Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИМИЗ ВОСИТАСИДА БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЗАРУРАТИ'

МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИМИЗ ВОСИТАСИДА БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЗАРУРАТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
306
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маънавий мерос / маънавий тафаккур / одоб-ахлоқ / норма / муносабат / маҳалла / жамоатчилик ҳамкорлиги / ахлоқий камолот / ҳалоллик / иймон / виждон / маънавий хислатлар. / духовное наследие / духовное мышление / поведение / норма / отношение / махалля / общественное сотрудничество / нравственное совершенство / честность / совесть / нравственные качества.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Тўхтаев Ҳасан Тошпўлатович

Ушбу мақолада ўқувчи-ёшларни миллий маънавий мерослар асосида ахлоқий тарбиялашда Марказий Осиё мутафаккирларининг маънавий меросидан фойдаланиш ва улар орқали ёш авлодда ижобий сифатларни шакллантириш назарда тутилади. Шунингдек, қадрият тушунчаси мазмуни, унинг моҳияти борасидаги илғор хорижий тадқиқотлар таҳлил қилинган. Қадрият тушунчасининг ўзига хос хусусиятлари фалсафий-психологик тушунчалар сифатида белгиланган норма ва муносабат категорияларидан фарқи келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ВОСТРЕБОВАННОСТЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ СРЕДСТВАМИ НАЦИОНАЛЬНО-ДУХОВНОГО НАСЛЕДИЯ

В данной статье приводятся примеры формирования положительных качесть у молодого поколения, а также использование духовного наследия мыслителей Центральной Азии в нравственном воспитании учащейся молодёжи на основе национальных традиций. Проанализированы содержание понятия ценности, передовый зарубежный опыт. Приведены примеры о своеобразных философско-психологических нормах и различиях категориальных взаимоотношений.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИМИЗ ВОСИТАСИДА БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЗАРУРАТИ»

Тухтаев ^асан Тошпулатович,

Термиз давлат университети "Педагогика ва ижтимоий иш" кафедраси укитувчиси, стажёр-тадк,ик,отчи

МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИМИЗ ВОСИТАСИДА БОШЛАНГИЧ СИНФ УКУВЧИЛАРИНИ АХЛОКИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЗАРУРАТИ

УДК: 37.013-373.3

ТУХТАЕВ Х,.Т. МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИМИЗ ВОСИТАСИДА БОШЛАНМЧ СИНФ УЦУВЧИЛАРИНИ АХЛОКИЙ ТАРБИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЗАРУРАТИ

Ушбу маколада укувчи-ёшларни миллий маънавий мерослар асосида ахлокий тарбиялашда Марказий Осиё мутафаккирларининг маънавий меросидан фойдаланиш ва улар оркали ёш авлодда ижобий сифатларни шакллантириш назарда тутилади. Шунингдек, кадрият тушунчаси мазмуни, унинг мох,ияти борасидаги илFор хорижий тадкикотлар тах,лил килинган. Кадрият тушунчасининг узига хос хусусиятлари фалсафий-психологик тушунчалар сифатида белгилан-ган норма ва муносабат категорияларидан фарки келтириб утилган.

Таянч суз ва иборалар: маънавий мерос, маънавий тафаккур, одоб-ахлок, норма, муносабат, мах,алла, жамоатчилик х,амкорлиги, ахлокий камолот, х,алоллик, иймон, виждон, маънавий хислатлар.

ТУХТАЕВ Х.Т. ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ВОСТРЕБОВАННОСТЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ СРЕДСТВАМИ НАЦИОНАЛЬНО-ДУХОВНОГО НАСЛЕДИЯ

В данной статье приводятся примеры формирования положительных качесть у молодого поколения, а также использование духовного наследия мыслителей Центральной Азии в нравственном воспитании учащейся молодёжи на основе национальных традиций. Проанализированы содержание понятия ценности, передовый зарубежный опыт. Приведены примеры о своеобразных философско-психологических нормах и различиях категориальных взаимоотношений.

Ключевые слова и понятия: духовное наследие, духовное мышление, поведение, норма, отношение, махалля, общественное сотрудничество, нравственное совершенство, честность, совесть, нравственные качества.

TUKHTAEV H.T. PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL NEED FOR ETHICAL EDUCATION OF PRIMARY SCHOOL PUPILS THROUGH OUR NATIONAL SPIRITUAL HERITAGE

In the article is considered the spiritual heritage of Central Asian thinkers' implementation in the moral education of pupils on the basis of national spiritual heritage and the formation of positive qualities in the younger generation through that. There is also analyzed the content of the concept of value, advanced foreign research on its essence. The peculiarities of the concept of value are distinguished from the categories of norms and attitudes defined as philosophical-psychological terms.

Key words and concepts: spiritual heritage, spiritual thinking, morality, norm, attitude, neighborhood, public cooperation, moral maturity, honesty, faith, conscience, spiritual qualities.

Кириш. Мустакилликнинг дастлабки йил-ларидан бошлаб Узбекистон глобаллашув жараёнлари шиддат билан ривожланиб бора-ётган бугунги кунда ижтимоий, иктисодий, сиёсий, тарихий ва маънавий узгаришларни изчиллик билан олиб боришга, халкимизнинг миллий-маънавий, диний кадриятларини ва узлигини англашга булган кизикишини янада оширишга эътибор усиб бормокда. Шу сабабли, укувчи-ёшларнинг ривожла-ниши ва ижтимоийлашувида аждодларимиз колдирган тарихий мерос, миллий ва умумин-соний кадриятлардан фойдаланиш асосида уларни ахлокий тарбиялашга эх,тиёж сезила бошланди.

Таъкидлаш жоизки, мустакиллик мамла-катимиз халкларининг миллий кадриятлар, тарихий анъана ва маънавий бойликларини кайта тиклашга, уни янги мазмун билан бой-итишга мух,им бир шароитлар яратди. Мам-лакатимиздаги таълим-тарбия тизимида х,ам зарурий ислох,отлар амалга оширилмокдаки, бунда ахлокий тарбия алох,ида узига хос урин эгаллайди.

Мавзунинг долзарблиги. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2021 йилнинг энг мух,им устувор вазифалари х,акидаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида "Биз уз олдимизга мамлакатимизда Учинчи Ренессанс пойдеворини барпо этишдек улуF максадни куйган эканмиз, бунинг учун янги Хоразмийлар, Берунийлар, Ибн Синолар, Улугбеклар, Навоий ва Бобурларни тарбия-лаб берадиган мух,ит ва шароитларни ярати-шимиз керак. Бунда, аввало, таълим ва тарби-яни ривожлантириш, соFлом турмуш тарзини карор топтириш, илм-фан ва инновацияларни тараккий эттириш миллий Fоямизнинг асосий

устунлари булиб хизмат килиши лозим"1 дея эътироф этди.

Айни шу максадларни амалга ошириш учун Узбекистон Республикаси Президенти-нинг бир катор фармон ва карорлари, жум-ладан Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 2019 йил 31 декабрдаги 1059-сон «Узлуксиз маънавий тарбия кон-цепциясини тасдиклаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари туFрисида»ги Карори2 (мазкур Карорнинг III- боб 10-бандида уму-мий урта таълим муассасаларининг I—ХI син-флари учун «Одобнома», «Ватан туЙFуси», «Миллий истиклол Fояси ва маънавият асос-лари», «Динлар тарихи» фанларини бирлаш-тирган холда «Тарбия» фани жорий этилди) кабул килинди.

Демак, бугунги ёшлар аждодларига муно-сиб равишда Марказий Осиё худудида Учинчи Ренессанс даврини юзага келтириши шарт. Зеро, халкимизнинг узок утмиши, тенги йук маданияти, мард-жасур боболари, бебахо аждодлар мероси доимо янги кашфиётлар, янги марраларни забт этишга ундаб туради. Зеро, «Ана шундай буюк инсоний фазилатлар факат тинч, баркарор, мустакил юртда шак-лланиши мумкин. Бунинг учун х,ар бир ёшни ватанпарварлик х,амда аждодларимиздан колган миллий тарихий меросларга х,урмат

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. - Тошкент, 2021 йил, 25 январь.

2 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 31 декабрдаги "Узлуксиз маънавий тарбия кон-цепциясини тасдиклаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги 1059-сон Карори 1-иловаси. // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 03.01.2020 й., 09/20/1059/4265-сон.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

рухида тарбиялаш хозирги куннинг асосий вазифаларидан бири хисобланади...»1.

Бутун дунёда ёшлар маънавиятини оши-ришга каратилган илмий изланишлар зами-рида уларни миллий маънавий мерослар асо-сида ахлокий тарбиялашга йуналтирилган тадкикотлар мухим ахамият касб этмокда. Амалга оширилаётган тадкикотларда миллий-маънавий мерос, миллий анъана ва урф-одатлар, Ислом дини ва хадисшунос аллома-ларимизнинг хадис Fоялари асосида ёшларни маънавий-ахлокий тарбиялаш масалалари етакчи уринни эгаллайди.

1Х-Х11 ва Х1У-ХУ асрлардаги юксак илмий тараккиёт даврида яшаб ижод килган, буюк зотлар колдирган бой миллий маънавий мерос нафакат Шарк оламида, балки жахон маънавияти ва маърифатига туб бурилиш ясади, десак муболаFа булмайди. Шу сабабли бутун дунё юртимизни маърифат зиёсини таркатган мукаддас маконлардан бири сифа-тида урганишга харакат килмокда.

Бу эса ёшларнинг дунёвий, фалсафий, х,укукий, илмий, бадиий, ахлокий хамда диний тасаввурлари ва тушунчаларини шакллан-тириш, жамиятдаги вокеа ва ходисаларга ижтимоий фаол муносабатда булиш куникмаларини ошириш буйича истикболли илмий йуналишларни амалга оширишга бево-сита боFлик холда амалга ошмокда.

Тадцицотнинг мацсади. Бугунги кунда юртимизда ёшларнинг жисмонан етук, интеллектуал ва ахлокий жихатдан камолотга ети-шига, уларни миллий маънавий мероси-мизга, миллий ва умуминсоний кадриятларга хурмат рухида тарбиялаш каби устувор йуналишларда кенг камровли тизимли ишлар амалга оширилмокда. «...Халкимизнинг тари-хий мероси, урф-одатлари ва миллий тар-бия анъаналарини асраб-авайлаш, кенг ахоли катламлари, айникса, ёшларимиз уртасида динлараро баFрикенглик, миллатлараро тотувлик ва узаро мехр-окибат мухитини мустахкамлаш буйича чора-тадбирлар ишлаб

1 Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 1 декабрдаги "Узбекистан Республикаси Вазир-лар Махкамаси хузурида Узбекистондаги Ислом циви-лизацияси марказини ташкил этиш чора тадбирлари туFрисида"ги Пк.-3420-сон карори // [Электрон ресурс] https://lex.uz.

чикиш»2 каби устувор вазифалар белгилан-ган. Шундай нуктайи назардан келиб чикиб, укувчиларни бошланFич синфданок турли хил ёд Fоялардан узоклаштириш максадида миллий менталитетимизга хос булган шаркона урф одат ва анъаналаримизни чукур англаш ва буларга хурмат рухида тарбиялаш мухим ахамият касб этади.

Мавзу буйича бошца олимлар илмий асарлари цисцача та^лили. Ёшларни ахлокий ва маънавий жихатдан тарбиялаш муаммоси Ватанимиз ва катор хорижлик олимлар томонидан тадкик этилган.

Тарбиявий ишларнинг режали ва аник максадли булиши хамда хамжихатлик билан амалга оширилиши ахлокий тарбиянинг муваффакиятини таъминлайди.

Хорижлик олимлардан атокли педагог ва адип А.С. Макаренконинг «унта юкори малакали, уз холича ишлайдиган укитувчидан малакаси паст, бир ёкадан бош чикарадиган бешта укитувчи афзал»3 деган фикрини унут-маслик керак.

Шу боисдан бошланFич синф укувчиларини укитиш жараёнида миллий маънавий меросга таяниш, халкимизнинг маърифатпарвар-лик, баFрикенглик, мехмондустлик каби анъ-аналари, андишалилик, инсофлилик, мехр-окибат, ор-номус каби фазилатларини чукур урганиш ва уларни укувчилар калбига синг-дириш асосий вазифа сифатида белгилаб берилган. Зеро, айнан шу фазилатлар оркали, аввало, хар бир инсоннинг уз калбида, сунг бошкалар калбида аждодлар хаёт ва ижодига нисбатан эхтиром туЙFусини шакллантириш самарали булиши айни хакикатдир.

БошланFич синф укувчиларига миллий мерос, маънавий кадриятларни ургатиш алохида ахамиятга эга. Натижада, укувчида уларга нисбатан шахсий муносабат таркиб топиб, аста-секинлик билан боланинг маънавий дунёкараши хам шакллана бошлайди. Бугун ана шундай бир глобаллашув даврида, укувчилар халкимиз утмишига хурмат

2 Узбекистан Республикасининг Президентининг 2017 йил 28 июлдаги "Маънавий-маърифий ишлар самара-дорлигини ошириш ва сохани ривожлантиришни янги боскичга кутариш туFрисида"ги ПК-3160-сон карори // "Халк сузи" газетаси, 2017 йил 29 июль. [Электрон ресурс] https://lex.uz/docs/4071203

3 Педагогика / А.К. Мунавваровнинг умумий тахрири остида. — Т.:Укитувчи, 1996. - 184 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

мавкеидан, унга фахр х,иси билан ёндашишни ургансалар, кейинги х,аётида янги ютукларга эришадилар1.

Шунинг учун, бошланFич синфданок укувчиларда миллий ахлокий сифатларни, орзу-истакларини, иймон-эътикодларини, дунёкарашларини миллий маънавий мерос асосида шакллантириб бормас эканмиз, кузланган максадга эришиб булмайди. Бунинг учун, шубх,асиз, келажагимиз булмиш фар-зандларимизнинг, баркамол, ахлокли булиб тарбияланишларига эришишда факат миллий таълим-тарбия куникмаларига эга булишимиз даркор.

Ватанимиз олимларидан буюк бобо-калонларимиз булган Имом Мух,аммад ибн Исмоил ал-Бухорий, Имом Абу Исо ат-Термизий ва Ал-Хаким ат-Термизий каби мух,аддис олимларнинг х,амда Мух,аммад ибн Мусо ал-Хоразмий, Абу Райх,он Беру-ний, Ах,мад ФарFоний, Абу Али ибн Сино, Абу Наср Форобий, Мирзо Улугбек, Али-шер Навоий, Зах,ириддин Мух,аммад Бобур каби аждодларимизнинг илмий асарла-рида инсоннинг маънавий-ахлокий, тарбия-вий карашларига оид жих,атларидан ёш авлод маънавий тарбиясига татбик килишнинг педа-гогик ечимларини асослаш, комусий олим-лар илмий меросидан, айникса, хулк, одоб-ахлокни таъминлашга хизмат киладиган кас-бий малака, ижтимоий-педагогик билимлар-нинг маънавий-ахлокий жих,атларига илмий изланишларни кенг камровли амалга ошириш алох,ида ах,амият касб этади.

Дунё тарихида илк Шарк УЙFониш даври — Мусулмон Ренессанси деб ном олган урта асрлар ва ундан кейинги замонларда бугунги Узбекистон заминидан етишиб чиккан буюк аллома ва мутафаккирларнинг жах,он илм-фани ва маданияти, мукаддас ислом дини ривожига кушган бебах,о х,иссаси дунё илмий жамоатчилиги томонидан х,акли равишда тан олинган.

Урта асрларнинг илк даврида улуг аждод-ларимиз томонидан математика, астрономия, физика, кимё, геодезия, фармакология, тиб-биёт каби аник фанлар билан бирга, тарих, география, фалсафа, маданият ва санъат, архитектура сох,аларида яратилган буюк илмий Fоя

ва кашфиётлар жах,он илм-фани ва цивилиза-цияси ривожида кескин бурилиш ясади.

Маънавий-ахлокий тарбия бевосита кадрият, ахлок тушунчалари билан боFлик экан, кадрият тушунчасининг мазмун мох,иятини аниклаштиришга уриниб курамиз. Ватанимиз олимлари томонидан амалга оши-рилган илмий тадкикотларда кадрият тушунчасининг мазмунини ёритишда турлича ёнда-шилган. Жумладан, файласуф олим Ж.Туленов кадриятларни турт турга булган булиб2, унинг мух,им турларидан бири табиий кадриятлар булиб, унга инсоннинг яшаши ва ривожла-ниши учун зарур булган табиий шароитлар: ер ва ер ости бойликлари, сув, х,аво, урмонлар, усимликлар дунёси, х,айвонлар ва бошкалар, иккинчи бир тури иктисодий (мех,нат пред-метлари, ишлаб чикариш куроллари, мод-дий неъматлар;) учинчи бир тури ижтимоий-сиёсий (эркинлик, тенглик, адолат, тинчлик, халкаро дустлик), туртинчи бир тури маънавий кадриятлар, бунга илмий, фалсафий бадиий, диний Fоялар ва бошкалар киради.

Кадрият тушунчаси куйидаги турт асосий белги билан фаркланиб туради3, 4' 5:

1. Кадрият — бу х,иссиётлар, туЙFулар билан чамбарчас алокадор булган фикрлар х,амда ишонч. Кадрият фаоллашган вактида у туЙFулар билан аралашиб кетади. Мисол учун, мустакиллик, эркинлик му^им кадрияти булган инсонлар, агар уларнинг мустакиллиги ёки эркинлиги хавф остида колса, безовта-ланишади, уни ^имоя кила олишмаса, чукур тушкунликка тушишади ва ундан фойдалана олишса, бахтли булишади.

2. Кадрият инсон томонидан исталаёт-ган, кузланаётган, унинг х,аракатларига сабаб булиб хизмат килаётган максадни англа-тади. Ижтимоий тартиб, адолат, мех,р-шафкат

1 Адизов Б.Р. БошланFич таълимни ижодий ташкил этишнинг назарий асослари". - Т.: «Фан», 2007. - 66 б.

2 Туленов Ж.. Хаёт фалсафаси. - Тошкент.: "Узбекистон", 1993. - 145-146 б.

3 Schwartz S.H. Culture matters: National value cultures, sources and consequences // Chiu C._Y. et al. (eds). Understanding culture: Theory, research and application. N.Y.: Psychology Press. P.227.

4 Schwartz S.H. Value orientations: Measurement, antecedents and consequences across nations// Jowell R. et al. (eds). Measuring attitudes cross_nationally: Lessons from the European Social Survey. L.: Sage, 2007. P. 161—193.

5 Schwartz S.H., Bardi A. Influences of adaptation to communist rule on value priorities in Eastern Europe // Political Psychol. 1997. V. 18. P. 385—410.

мухим кадрияти булган инсонлар ушбу максадларга эришишга интилишади.

3. Кадриятлар трансцендентдир, яъни улар муайян харакат ва вазиятлар билан чегара-ланмайди. Мисол учун, одоб ва ростгуйлик кадриятлари хам таълимга, хам ишга, хам спортга, сиёсатга, оилага, дустлар ва бошка инсонларга бирдай тааллукли булади. Бу хусу-сият кадриятни муайян аник харакат, объект ёки вазиятларга нисбатан тааллукли булган торрок тушунчалар: норма ва муносабатдан фаркланиб туради.

4. Кадриятлар стандарт сифатида хиз-мат килади. Улар танловни ёки харакатлар, ходисалар, инсонларга нисбатан бахони (шу жумладан, инсоннинг узига нисбатан хам) бошкариб туради. Кадриятлар инсоннинг уз узини бахолашида асос хисобланади1.

Инсонлар нима яхши ёки ёмон экан-лиги, нима адолатли ёки адолатсиз, нима килиш туFри ва максадга эга, нимадан кочиш, узокрок юриш кераклигини узларининг кадриятларига мос, мувофиклиги ёки номувофиклигидан келиб чикиб хал этишади.

5. Кадриятлар ахамияти жихатидан тар-тибланади, иерархия яратади ва нисбатан баркарор афзалликлар тизимини хосил килади. Бу иерархиявийлик кадриятларни норма хамда муносабатлардан фарклаб туради.

6. Турли хил кадриятларнинг нисбий афзал-лиги инсон харакатларини бошкариб туради. Хар кандай ёндашувда ёки хулкда икки ёки бир неча кадриятлар акси булади. Мисол учун, инсоннинг диний муассасаларга таш-рифи анъаналарга, конформизмга ва хавф-сизликка мос келса, куп холларда, гедонизм ва стимуляция каби кадриятларига путур етказади2.

Мацоланинг илмий мо^ияти. УлуF аждод-ларимиз томонидан яратилган ва бугунги кунда хам бутун дунёни хайратга солиб келаётган илмий мерос факат бир миллат ёки халкнинг эмас, балки бутун инсоният-нинг маънавий мулки булиб, бу бебахо бой-лик янги ва янги авлодлар учун донишманд-

1 Schwartz S.H. Cultural and individual value correlates of capitalism: A comparative analysis // Psychological Inquiry. 2007. V. 18. P. 52—57.

2 Schwartz S.H., Ros M. Values in the West: A theoretical and empirical challenge to the Individualism_Collectivism cultural dimension // World Psychol. 1995. V. 1. P. 99—122.

лик ва билим манбаи, энг мухими, янги каш-фиётлар учун мустахкам замин булиб хизмат килиши шубхасиз.

Тадцицотнинг объекти. Тадкикотнинг объекти сифатида Сурхондарё вило-яти умумий урта таълим мактабларининг 354 нафар укувчиси иштирок этди. Жумладан 3-4-синфларнинг укувчилари учун мил-лий маънавий мерослар хакида тасаввурга эга ва юксак онгли укувчиларни аниклаш юзаси-дан саволнома ишлаб чикилди ва фаолият-ларини амалга ошириш имконияти яратилди. Тадкикот натижалари урганилди ва тахлил этилди. Тадкикотнинг дастлабки натижалари учун анкета-суровномалар, якуний тест-лар олиниб, кайд этиб борилди. Тадкикот натижалари 2020-2021 укув йилларида утказилган дастлабки анкета-суровномада Сурхондарё вилоятининг Кумкур^он тума-нидаги 16-сон, 69-сон умумтаълим макта-блари укувчиларидан 178 нафари, Термиз шахридаги 12-сон, 13-сон, умумтаълим мак-таблари укувчиларидан 176 нафари. Жами 354 укувчи иштирок этди.

Тажриба ишларида катнашган респон-дентларнинг назорат ва тажриба гурухларига таксимланиши куйидагича булган (1-жадвал).

Тадцицот усуллари. Тадкикотда меъёрий-хукукий, укув-методик адабиётларни урганиш, педагогик кузатиш, анкета, сухбат, тест, интервью, лойихалаш, моделлаштириш, педагогик тажриба-синов, математик-статистик тахлил усулларидан фойдаланилган.

Натижалар ва амалий мисол-лар. Тадкикотнинг амалий натижалари куйидагилардан иборат:

• укувчи-ёшларни миллий маънавий мерослар асосида ахлокий тафаккури ривож-ланганлигини бахолашга доир диагностик воситалар ишлаб чикилган;

• укувчи-ёшларнинг миллий маънавий мерослар асосида ахлокий тафаккурини тар-биялашга доир тадбир ишланмалари яратил-ган;

• укувчи-ёшлар миллий маънавий меъ-рослар асосида ахлокий тафаккурини тарби-ялаш технологияларини такомиллаштиришга доир илмий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Аниц хулоса ва амалий таклифлар.

Укувчиларни миллий маънавий мерослари-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

ТАЪЛИМ МУАССАСАСИДАГИ ТАРБИЯ / ВОСПИТАНИЕ В УЧЕБНОМ ЗАВЕДЕНИИ 69

ч_У

1-жадвал. Назорат ва тажриба гуру^лардаги укувчиларнинг танланма мик,дори

Мактаблар Иштирок этган укувчилар сони шу жумладан:

назорат синфларида тажриба синфларида

Сурхондарё вилоятининг Кумк1урFон туманидаги 16-сон умумтаълим мактаби 91 42 49

Сурхондарё вилоятининг Кумк1урFон туманидаги 69-сон умумтаълим мактаби 87 41 46

Термиз шахридаги 12-сон умумтаълим мактаби 88 41 47

Термиз шахридаги 13-сон, умумтаълим мактаби 88 43 45

Жами 354 167 187

миз оркали ахлокий тарбиялашда куйидаги усуллардан фойдаланиш ижобий натижаларга эришишни таъминлайди:

- биринчидан, тушунтириш, уктириш, сухбат, мунозара, раFбатлантириш, жазо-лаш усулларидан фойдаланиш асосида укувчиларнинг мактабдаги умумий ва ягона тартиб коидаларга риоя килишларига эри-шиш;

- иккинчидан, ахлокий одатни шакллан-тиришда машк ва машклантириш хамда бола-ларнинг турли фаолиятини уюштириш;

- учинчидан, турли байрам тадбирлари "Мустакиллик куни", "Навруз байрами"; ада-бий кечалар "Шарк мутафаккирлари дунё тамаддунининг асосчилари" мавзуларидаги тадбирларни самарали ташкил килиш;

- туртинчидан, Тарбиявий соатлар, «Тар-бия» дарслари савиясини оширишда интер-фаол методлардан самарали фойдаланиш;

- бешинчидан, оммавий ахбо-рот воситалари, кинотеатр, телевидение курсатувларидан, жумладан, «Оталар сузи аклнинг кузи», каби эшиттиришлар-дан, шунингдек, замонавий тарFибот восита-лари, яъни ижтимоий тармоклар таъсиридан унумли фойдаланиш;

- олтинчидан, уз мехнати, фидойи-лиги, ватанпарварлиги, халоллиги билан эл-у халкка намуна булиб келган мехнат фахрий-лари, илм-фан ходимлари ва уруш фахрий-лари, куп болали оналар, имонли кариялар, хожилар билан укувчилар учрашувларини уюштириб бориш;

- еттинчидан, дарс жараёнида синфдан ва мактабдан ташкари машFулотларда Шарк кадриятлари ва миллий анъаналар акс этган маърифий рухдаги асарлар, жумладан ислом динининг мукаддас, бош асоси Куръони Карим, мухаддис алломалар асарлари, бобо-калонларимиз Кайковуснинг «Кобуснома»,

Юсуф Хос Хожибнинг «КутадFу билиг», Носир Хисравнинг «Саодатнома», Ибн Сино-нинг «Донишнома», Саъдийнинг «Гулистон», «Бустон», Навоийнинг «Махбуб ул-кулуб», Бобурнинг «Бобурнома», Абдулла Авлоний-нинг «Туркий гулистон ёхуд ахлок» каби асар-ларидан фойдаланиш максадга мувофик.

Укувчиларни маънавий-ахлокий тарбия-лашни такомиллаштириш асосида уларда бир катор сифатлар намоён булади. Улар: уз-узини бошкариш, уз-узига доимо танкидий караш, камчиликларни узидан кидириш, уз-узига талабчан булиш, хамма жойда аник ишларни виждонан бажариш, уз-узини тарбиялаш, бунда кучли ва кучсиз томонларни аниклаш, ахлокий тарбияланганлигини, билимларни яхши эгаллаганлиги, ахлокий туЙFуларнинг ривожланганлиги, максадга интилиш, довю-раклик ва хал килувчанлик, мустакил фик-рга эга булиш, талабчанлик, ташаббускорлик, мустакиллик, уз-узини идора килиш ва тута билиш ташкил этади.

Педагогик фаолиятда хох у бошланFич синф укитувчиси булсин, хох у юкори синф укитувчиси булсин дарс машFулотларида маънавий-ахлокий тарбия мазмунини халкимизнинг неча минг йиллик тарихида ота-боболаримиздан мерос булиб колган миллий-маънавий мерослар, анъана ва урф-одатлари, Ислом дини ва хадисшунос алло-маларимизнинг таълимий-тарбиявий Fоялари билан бойитиш максадга мувофикдир. Чунки, бу усуллар ахлокий тарбия негизини ташкил этиб, укувчиларнинг маънавий ахлокий тарбиялашни такомиллаштиришда хизмат килади.

Бу хулосанинг асоси сифатида шу мулохазани келтириб утишни уринли деб биламизки, биз юкорида тахлил килган, тилга олган илFор, иктисодий ривожланган хори-жий мамлакат тадкикотчилари хам кадрият,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

ахлок феноменлари мохияти, уларни шак-ллантириш муаммолари хакида олиб бор-ган илмий тадкикотларида, кадриятлар транс-цендентлиги, яъни уларни дунёвий (имме-нент) ходисалар билан хам, инсон онги, шуу-рига, мохиятига хос хисобланувчи илохийлик (диний, афсонавий, ишончга асосланувчи), яъниким трансцендентлик хусусиятларига эга деб хисоблашади.

Бу холат бизга, бошланFич синф укувчиларида маънавий-ахлокий

кадриятларни шакллантиришда аждодла-римиз, ота-боболаримиз, бугунги авлод эътикоди, ишончига, хаёт маъносига асос булиб келаётган Ислом дини манбаларидан, уз хаёти, илми, асарлари, тажрибаси билан эл-у халкка намуна булиб келаётган кексалар, мехнат фахрийлари, дин вакиллари, серфар-занд, сердавлат ота-оналар угитлари, намуна-сидан унумли, уринли фойдаланиш лозимлиги хакидаги хулосамизни туFри йуналишда деб хисоблашимизга имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат .М.Мирзиёевнинг Мажлисга Муро-жаатномаси. - Тошкент, 2021 йил, 25 январь. [Электрон ресурс] https://lex/uz

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 31 декабрдаги "Узлуксиз маънавий тарбия концепциясини тасдиклаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги 1059-сон Карори 1-иловаси. // Конун хужжатлари маълумот-лари миллий базаси, 03.01.2020 й., 09/20/1059/4265-сон.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 декабрдаги "Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузурида Узбекистондаги Ислом цивилизацияси марказини ташкил этиш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-3420 Карори // [Электрон ресурс] https://lex.uz

4. Узбекистон Республикасининг Президентининг 2017 йил 28 июлдаги "Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш ва сохани ривожлантиришни янги боскичга кутариш туFрисида" ПК-3160-сон Карори // Халк сузи, 2017 йил 29 июль. [Электрон ресурс] https://lex.uz/docc/4071203

5. Педагогика / А.К. Мунавваровнинг умумий тахрири остида./ - Т.: Укитувчи, 1996. -280 б.

6. Адизов Б.Р. "БошланFич таълимни ижодий ташкил этишнинг назарий асос-лари", -Тошкент: «Фан», 2007. - 120 б.

7. Туленов Ж. Хаёт фалсафаси: Т.: Узбекистон, 1993. - 340 б.

8. Schwartz S.H. Culture matters: National value cultures, sources and consequences // Chiu C._Y. et al. (eds). Understanding culture: Theory, research and application. N.Y.: Psychology Press. - p.221-229

9. Schwartz S.H. Value orientations: Measurement, antecedents and consequences across nations// Jowell R. et al. (eds). Measuring attitudes cross_nationally: Lessons from the European Social Survey. L.: Sage, 2007. P. 161—193.

10. Schwartz S.H., Bardi A. Influences of adaptation to communist rule on value priorities in Eastern Europe // Political Psychol. 1997. V. 18. P. 385—410

11. Schwartz S.H. Cultural and individual value correlates of capitalism: A comparative analysis // Psychological Inquiry. 2007. V. 18. P. 52—57.

12. Schwartz S.H., Ros M. Values in the West: A theoretical and empirical challenge to the Individualism_Collectivism cultural dimension // World Psychol. 1995. V. 1. P. 99—122.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.