экспорт килинганда кулланар эди. Бунинг хисобидан тадбиркорлар ихтиёрида 3,4 триллион сум ёки утган йилга нис-батан 2,5 баробар куп маблаF к,олади. Энди тадбир-кор томонидан туланган ортик,ча солик, уз мудда-тида к,айтарилмаса, унга Марказий банкнинг асосий ставкаси буйича бюджетдан фоиз туланади.

Солик кодекси нормаларини хар бир солик ходими, тадбиркорлар ва солик туловчилар пухта узлаштириши, бунинг учун уларни мунта-зам равишда укитишни ташкил килишга эътибор каратилмокда. Бу жараёнга катта тажри-бага эга булган нуфузли хорижий экспертларни жалб этиш Президентимиз томонидан таклиф килинди. Шу билан бирга, тадбиркорларни куп к,ийнайдиган соха - лицензиялаш ва рухсатномалар бериш тартиблари хам жиддий узгартиришларга тортилмокда. Мавжуд 280 га як,ин лицензия ва рухсатномалар орасида фаолият турлари хисобини

4 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // https://uza.uz/uz/posts/ zbekiston-respublikasi-prezidenti-snavkat-mirziyeevning-oliy-25-01 -2020

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

юритиш, маблаF ундириш ёки шунчаки назорат килиш учун жорий килинганлари хам бор. Бу эса тадбиркорларнинг хакли эътирозларига сабаб булмокда.

Шу сабабли Адлия вазирлиги, Савдо-саноат палатаси, Бизнес-омбудсман 2020 йил 1 мартга Кадар лицензия ва рухсатномалар бериш асосла-рини тубдан кайта куриб чикиб, уларнинг сонини камида 2 баробар к,иск,артириш буйича аник чора-лар ишлаб чикилди. Шунингдек, "Кичик ва урта бизнес туFрисида"ги конун лойихасини ишлаб чикиш зарурлиги Президент томонидан таъкид-ланди. Унда кичик ва урта бизнес мезонлари хамда бу соха вакилларини раFбатлантириш механизм-лари назарда тутилиши зарурлиги кайд этилди.

2020 йилда хар бир худудда тадбиркорларга ер участкаларига оид маълумотларни очик, ва хакконий етказиш буйича янги тизим жорий этилди. Унга кура, тадбиркорнинг фаолият юри-тиши учун зарур булган буш ер майдонлари, бино ва иншоотлар, уларнинг киймати ва шартлари хакидаги тулик, харитани исталган вакт ва худудда онлайн тартибида олиш имконияти яратилмокда. 2020 йилнинг биринчи чорагида, илFор тажриба-лар асосида, барча даражадаги назорат килувчи идораларда янги замонавий тизим жорий этилди. Ана шу тизим оркали хар бир корхона ва тадбир-кор буйича алохида-алохида иш олиб бориб, уларнинг конуний фаолият юритишини таъминлаш, тек-ширишни эса энг сунгги фавкулодда чора сифатида адолатли утказиш кузда тутилмокда. Тадбиркорлик сохасида ижтимоий хавфи катта булмаган айрим жиноят турларини жиноят тоифасидан чик,ариш сиёсати изчил давом эттирилмокда.

2020 йилнинг март ойидан бошлаб, Узбекистан COVID-19 пандемияси кайд этилиши муносабати билан карантин тартиби жорий этилди. Бу эса Пре-зидентимиз Мурожаатномада белгилаб берган куплаб вазифаларнинг бажарилишига уз таъси-рини курсатди. Айникса, 1-ярим йилликда 10 мин-глаб саноат корхоналарининг фаолияти тухтатилди. Бугунги кунда пандемия хали тула бархам топма-ган шароитда ижтимоий масофани сак,лаган холда ишлашга утилди. Корхоналарга пандемия таъси-рида юзага келган инкироз окибатларини бар-тараф килиш мак,садида солик ва кредитлардан имтиёзли шароитлар яратилди. Буларнинг хаммаси, айникса, республика худудларида катта тадбир-

корлик салохияти мавжудлигидан келиб чиккан Холда уни янада ривожлантириш йуналишларини ишлаб чикишнинг бугунги пандемия шароитидаги долзарблигини белгилайди.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Узбекистонда тадбиркорликнинг микро-, кичик, якка ва уз-узини банд килиш шакллари-нинг ахамияти ошди. Шу сабабли иктисодиётни модернизациялаш шароитида айнан ушбу шак-ллар янги иш уринларини яратиш ва нафакат кафо-латланган тадбиркорлик, балки фукароларнинг мехнат даромади олишлари учун имконият хам Хисобланади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланиши нафакат ижтимоий муам-моларнинг хал килинишига ёрдам беради, балки миллий иктисодиёт ва исталган минтака иктисодий ривожланишига асос булиб хизмат килади, мезода-ража нуктаи назаридан инфратузилмавий, хужалик, шериклик, институционал алокалар оркали бир-лашган хужалик субъектлари мажмуини мужас-самлаштиради.

Бекарорлик шароитида кичик тадбиркорлик тузилмаларининг алохида ролини белгилайдиган олимларнинг ёндашувларини келтириш мумкин1 булиб, улар куйидагилардан иборат:

- миллий ва минтакавий товарлар ва хиз-матлар бозорларида ракобат мухитини яратиш;

- йирик бизнес учун манфаатли булмаган жойларда бозор таклифини яратиш;

- ёлланма мехнат ва уз-узича бандлик сохасида янги иш уринларининг реал асосини шак-ллантириш;

- ижтимоий рухий мухит баркарорлигини таъминлаш ва ижтимоий баркарорлик асоси сифатида урта синфни шакллантириш;

- давлат, минтака ва махаллий бюджетларга солик тушумларини устириш имкониятларини кен-гайтириш.

1 Воронов А.С., Леонтьева Л.С. Инновационная устойчивость как характеристика регионального развития.

— М: РЭУ им. Г.В. Плеханова, 2016. — 116 с.; Воронов А.С., Леонтьева Л.С. К вопросу о типах региональных инновационных кластеров // Статистика и экономика.

— 2016. — № 3. — C. 16-20.; Леонтьева Л.С., Башка-това Ю.И., Воронов А.С. Конкурентоспособность предпринимательских структур в условиях информационного общества. — М.: МЭСи, 2015. — 155 с.; Леонтьева Л.С., Орлова Л.Н. К вопросу об устойчивости развития предпринимательских структур // Интеграл. — 2014.

— № 1. — C. 98-99.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъект-ларини ривожлантириш учун асосий ва куп учрай-диган тусикларга куйидагилар киради:

- юкори ижара туловлари, мослашувчан иншоотлар ва транспорт кулайлигининг чекланган-лиги, бизнес турига тегишли кучмас мулкни тижо-рат асосида ёллаш реал имкониятининг чеклан-ганлиги;

- молиявий чекловлар, айланма маблаFларнинг етишмаслиги;

- минтакавий ва хорижий бозорларга чик,иш хакида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг хабардормаслиги;

- ёлланма ходимни танлаш ва ривожлантириш, бизнес бошкаруви ва тузилиши сохасида тадбиркорлар касбий лаёкатларининг чекланганлиги;

- улар ривожланишининг турли боскичларида тадбиркорликни манзилли куллаб-кувватлаш механизмларининг мавжудмаслиги.

Айнан шу сабабли хам аник худудларни ривож-лантиришнинг максадли устувор йуналишларига мувофик, куллаб-кувватлаш тегишли йуналишларини белгилайдиган минтакавий тузил-малар кичик бизнес субъектларининг ривожлани-шида катта роль уйнай бошлади. Сунгги йилларда инкирозли ходисалар пайдо булиши билан боFлик равишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасини давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг фаоллашишига карамасдан, ундан фойдаланишда бизнес тузилмалар уз фаолиятида дуч келаётган асосий муаммолар эхтимоли ошмокда.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни куллаб-кувватлашга куйилиши мум-кин булган минтака ресурслари ва барча дара-жалардаги молия ресурсларини бошкариш ва мувофиклаштиришнинг энг юкори самарадорли-гини таъминловчи воситаларни аниклаш зарур. Бизнинг фикримизча, бу дастурий-максадли усул Хисобланади. Барча даражадаги хокимият орган-лари жорий иктисодий-бошкарув фаолияти дои-расида алохида лойихаларни бажариш буйича амалга оширилаётган харакатларнинг таркатиб юборилиши ва мувозанатлашмаганлиги кузати-лаётган худудларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш муаммоларининг хал килиниши мухимдир.

Минтакани ижтимоий-иктисодий ривожлантириш дастурини ишлаб чикувчиларнинг фикрича,

тадбиркорликни бошловчиларни комплекс ва мослашувчан куллаб-кувватлаш механизмлари ривож-ланганлигининг етарли булмаган юкори даражаси хар кандай мухитда кичик тадбиркорликнинг ривожланишини тухтатиб куяди. Минтака дасту-рида салбий омиллар сифатида ускуналарнинг жисмоний ва маънавий жихатдан эскириши юкори даражаси, янгиларини кулга киритиш учун молиявий ресурслардан чекланган фойдаланиш, ишлаб чикарилаётган махсулотларни сертификатлашти-риш, ихтиро, фойдали моделлар, саноат намуна-лари ва селекцион ютукларга патентларни расмий-лаштириш, интеллектуал фаолият натижаларини давлат томонидан руйхатга олишнинг кийинлиги, минтака интеллектуал мулкини тижоратлаштириш тартиботларининг етарли ишлаб чикилмаганлиги билан боFлик харажатларнинг катталиги кирити-лади1. Келтирилган муаммоларни хал килиш, ушбу йуналишларда илмий тадкикотларни амалга оши-ришни такозо этади.

Тадк,ик,от методологияси.

Тадкикотда индукция ва дедукция, тахлил ва синтез, иктисодий ходиса ва жараёнларга тизимли ёндашув усулларидан фойдаланилди.

Тахлил ва натижалар.

Узбекистон Республикасини 2030 йилгача ижтимоий-иктисодий ривожлантириш Стратегияси доирасида узок муддатли истикболга мулжалланган кичик бизнесни ривожлантириш узок муддатли дастурлари узаро мувофиклаштирилган. Ушбу стратегия асосига куйилган асосий тамойиллар-дан бири барча даражаларда ва сохаларда куллаб-кувватлаш тизимидан тенг фойдаланишни таъ-минлашдан иборатдир2. Бирок тадбиркорликни куллаб-кувватлаш тизимининг амал килишига ва тадбиркорларнинг ушбу куллаб-кувватлашни олиш имконияти хакида хабардорлиги даражасига жавоб берадиган хукумат тузилмалари мутахас-сислари ва рахбарлари компетентлигининг турли даражадалиги туфайли ушбу тамойил факат кисман бажарилмокда.

1 Воронов А.С., Леонтьева Л.С. К вопросу о типах региональных инновационных кластеров // Статистика и экономика. — 2016. — № 3. — C. 16-20.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини 2030 йилга кадар ижтимоий-иктисодий ривожлантириш концепцияси туFрисида"ги ID-9413- сонли карори лойихаси. // www. president.uz 13.11.2019

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

1-расм. Аник, тадбиркорлик тузилмалари даражасида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни

ривожлантиришнинг устувор йуналишлари.

Микродаражада тадбиркорлик сох,асини ривожлантиришнинг устувор йуналишлари

Ижтимоий, бизнес учун фойдали шароитларда янги иш уринларини я ратиш; оилавий тадбиркорлик оркали оила институтини мустахкамлаш; ижтимоий ахамиятга молик тармокларга (тиббиёт, таълим, спорт, ижтимоий хизмат) кириш тенг хукуклари

Кичик бизнес экспортини куллаб-кувватлаш х;исобига хал^аро бозорларга чик;иш

1

Имиджли компаниялар ва товарлар билимини шакплантириш

И^тисодий, рак;обатбардошлиликни са^лаш; молиявий ресурслардан фойдаланиш, кучмас мулк ресурсларидан фойдаланиш

_♦

Ахборот-таълим; кичик бизнес реал эхтиёжлари остида уни мослаштириш

хисобига куллаб-кувватлаш инфратузилмаси ресурсларидан реал фойдаланиш имконияти; тадбиркорлик фаолиятини юритиш сифатини ошириш максадида сифатли ахборот ва таълим хизматлаоини олиш

Бунинг учун республика худудлари даражасида устувор комплекс чоралар алохидалашмаган таркибий булимлар томонидан амалга оширил-мади, балки кичик бизнес устувор йуналишларига мувофик, ижтимоий-иктисодий ривожланиш стра-тегияси доирасида бирлаштирилган (1-расм). Барча дастурлар кичик бизнес субъектларининг барча куллаб-кувватлаш воситаларидан тенг фойдаланиш тамойилига асосланган. Бу эса раFбатлантиришлар ривожланиши шароитида долзарб булиб колади.

Айнан шунинг учун хам баркарор ривож-ланишни таъминлашга каратилган воситалар микродаражадаги устуворликларга мувофик, гурухланиши ва тадбиркорлик тузилмаларини ривожлантириш манфаатлари ва жамият ман-фаатларининг мувозанатини таъминлаши зарур булиб, у макро- ва мезодаражадаги давлат шахсида давлат-максадли усулидан фойдаланиб, уларни куллаб-кувватлашни таъминлайди:

- баркарор даромад ва турли даражадаги бюджетга тушумларни таъминлайдиган кичик бизнес субъектлари сонини купайтириш буйича чоралар;

- тадбиркорлик фаолиятини касбий ва ижтимоий ахамиятли фаолиятга айлантириш учун шарт-шароит яратиш;

- тадбиркорлик фаолияти учун реал имко-ниятларга эга иктисодиёт сохаларини белгилаш;

- кичик корхоналар мулкий хукукларини мухофазалаш, уларнинг фаолиятини мулкий ресурслар билан таъминлаш учун шароит яратиш (ижара ва инвестиция майдончалари асосида);

- кичик бизнесни бошкариш сифатини оши-ришга каратилган ахборот ва таълим дастурларини яратиш, бунинг окибатида мазкур ташкилотлар даромадлилиги ва самарадорлигини ошириш;

- кичик бизнес субъектларининг тендер-лар ва танловларда катнашиш, кредит ставкала-рини коплаш жозибадорлиги хисобига молиявий ресурслар барча турларидан тенг фойдаланишла-рини таъминлаш;

- товарлар ва хизматларни республика ва жахон бозорларига силжитишга каратилган сама-рали кургазма фаолиятини ривожлантириш.

Минтакаларда кичик бизнес томонидан ишлаб чикариладиган товарлар ва хизматлар ракобат макомини ошириш, кичик бизнес ва хусусий тад-биркорликнинг баркарор ривожланишини таъминлаш ва мослашувчан чоралар комплексини шакллантириш хисобига ижтимоий-иктисодий баркарорликни яратиш, мезодаражада тадбиркорлик салохиятини ривожлантириш буйича давлат сиёсатининг стратегик максади хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

2-расм. Фаолият курсатаётган кичик тадбиркорлик субъектлари сони.

400000

352 167

350000

зооооо 262930 289659 I

250000 , 229666 Ш ■

200000 -150000 -100000 -

I I I I

2017 2018 2019 2020

Бугунги кунда, самарали ракобат мухитини яратиш хамда товарлар ва хизматлар бозори-даги монополияни боскичма-боскич камайтириш иктисодиётни янада ривожлантириш ва либерал-лаштириш вазифаларини хал этиш учун устувор йуналиш булиб колмокда. Узбекистон Республи-каси Президентининг 2020 йил 6 июлдаги "Ракобат мухитини янада ривожлантириш ва иктисодиётдаги давлат иштирокини кискартириш буйича кушимча чора-тадбирлар турисида"ги ПФ-6019-сон Фармо-нига кура, мамлакат иктисодиётида давлат иштирокини камайтиришга каратилган чора-тадбирлар ва бозор механизмларига утиш амалга оширилмокда.

Сунгги йилларда тадбиркорлик фаолияти сохасида 86 та айрим лицензияланадиган фаолият турлари ва рухсат бериш тартиб-тамойиллари, шу жумладан, 38 та турини 16 тага бирлаштириш, 25 та тури буйича расмийлаштириш муддатла-рини кискартириш хамда 14 та лицензия ва рухсат берувчи хужжатларни беришни марказлашти-риш оркали бекор килинди ва солик юки камай-тирилди. Тадбиркорлик сохаси изчил ривожлана-ётгани кайд этилмокда, сунгги уч йилнинг узидаёк амалдаги тадбиркорлик субъектлари сони 25 фоизга ошди (2-расм).

Маълумотлардан куриниб турибдики, саноат ишлаб чикариши хажмида кичик корхоналар улуши юкори булган худудлар сифатида Наманган (60,3%), Жиззах (53,6 %), Самарканд вилоятла-рини( 51,3 %), кам булган худудлар сифатида эса Навоий (8,9 %), Андижон (19,5 %), КоракапоFистон Республикаси (19,5 %) ва Тошкент вилоятини (20,8 %) келтириш мумкин.

Курилаётган чоралар махаллий ишлаб чикарувчилар томонидан ишлаб чикариладиган куплаб озик-овкат (алкоголсиз ичимликлар, шарбатлар, нон, нон махсулотлари, гушт ва сут махсулотлари, кандолатчилик махсулотлари ва бошкалар) хамда айрим ноозик-овкат товарлар (мебель, гилам ва гилам махсулотлари, тукимачилик ва бошкалар) бозорларида ракобатнинг ривож-ланишини таъминлади. Курилиш материаллари, кабель ва сим махсулотлари, пул утказмалари хиз-матлари бозорида йирик компанияларнинг моно-полияси тугатилди.

Яратилган биржа механизми бозор иштирок-чиларини юкори ликвидли ва монопол турдаги хом ашё ва материаллар билан бир хилда таъмин-лаш имконини берди. Бугунги кунда Узбекистон республика товар хом ашё биржаси товар айлан-масининг 65 фоизини монопол махсулотлар таш-кил этади. Амалга оширилаётган ислохотлар нати-жасида сунгги йилларда монопол корхоналар сони икки баравардан ортикка камайди.

Шу билан бирга, мамлакат иктисодиётидаги ракобат мухитига салбий таъсир курсатаётган куйидаги тизимли муаммолар хал этилмаган:

- иктисодиётда давлатнинг хаддан зиёд юкори иштироки;

- нархларнинг хаддан ортик тартибга соли-ниши;

- имтиёз ва преференцияларнинг самарасиз тизими;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- бизнес субъектларига тартибга солиш юки-нинг юкорилиги ва тармокларни тартибга солувчи

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

1-жадвал. Кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан саноат мах,сулотлари ишлаб

чик,ариш х.ажми1

2016 2017 2018 2019

Узбекистан Республикаси - жами 50654,5 61367,8 87962,0 83344,2

шу жумладан:

К,орак,алпотистон Республикаси 1133,4 1365,4 2219,3 2517,5

Андижон вилояти 4011,3 4572,2 5820,9 5878,3

Бухоро вилояти 2563,2 2795,1 3568,6 4778,7

Жиззах вилояти 1182,3 1629,5 2390,8 2638,0

Кашкддарё вилояти 2596,2 2526,2 3191,5 4062,2

Навоий вилояти 2215,6 2532,0 3837,8 3746,3

Наманган вилояти 2410,5 3352,4 4745,2 5002,7

Самарканд вилояти 4475,6 5171,7 7717,0 6402,1

Сурхондарё вилояти 995,7 1204,6 1558,6 1736,4

Сирдарё вилояти 1639,5 1888,6 2654,2 2518,9

Тошкент вилояти 5737,5 6514,6 10885,4 11839,2

Фартона вилояти 3652,0 3864,2 5368,5 7205,0

Хоразм вилояти 1336,5 1746,5 2397,8 2575,5

Тошкент шахри 16705,2 22204,8 31606,3 22443,4

органларнинг ракобатни ривожлантиришдан ман-фаатдор эмаслиги;

- табиий монополия холатини суиистеъмол килиш;

- ракобатга карши холатларга карши кура-шиш хукукий механизмларнинг такомиллашмаган-лиги ва шаффофсизлиги.

Бугунги кунда товар ва молия бозорларида дав-лат иштирокидаги хужалик юритувчи субъектлар устун мавкега эга булиб колмокда, масалан, моно-пол ташкилотларнинг 80 фоизи давлат улушига эга ёки давлат улушига эга булган хужалик юритувчи субъектлар томонидан назорат килинади. Хужалик юритувчи субъектларнинг давлатга тегишлилиги ва давлат томонидан назорат килиниши маса-ласи конун хужжатларида тартибга солинмаган-лиги туфайли давлатнинг иктисодиётдаги иштироки даражасини аниклашда кийинчиликлар сакланиб колмокда. Давлат иштирокидаги хужалик юритувчи субъектлар ракобат холатига салбий таъсир курсатадиган давлат унитар корхоналари (ДУК) ва шуъба корхоналар куринишида узларининг назо-рати остида тузилмалар ташкил этмокда. Бугунги кунда бундай корхоналар сони 4300 тадан ортик,ни ташкил этмокда, шу жумладан, акциядорлик ва

1 Узбекистонда кичик тадбиркорлик (2016-2019). -Т.: 2020. Б.23.

масъулияти чекланган жамиятлар шаклида 1300 тадан ортик, давлат унитар корхонаси шаклида 1800 тадан ортик ва уларнинг аффилланган шах-слари 1100 тадан ортик2.

Бозор мухитининг ривожланмаганлиги ва давлатнинг иктисодиётдаги хаддан зиёд юк,ори иштироки давлат иштирокидаги алохида хужалик юритувчи субъектлар фаолиятининг самарасизлигига олиб келмокда, бу эса «узаро кесишувчи» суб-сидиялаш, солик ва божхона имтиёзлари, пре-ференциялар, имтиёзли кредитлар такдим этиш куринишидаги давлат кумаги оркали к,опланмок,да.

Молия ва капитал бозорларида (биржа, мар-казий депозитарий, банклар) давлатнинг иштироки ва унинг ваколатларининг юкори концентрациям сакланиб колмокда, бу эса манфаат-лар тукнашувини келтириб чикармокда ва бозор механизмларининг ривожланишига тускинлик к,илмок,да. Масалан, фонд биржасидаги кимматли к1оFозлар операциялари буйича хисоб-китоб хиз-мати устидан давлатга тегишли «Узбекистан Респу-бликаси Ташки иктисодий фаолият миллий банки» АЖнинг монополияси урнатилган. Умуман олганда, банк секторининг 83 фоизи давлат иштирокида фаолият курсатмокда.

2 www.stat.uz /uz/nashrlar-me'yoriy 1пцУа^аг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

Миллий даражада тадбиркорликни куллаб-кувватлашнинг исталган концепцияси факат "колипли" йуналишни беради. Минтакавий харакатлар даражасида минтака узига хослиги-дан ва кичик бизнеснинг холатидан келиб чикиб, ресурсларни ва максадларни аниклаштириш зару-рати юзага келади.

Шунингдек, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни куллаб-кувватлашнинг куплаб минтакавий дастурларида ривожланишга тускинлик килувчи кичик тадбиркорлик барча шаклларининг тизим-лаштирилиши келтирилади. «Хар бир оила — тадбиркор» ва «Yoshlar — kelajagimiz» дастур-лари доирасида 2 триллион сумга якин маблаF ажратилиб, жойларда 2 600 дан ортик бизнес лойихалар амалга оширилди. Масалан, минтакавий дастурларда турли сабабларга кура, аник ишлаб чикаришларни (тукимачилик, заргарлик буюмлари, ёFочни кайта ишлаш махсулотлари ва б.) ривож-лантиришга хусусий капитални жалб килишнинг паст имкониятлари, иктисодий ва истикболли инновациялар умуммиллий омилларга киритил-ган, асосий салбий омиллар сифатида кичик бизнес субъектларининг паст инновацион салохияти ва ишлаб чикаришни ташкил килиш ва бошкариш учун малакали кадрлар тайёрлаш тизимининг мав-жудмаслиги аникланган.

Инновацион ривожланишни тухтатиб куювчи омиллар каторига интеллектуал фаолият натижа-ларини тижоратлаштиришдан иктисодий фойда олиш хамда хизматлар такдим килиш (воситачилик, ахборот, хукукий, банк ва б.) ресурс сохасини ташкил килишнинг ривожланмаганлиги хатари киради. Кичик бизнес тузилмалари одатда асосий ишлаб чикариш омилларига юкори нархлар, янги техно-логияларни жорий килиш ва улардан фойдала-ниш хукукига эга булиш тартибларининг мурак-каблиги, назорат органлари текшириш тартибот-лари туфайли паст даромадлиликка эга.

Хулоса.

Шундай килиб, тезкор максадлар тизимини шакллантириш нуктаи назаридан минтакавий дастурларни куйидаги тарзда шакллантириш мум-кин булиб, улар туфайли бизнес ва давлат манфа-атларининг мувозанатига эришилади:

- минтакалар ва бутун мамлакатнинг баркарор иктисодий ривожланиш шарти сифатида

кичик бизнес субъектларини баркарор ривожлан-тириш;

- кичик бизнес субъектлари даромадлари хамда уларнинг минтакалар бюджетига тушум-лари улушини ошириш;

- уз-узини банд килиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш хисобига янги иш уринларини яратиш;

- тизимли куллаб-кувватлашнинг ривожла-ниши шароитида кичик бизнес манфаатларини хисобга олиш;

- ишонч даражасини ошириш максадида давлат ва бизнес муносабатларининг ахборот жозибадорлигини яхшилаш.

Минтака дастурларида куйидаги аник муам-молар шакллантирилган булади: ахоли катта кисмининг тадбиркорлик фаолиятига салбий муносабат - кичик тадбиркорлик субъектларини маслахат, укув-услубий, хукукий куллаб-кувватлаш паст касбий сифатининг уринлилиги. Шундай килиб, кичик бизнеснинг ривожланишини чеклай-диган тусиклар сифатида куйидагиларни киритиш мумкин:

- ёшларнинг тадбиркорлик фаолиятига жалб килинганлигининг юкори булмаган даражаси, бу оммавий ишсизлик масаласини хал килиш имко-нини чеклайди.

Ялпи худудий махсулотни яратишда тадбиркорлик тузилмалари иштирокини микдор ва сифат жихатдан янги даражага утказиш алохида хужалик субъектларининг тадбиркорлик салохиятини ривожлантириш реал устувор-ликлари остида куллаб-кувватлаш инфратузилма-сини мослаштириш хисобига кичик тадбиркорлик субъектлари учун имкониятларни кенгайти-риш буйича харакатлар мажмуи талаб килинади. Кичик корхоналар ривожланишини тухтатиб куювчи омилларни бартараф килиш факат моли-явий, мулкий ва ташкилий ресурсларни жамлаш ва мувофиклаштиришда, барча даражадаги хокимият органларининг узаро таъсирида амалга ошири-лиши мумкин.

Бунда алохида тузилмалар тадбиркорлик салохиятини мустахкамлаш ва куллаб-кувватлаш буйича бошкарув жараёнлари уларни куллаб-кувватлаш ва ривожлантиришга каратилган минтакавий бошкарув тизимларини яратишдан узилиши мумкин эмаслигини хисобга олиш зарур.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

Адабиёт руйхати:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Ш.Mиpзиëeвнинг 2020 йил 24 янвapдaги Олий Maжлиcгa Mypoжaaтнoмacи. II www.president.uz

2. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг '"^eMa^ Pecпyбликacини 2030 йилгa ^ap ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaнтиpиш кoнцeпцияcи тyFpиcидa"ги ID-9413-coнли Kapopи лoйиx1acи. II www.president.uz 13.11.2019

3. Bopoнoв A.C. Paзpaбoткa peгиoнaльныx cтимyлятopoв ycтoйчивoгo иннoвaциoннoгo paзвития II Экoнoмикa и пpeдпpинимaтeльcтвo. — 2015. — № 1. — C. 25B-261.

4. Bopohoß А.С Фyнкциoнaльнoe oбecпeчeниe peгиoнaльныx пpoгpaмм иннoвaциoннoгo paзвития II Cтaтиcтикa и экoнoмикa. — 2016. — № 2. — C. 22-26.

5. Bopoнoв А.С, Лeoнтьeвa Л.C. Иннoвaциoннaя ycтoйчивocть гак xapaктepиcтикa pem-oнaльнoгo paзвития. — M: PЭУ им. r.B. Плexaнoвa, 2016. — 116 c.

6. Bopohoв A.C., Лeohтьeвa Л.C. К вoпpocy o типax peгиohaльhыx иhhoвaциohhыx Macre-poв II Cтaтиcтикa и экoнoмикa. — 2016. — № 3. — C. 16-20.

7. Лeoнтьeвa Л.С, Бaшкaтoвa Ю.И., Bopoнoв A.C. Koнкypeнтocпocoбнocть пpeдпpини-мaтeльcкиx crpy^yp в ycлoвияx инфopмaциoннoгo oбщecтвa. — M.: MЭCИ, 2015. — 155 c.

B. Лeoнтьeвa Л.C., Оpлoвa Л.Н. К вoпpocy o6 ycтoйчивocти paзвития пpeдпpинимaтeль-cкиx cтpyктyp II Интeгpaл. — 2014. — № 1. — C. 9B-99.

9. www.stat.uz IuzInashrlar-me'yoriy hujjatlar

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(13B)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.