CC BY
7УДК: 372.8: 658.4
МЕТОДИКАИ ТАШАККУЛ ДОДАНИ МАФХ.УМИ «МОЛЕКУЛА» ЗИМНИ ОМУЗИШИ МАВЗУИ «МАЪЛУМОТИ АВВАЛИН ДАР БОРАИ СОХТИ МОДДАХО» ДАР КУРСИ ФИЗИКАИ СИНФИ VII
Ч.ОНМАХМАДОВ ИСФАНДИЁР ТЕШАЕВИЧ
омузгори кафедраи методикаи таълими технологияи Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, шахри Бохтар, Чумхурии Точикистон
КАРИМОВ САЛОХИДДИН НАСРИДДИНОВИЧ
омузгори кафедраи методикаи таълими технологияи Донишгохд давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, шахри Бохтар, Ч,умхурии Точикистон
АВЕЗОВ ЗУЛОЛ МИРЗОБОЕВИЧ
омузгори кафедраи методикаи таълими технологияи Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, шахри Бохтар, Ч,умхурии Точикистон
ХОЛОВ ДУСТМУРОД АШИРОВИЧ
омузгори кафедраи методикаи таълими технологияи Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, шахри Бохтар, Ч,умх,урии Точикистон
Мацола ба масъалаи методикаи ташаккул додани мафх,уми «молекула» зимни омузишимавзуи «Маълумотиаввалиндар бораи сохтимоддах,о»> бахшида шудааст.
Тазаккур меравад, ки масъалаи мазкур х,амон вацт бомуваффацият х,ал карда мешавад, ки агар омузгорони муассиса^ои та^силоти миёнаиумумй асос^ои назариявии раванди ташаккул додани мафх,ущои физикиро донанд ва ощоро татбиц карда тавонанд. Таъкид мешавад, ки дар раванди таълими физика самаранокии азхудкунии мафх,ущои асосии физики аз цониби хонандагон хеле мух,им аст. Барои аз цониби хонандагон самаранок азхуд кардани мафх,ущои физики, зарур аст, ки омузгорраванди дуруст ташаккул додани ташкил намуда, онро идора карда тавонад. Барои бошуурона идора кардани ин раванд, омузгор бояд хусусиящои асосии онро донад. Дар мацола методикаи ташаккул додани мафх,уми «молекула» зимни омузиши мавзуи «Маълумоти аввалин дар бораи сохти моддах,о»> дар синфи VII-и муассисахои тахсилоти миёнаи умумй нишон дода шудааст.
Вожакомкалидц: мафцуми физики, молекула, сохтимоддщо, мушох,ида ва тачриба, фарзия^назарияиилмй
МЕТОДИКА ФОРМИРОВАНИЯ ПОНЯТИЯ «МОЛЕКУЛА» ПРИ ИЗУЧЕНИИ ТЕМЫ «ПЕРВЫЕ СВЕДЕНИЯ О СТРОЕНИИ ВЕЩЕСТВО» В КУРСЕ ФИЗИКИ 7-ГО
КЛАССА
Статья посвящена вопросу методики формирования понятия «молекула» при изучении темы «Первые сведения о строении веществ» в курсе физики 7 класса.
Отмечается, что этот вопрос успешно решается при наличии у учителей средних общеобразовательных учреждений теоретически х основ процесса форми рования физических понятий и умения применять их. Подчеркивается, что при обучении учащихся физике усвоение ими основных физических понятий очень важно . Для эффективного усвоения физических понятий учащимися необходим а правильная организация учителем сам
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ого процесса формирования понятий. Для того чтобы учитель сознательно управлял эт им процессом, он должен знать его основные характерные особенности и закономерности.
В статье показана методика формирования понятия «молекула» при изучении темы «Первые сведения о строении веществ» в VII классе общеобразовательных учреждений.
Ключевые слова: физические понятия, молекулы, строение вещества, наблюдение и опыт, гипотеза, научные теории, навыки и умения, компетентностный подход.
METHODOLOGY FOR THE FORMATION OF THE CONCEPT OF "MOLECULE" WHEN STUDYING THE TOPIC "FIRST INFORMATION ABOUT THE STRUCTURE OF MATTER" IN THE COURSE OF PHYSICS OF THE 7TH GRADE
The article is devoted to the question of the methodology for the formation of the concept of "molecule" when studying the topic "First information about the structure of substances" in the course of physics of the 7th grade.
It is noted that this issue is successfully solved if teachers of secondary educational institutions have the theoretical foundations of the process offormation ofphysical concepts and the ability to apply them. It is emphasized that when teaching students physics, their assimilation of basic physical concepts is very important. For effective assimilation of physical concepts by students, it is necessary for the teacher to properly organize the process of concept formation itself. In order for the teacher to consciously manage this process, he must know its main characteristic features and patterns.
The article shows the methodology for the formation of the concept of "molecule" in the study of the topic "The first information about the structure of substances" in the 7th grade of educational institutions.
Key words: physical concepts, molecules, structure of matter, observation and experience, hypothesis, scientific theories, skills and abilities, competence-based approach.
Яке аз вазифахои мухиме, ки муассисахои тахсилоти миёнаи умумй бояд х,ал намоянд, ин таъмини азхудкунии асосхои илмии мачмуи донишхо аз чониби хонандагон мебошад. Баланд бардоштани сифати таълими физика, такмил додани методикаи ташаккули мачмуи донишхои физикиро та;озо менамояд. Масъалаи мазкур он ва;т бомуваффа;ият хал карда мешавад, ки агар омузгорони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй асосхои назариявии раванди ташаккул додани мафхумхои физикиро донанд ва онхоро татби; карда тавонанд.
Дар мачмуи донишхои дилхох, аз чумла донишхои физикй мафхумхо на;ши мухим мебозанд [8].
Мафхуми «молекула» хамчун зарраи таркиби модда дар илмхои гуногун: физика, химия ва гайра истифода мешавад. Дар физика мафхуми «молекула» яке аз мафхумхои асосй хангоми омузиши сохти дискретии модда ба хисоб меравад [3,4].
Аз як тараф хуб аст, ки омузиши курси физика аз чунин мавзуи ди;;атчалбкунанда ба мисли «Маълумоти умумй оид ба сохти моддахо» огоз мегардад, вале аз тарафи дигар ;абул кардану санчидани ха;и;ати мавчудияти заррахо, ки онхоро боре хам надидаанд барои хонандагон мушкилй эчод мекунад. Аз ин ру, дониши онхо доир ба ин мавзуъ метавонад, руякй бошад. Барои бартараф кардани омузиши руякии мафхуми «молекула» бояд, ки он дуруст шарху маънидод карда шавад. Хонандагон бояд хосиятхои умумии молекулахои моддахои гуногун ва фар;и онхоро донанд [6].
Пеш аз омузиши мафхуми «молекула» хонандагон бояд оид ба мундаричаи илми физика, ходисахои физикй, чисм ва модда, методхои асосии омузиши физика - мушохида ва тачриба маълумот дошта бошанд.
Барои ташаккули мафхуми «молекула» бояд максадхои дидактики ташкил карда шаванд:
Максади таълим: хонандагон бояд донишхои зеринро азхуд кунанд:
1. моддахо аз заррахо иборатанд ва байни заррахо фосилахо мавчуданд;
2. зарраи хурди модда молекула ном дорад;
3. андозаи молекулахо хурд хастанд;
4. тамсилаи сохти модда дар холатхои гуногун аз хамдигар бо фосилаи байни молекулахо фарк мекунанд.
5. молекулахои моддахои гуногун аз хамдигар аз руйи андозаашон фар; мекунанд, молекулахои хамон як модда якхелаанд.
Максад барои инкишофи малакахои амалии хонандагон: ба хонандагон омузонидани ичрои амалхои зерин:
1. ба даст овардани далели илмй оид ба сохти дискретии модда;
2. мафхуми молекуларо эч,од кардан;
3. бо методи каторкунй кутри миёнаи молекулахоро ёфтан;
4. амсиласозии (моделсозии) сохти моддахо дар холатхо гуногун.
Максадхои тарбиявй нишон дода намешавад, на барои он ки онхо набояд аз чониби омузгор тасвият шаванд, балки ин максадхо сифати шахсияти хонандаро, ки дар рафти дарс ин ё он амалро ичро намудаанд, баланд мебардорад. Ин амал бо максади инкишофи хонанда нишон дода шуда, бо хамон донишхое, ки дар максадхои таълим нишон дода шудааст, робита доранд [1,7].
Барои бадастовардани максадхои дидактикие, ки ба таълим ва инкишофи хонанда робитаи зич дорад, зарур аст, ки хар мархилахои омузишро аз руйи накшаи зерин ичро кунем:
мархилаи 1 - хотиррасон кардани дониш ва амалхое, ки маводи нав ба онхо такя мекунад;
мархилаи 2 - ташкили фаъолиятхои хонандагон барои азхудкунии донишхои нав, ки дар максадхои таълим нишон дода шудаанд;
мархилаи 3 - ташкили фаъолиятхои хонандагон доир татби;и донишхои андухташуда;
мархилаи 4 - назоратй. Дар ин мархила хамаи хонандагон як катор супоришхоро хаттй ичро менамоянд. Тахлили ин кор ба омузгор имкон медихад, муайян кунад, ки ба максадхои дидактикии гузошташуда расидааст ё не?
Айни замон кисме аз конспекти дарсро, ки хангоми омузиши мафхуми «молекула» истифода мешавад, мебинем ва баъдан шархи методй медихем.
I. Муайян кардани маъно ва пайдоиши мафхуми «молекула».
Калимаи «молекула» дар тарчума аз лотинй маънои «массаи хурд»-ро медихад.
II. Ташаккули мафхуми «молекула» дар физика:
Равиши дарс:
1. Ба хотир овардани донишхо:
Омузгор. Ба хотир меорем, ки мо чиро дар дарси пештара омухтем. Физика чиро ва чй гуна меомузад?
Чиро материя меноманд?
Чиро чисми физикй меноманд?
Чиро модда меноманд?
Омузгор. Дар дарси пештара мо бо шумо гуфтем, ки чисмхои физикй аз моддахо таркиб меёбанд ва моддахо дар се холат мавчуд буда метавонанд. Ин холатхои моддахоро номбар кунед. Номи моддахое, ки аз онхо ин чисмхо таркиб ёфтаанд, гуед. (Омузгор пайихам ях, оби дар истакон буда ва буги оби гармро нишон медихад).
Хонандагон чунин чавоб мегардонанд, ки моддае, ки аз он ях, оби дар истаконбуда ва буг таркиб ёфтааст - об аст.
2. Мархилаи далеловарй:
Омузгор. Ч,исмхое, ки аз хамон як модда таркиб ёфтаанд, якхелаанд?
Хонандагон. Не, ях-чисми сахт, об-моеъ ва буг-газ (хосиятхои онхоро му;оиса мекунанд).
Омузгор. Моеъ чорй мешавад, чисми сахт ва газ не. Барои чй? Ч,исмхое, ки аз хамон як модда таркиб ёфтаанд дар холати сахтй, моеъгй ва газй буда метавонанду хосиятхои гуногун дошта бошанд. Моддахо аз чй таркиб ёфтаанд? Замоне одамон ин саволро дар назди худ гузоштаанд ва пас аз хосил кардани моддахои хосияти заруридошта барои худ чавоб гирифтаанд [5,6].
Биёед ба ;аъри моддахо назар афканем. Худи модда аз чй чиз таркиб ёфтааст?
3. Андухтани донишхои нав:
Омузгор. Шумо чй фикр доред, чй гуна метавонем ба дохили модда «назар афканем»?
Хонандагон фикрхои худашонро баён мекунанд.
Омузгор. Одамон чунин усули омузиши хосиятхои чисмхоро офаридаанд: сараввал фикр кардани он ки дар дохил чй бояд бошад ва чй чиз дар он чо бояд руй дихад, ки чисм хамин гуна хосиятхоро доро бошад; сипас тахминхою фарзияхои худро месанчиданд.
Файласуфи Юнон Демокрит 2,5 хазор сол пеш ба саволи чигунагии сохти моддахо фикр карда, фарзияи худро баровард. Фарзия гуфта, дилхох тахминхоеро, ки тавассути далелхои мавчуда фахмонида мешаванд, меноманд.
Мову шумо имруз аз хамон рохи дар пеш истода: аз далелхои тачрибавй тавассути мулохизаронй ба фарзияхои илмй гузаштанамон зарур аст.
Санчидани фарзия бо далелхои гуногун ва халли масъалахо имкон медихад, ки мо онро бо ;онун мубаддал гардонем. Айнан чунин метод дар илм истифода мешавад[2].
Тачрибахо тасаввуротро оид ба сохти моддахо тасди; мекунад. Баъзеи онхоро муоина мекунем.
Тачрибаи I: Пахш кардани туби тенис. Дар ин холат хачми хаво дар дохили он кам мешавад.
Тачрибаи II: Са;;ои пулодин дар холати гарм набуданаш аз дохили хал;а мегузарад. Агар са;;оро гарм кунем, хачмаш каме зиёд мегардад ва аз дохили хал;а намегузарад ва дар хал;а дармемонад(расми 2.1.1-и китоби дарсй).
Хулоса: хангоми гармкунй хачми чисм зиёд шуда, хангоми хунук кардан хачмаш кам мешавад.
Тачрибаи III: Колбаро лабрез пури об намуда, бо пук дахони онро зич махкам мекунем. Найчаи шишигинро аз пук мегузаронем. Об ;исман найчаро пур мекунад. Колбаро гарм карда, пас аз чанд ва;т мебинем, ки сатхи об дар найчаи шишагин боло меравад (расми 2.1.2-и китоби дарсй).
Хонандагон хулосабарорй мекунанд: сатхи об дар найча боло рафт, хангоми гармкунй хачми об зиёд гардид.
Савол барои проблеммагузорй: Барои чй андозахои чисмхо тагйир меёбанд? Дар дохили чисм чй хаст ва чй ходиса рух медихад?
Хонандагон фарзияхои худро дар чойи худ истода баён мекунанд. Фарзияхо метавонанд, гуногун бошанд:
• Ч,исм аз заррахо иборат аст, ки хангоми гармкунй онхо васеъ мегардад.
• Ч,исм аз заррахо иборат аст, ки хангоми гармкунй афзоиш меёбанд.
• Х,амаи моддахо аз заррахои алохида иборатанд, ки байни онхо фосилахо мавчуд аст. Агар заррахо аз якдигар дур шаванд, хачми чисм зиёд шуда, баръакс хангоми наздикшавии заррахо хачми чисм кам мешавад.
Омузгор. Инак 3 фарзия баён гардид. Кушиш менамоем, ки бо далелхои о;илона онхоро бахогузорй кунем. Якумин ба саволи гузошташуда чавоби пурра намедихад, яъне сабаби васеъшавии заррахо норавшан мемонад. Дуюм, агар мухокимарониро идома
дихем ба хулосае меоем, ки андозаи чисмхо бояд ба таври номахдуд зиёд гардад. Ин ба тачрибаи мо мухолифат мекунад. Фарзияи сеюмин бо;й мемонад. Мо онро месанчем.
I. Чй тавр санчем? (мулохизаххои хонандагон шунида мешавад).
Олимон чунин усулро фикр кардаанд: 1) Пешгуй кардан лозим, агар фарзия дуруст бошад, боз кадом ходиса метавонад ба амал ояд; 2) Онро дар тачриба нишон додан зарур аст, яъне агар фарзия дуруст бошад, пас чисмхои ха;и;й бояд ба ;исмхои алохида чудо гарданд, чунки онхо аз заррахои алохида иборатанду байни заррахо фосила мавчуд аст. Тачриба чиро нишон медихад? (Мисолхое, ки хонандагон меоранд, шунида мешавад) [2].
Дар ха;и;ат дилхох чисми яклухтро вайрон кардан мумкин аст: шикастани чуб, резе-реза кардани бур ва монанди инхо.
II. Намоиши тачрибаи аз байн рафтани доги спирт (ё одеколон) дар ;огази филтр. Саволхо: одеколон кучо гайб зад? Он дархол гайб зад? Шумо чй тавр гайб задани одеколонро аз болои ;огаз мушохида кардед? Хозир одеколон дар кучо аст? Кадом фарзияро оид ба сохти чунин модда барои фахмонидани тадричан гайбзании он пешбарй намудан мумкин аст.
Дар натича хонандагон ба хулосае меоянд, ки моддахо аз заррахои бисёр хурд, ки инсон онро бо чашм намебинад, таркиб ёфтаанд.
Ин заррахо бо гузашти ва;т аз ;огази филтр гузашта, дар синфхона пахн мегарданд, яъне онхо ;обилияти харакаткунй доранд.
III. Пахншавии буй мавчудияти фосила байни молекулахоро тасди; мекунад.
IV. Биёед пешгуии боз як ходисаи дигарро санчем, ки модда дар ха;и;ат аз заррахо иборат аст ва байни заррахо фосила мавчуд аст.
Омузгор. Дар хаёт мо бо моддахое, ки аз заррахо иборатанд ва байни заррахои онхо фосила мавчуд аст, бисёр сару кор мегирем, ба монанди шакар, ;уми дарёй, намак, чанг ва гайра.
Акнун шумо тасаввур кунед, ки ман ба ин зарфи борик (мензурка) каме нахуд ва аз болои он каме гандум мерезам. Гандумро ба охистагй ба зарф мерезам, то ки онхо дар болои нахуд бошанд. Акнун хачми умумии нахуд ва гандумро нишона мекунам (омузгор нишона мекунад). Кй мегуяд, ки оё пас аз омехтакунии нахуд ва гандум онхо хамин хачмро иштол мекунанд?
Хонанда. Ба назари ман хачми омехтаи нахуд ва гандум бояд хурдтар шавад, охир гандумхо байни нахудхо чойгир мешаванд - ку.
Омузгор. Инро месанчем (нахуд ва гандумро хуб омехта карда, тачрибаро мегузаронад). Натичаи ба дастовардаи мо чй гуна аст? Дар ха;и;ат, хамон натичае, ки мо интизораш будем. Хамин гуна ходисахоро мо метавонем ба тачрибахои хаётиамон такя карда пешгуй кунем ва чунин хисобем, ки моддахо аз заррахои алохида таркиб ёфтанд ва дар байни онхо фосилахо мавчуданд.
Хулоса: агар ду моддаи гуногунро дар як зарф охиста болои хам резему хачми умумиашонро нишона кунем, пас аз хуб омехтакунй хачми умумиашон аз хачми умумии пештара кам мешавад.
Чдмъбасткунй: фарзия оид ба сохти моддахо дуруст аст: хамаи моддахо аз заррахои алохида таркиб ёфтаанд ва байни онхо фосилахо мавчуд аст. Махз хамин фосилахо хангоми гармкунй афзуда, хангоми сарднамой хурд мешаванд. Ин заррахо молекула ном доранд.
Таъриф: молекулаи модда - ин зарраи хурди хамон модда аст.
Мисол, зарраи аз хама хурди об - молекулаи об; зарраи аз хама хурди шакар -молекулаи шакар ва f.
Молекулахои моддахои гуногун аз якдигар фар; доранд ва молекулахои хамон як модда якхелаанд. Мисол, оби аз шарбат ё аз шир чудошуда аз оби дар натичаи бутронй
аз оби бахр хосилшударо аз хамдигар фарк кардан имконнопазир аст, чунки молекулахои об якхелаанд.
Аз чунин молекула наметавонад ягон моддаи дигар таркиб ёбад. Он гох саволе пеш меояд: агар хамаи чисмхо аз заррархои хурд таркиб ёбанд, пас барои чй онхо дар назари мо яклухт менамоянд (мисол, охан, об, шиша, чуб)?
Илми муосир исбот кардааст, ки молекулахои моддахо чунон хурд хастанд, ки мо онхоро намебинем[3].
4. Татбик ва мустахкамкунии донишхои нав:
Омузгор. Акнун шумо медонед, ки чисмхо аз заррахои алохида таркиб ёфтаанд ва байни онхо фосилахо мавчуд аст. Донишхо оид ба сохти чисм ба саволи: чаро чисмхои хакикй хамин гуна рафтор мекунанд на бо таври дигар - имкони фахмонидан медиханд.
Ба хонандагон супоришхои зерин пешниход мегардад: рафтори чисмхоро дар холатхои зерин бо хамон далеле, ки чисм аз заррахо таркиб меёбад ва байни онхо фосила мавчуд аст, фахмонед.
1. Вакте ки мохигир мохиро аз дарё баровард, зих ёзида каме дароз шуд.
2. Аз вазни мохй шаст хам хурд.
3. Симхои симчубхои сари рох хангоми тобистон кашол шуда, зимистон дар хавои хунук таранг кашида мешаванд.
4. Пиёла ба фарш афтода шикаст.
5. Крем ранги гулобиро мегирад, агар ба он шарбати лаблабуро илова карда омехта кунем.
6. Торхои дуторро таранг мекашанд.
7. Поймонакхои зинаро аз руйи дарозиаш тоза мекунанд.
8. Сарпуши пластикиро пеш аз кушодани банкаи шишагин гарм карданд.
5. Мархилаи назоратй
Дар охири дарс хонандагон барои бахои хуб гирифтан бояд супориши зеринро ичро кунанд (ба саволхо аз нуктаи назари молекулй чавоб гардонанд).
Саволхо:
1. Хушк шудани либосро пас аз шустан чй гуна шарх додан мумкин аст?
2. Барои чй дар хучра буйи атр пахн мегардад?
3. Барои чй бур реза-реза мешавад?
Маслихатхои методй ба дарс:
Сараввал мафхумхоеро, ки дар ин дарс вомехуранд, таъриф медихем.
Молекула -зарраи хурди хамон модда.
4.исми физикй - дилхох ашё.
Модда - он чизе, ки аз он модда таркиб меёбад.
Фарзия - фикре, ки санчиш ва тасдикро талаб мекунад.
Назарияи илмй - фарзияе, ки дар якчанд тачрибахо тасдики худро ёфтааст.
Барои санчидани савияи азхудкунии мафхуми "молекула" ба хонандагон зарур аст,
ки:
• ахамияти истилохи "молекула"-ро хам бо маънои васеъ ва хам бо маънои махдуд фахманд;
• дар умум чй будани молекуларо тасаввур карда тавонанд;
• бояд фахманд, ки тахти ибораи "моддахо аз молекулахо таркиб ёфтаанд, ки байни онхо фосилахо мавчуд аст" чиро дар назар доранд.
Чунинанд, ба андешаи мо баъзе методхои ташаккул додани мафхуми «молекула» хангоми омузиши мавзуи «Маълумоти аввалин дар бораи сохти моддахо» дар синфи VII-и муассисахои тахсилоти миёнаи умумй.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
2021 - 5.81
АДАБИЁТ
1. Лукашик В.И. Китоби масъалахои физика. - Душанбе: Маориф, 1991.
2. Мачидов Д., Зубайдов С. Физика - 7. Китоби дарсй барои синфи 7-уми мактабхои тахсилоти миёнаи умумй. - Душанбе: Алиф, 2008,
3. Методика преподавания физики в 7-8 классах средней школы, - М.: Просвещение,1991.
4. Перышкин А.В., Родина Н.А., Рошовская Х.Д. Преподавания физики в 6-7 классах средней школы. - М.: Просвещение, 1985.
5. Умаров У.С., Ч,умъаев Т., Бобониёзова Г.А., Сафаралй А. Таълими физика дар синфи VII. -Душанбе: ДДОТ, 2015.
6. Усова, А.В. Формирование у школьников научных понятий в процессе обучения / А.В. Усова. - М.: Педагогика. 1986, - 176 с.
7. Ч,онмахмадов, И.Т. Мафхум хамчун чузъи асосии донишхои физикии хонандагони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй/ Чрнмахмадов И.Т. // Паёми Донишгохи миллии Точикистон.- 2021.- №6(205)- С. 265-272.
8. Ч,онмахмадов И.Т. Проблемахои ташаккул додани мафхумхои физикй дар таълими физикаи синфи VII. [Матн] / Ч,онмахмадов И.Т. // Мачаллаи илмии "Номаи донишгох"-и ДДХ ба номи академик Б.Гафуров, №1(67).- Хучанд. 2022.-С.148-154.
