CC BY
32SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
METALLURGIYA SHLAKLARDAN SEMENT KLINKERI QO'SHIMCHALARI OLISH JARAYONLARINI O'RGANISH
J. J. Nasurillaeva, R. Eshniyazov, F. Xudoyberdiev
Qoraqalpoq davlat universiteti
ANNOTATSIYA
Chiqindisiz texnologiyani yaratishning muhim muammosi uning tashkiliy tamoyillari bo'lib, unda yo'nalishlarni tanlash va bo'linmalar tuzilishi ma'lum rol o'ynaydi. Bu borada qator metallurgiya korxonalarining ijobiy tajribasi mavjud.
Qora metallurgiyada takomillashtirilgan chiqindisiz texnologiyani yaratish muammosida ilmiy-texnikaviy ishlanmalarni keng yoritish, ularni nazariy tahlil qilish, shuningdek, ilg'or shlakni qayta ishlash korxonalari tajribasini umumlashtirish muhim o'rin tutadi.
Kalit so'zlar: metallurgiya, chiqindi, sement, klinker, shlaklar, kimyoviy tahlil, jahon amaliyoti, metallurgiya shlaklari, qurilish materiallari, ekologik, iqtisodiy, samara, ikkilamchi resurs, mahalliy, chiqindilar, tannarx, foyda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 12-yanvardagi "Tebinbuloq koni negizida kon-metallurgiya kompleksini qurish" investitsiya loyihasini amalga oshirish bo'yicha ishlarni tashkil etish to'g'risida"gi PQ-3473-son qarori investitsiya loyihasi asosida metallurgiya kompleksi qurilishi amalga oshirilmoqda.
JORC kodeksi bo'yicha hisoblangan konning xomashyo zahirasi taxminan 1 milliard tonnani tashkil etadi. Dastlabki hisob-kitoblarga ko'ra, konda yiliga 27 million tonna ruda qazib olish va undan 1,0 million tonna prokat va vanadiyli curuf olish rejalashtirilgan. Kon-metallurgiya majmuasi yiliga 800 ming tonna armatura, 100 ming tonna sim, 100 ming tonna burchak, kanal va boshqa materiallar ishlab chiqarish quvvatiga ega bo'ladi. Loyihaning amalga oshirilishi salmoqli hajmdagi import o'rnini bosish va sohani barqaror rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo'ladigan metallurgiya shlaklari sement ishlab chiqarishda klinkerga qo'shimchalar sifatida ishlatilishi mumkin. Metallurgiya shlaklarining asosini CaO, SiO2, MgO va FeO oksidlari tashkil qiladi. Shlaklardagi SiO2 ning ko'payishi ularni kislotalilarga, ohak esa asoslarga yaqinlashtiradi. Temir oksidlari, xususan, FeO ning tarkibiga ko'ra, oksidlovchi va qaytaruvchi curuhlarga bo'linadi. FeO ning katta miqdori shlakni oksidlovchi qiladi.
Metallurgiya shlaklari Mn, Ba, Cr, P oksidlari ham mavjud bo'lgan murakkab tizimlar bo'lib, shlaklarda FeO dan tashqari, Fe3O4 va Fe2O3 yuqori temir oksidlari ham mavjud. Shlakdagi oltingugurt Ca, Mn va Fe ning sulfidlari yoki sulfatlari shaklida
SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
bo'ladi. Ba'zi hollarda shlaklarda Ti, B, V oksidlari va boshqa bir qator birikmalar mavjud. Shlak tarkibiga kiradigan oksidlar uch guruhga bo'linadi: kislotali (SiO2, P2O5, SO3, SO4), ular mos ravishda silikatlar, fosfatlar va asosiy oksidlar bilan sulfatlar hosil qiladi; kislota oksidlari bilan mos keladigan tuzlarni hosil qiluvchi asosiy (CaO, MgO, FeO); amfoterik (Al2O3), u boshqa komponentlarning tarkibiga qarab ham kislotali, ham asosli kabi harakat qiladi. Shlaklarda eng muhim kislotali oksid SiO2 hisoblanadi.
Metallurgiya shlaklari odatda asosiy oksidlarning SiO2 bilan qotishmalari bo'lib, ular asosan silikat birikmalaridir va shuning uchun ular ba'zan SiO2 tarkibidagi kislorod atomlari sonining asosiy oksidlarga kiritilgan kislorod atomlari soniga nisbati bo'yicha tasniflanadi. CaO/SiO2 nisbati yuqori o'choq shlaklarini tavsiflash uchun keng qo'llaniladi. Ammo shlakdagi Al2O3 va MgO ning sezilarli miqdori tufayli (CaO + MgO) / SiO2 nisbatlari ham qo'llaniladi; (CaO + MgO)/(SiO2 + AkO3) va boshqa tizimlar esa murakkabroq hisoblanadi.
Ko'p komponentli tizimning xususiyatlarini o'rganish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, shuning uchun bunday tizim shartli ravishda uch yoki to'rt komponentli tizimga qisqartiriladi. Uch komponentli tizimni o'rganish natijalari unga boshqa komponentlarning ta'siri to'g'risidagi ma'lumotlar bilan to'ldiriladi. Metallurgiya shlaklari eritilgan metallning turlariga ko'ra dona, o'choqli, konvertorli, elektr po'lat erituvchi, ferroqotishma, gumbazlilarga bo'linadi. Ularni ikki guruhga birlashtirish mumkin: birlamchi metallurgiya jarayonlarining shlaklari - domna va temir-qotishma, ikkilamchi jarayonlarning shlaklari - po'lat quyish va gumbaz.
Sinovdan oldin texnologik namuna standart usul bo'yicha tayyorlangan. Maydalashdan oldin mineralogik tahlil uchun rudadan namunalar, yarim miqdoriy spektral, kimyoviy va fazaviy tahlillar uchun o'rtacha namunalar olindi. Tebinbuloq konidan olingan namunalarning o'rtacha ruda namunasini kimyoviy tahlil natijalari 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
Ruda namunasining kimyoviy tahlili natijalari
Komponentlar Namuna tarkibi,%
SiO2 39,82
K2O 0,84
Fe2O3 11,93
FeO 7,27
Na2O 1,46
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
TiO2 1,74
V2O5 0,06
MnO 0,14
AI2O3 9,44
CaO 14,84
MgO 10,0
Metallurgiya shlaklari va ular asosidagi materiallarning xossalari birinchi navbatda ularning mineralogik tarkibi - turli birikmalar va erkin oksidlarning tarkibi bilan belgilanadi. Mineralogik tarkibni bevosita yoki bilvosita usullar bilan aniqlash mumkin. To'g'ridan-to'g'ri usullar moddaning fazaviy tarkibini bevosita aniqlash imkonini beradi. Bularga fizik-kimyoviy tahlilning rentgen nurlari difraksiyasi, termik, spektral va boshqalar kabi usullari kiradi.
Bilvosita usullar dastlab materialda alohida kimyoviy elementlar va oksidlarning tarkibini kimyoviy tahlil orqali aniqlashga, keyin esa o'rganilayotgan moddaning miqdoriy fazaviy tarkibi hisoblanadi. Shlakning kimyoviy tarkibi, kelib chiqishidan qat'i nazar, quyidagi oksidlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi: SiO2, CaO, Al2O3, MgO va boshqalar. Shlakning kimyoviy tarkibini tahlil qilib, uning faolligini aniqlash va undan foydalanish imkoniyatini oldindan baholash mumkin. u ma'lum kompozitsiyalarda.
Jahon amaliyotida metallurgiya shlaklari uzoq vaqt davomida qurilish materiallari ishlab chiqarishda qo'llanilgan. Ekologik va iqtisodiy samara ikkilamchi resurslardan foydalanish, mahalliy qurilish materiallarini olish, chiqindilar va shlak omborlarini yo'q qilishdan iborat. Tadqiqotimiz sement ishlab chiqarishda klinkerga qo'shimcha sifatida metallurgiya shlaklaridan foydalanishni o'rganishga qaratilgan. Bu sement sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish va hududga katta ekologik foyda keltiradi.
Foidalanilgan adabiyotlar
1. Горшков B.C. Комплексная переработка и использование металлургических шлаков в строительстве. М. Стройиздат, 1985. 272 с.
2. Волженский A.B. Комплексная переработка и использование металлургических шлаков в строительстве. Строительные материалы, 1986. № 5. С. 28.
3. Баженов Ю.М. Применение промышленных отходов в производстве строительных материалов. М. Стройиздат, 1986. 215 с.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
4. Рекитар Я.А. Эффективность использования промышленных отходов в строительстве. М. Стройиздат, 1975. 184 с.
5. Чистяков Б.З.,Лялинов А.Н. Использование минеральных отходов промышленности в производстве строительных материалов. Л. Стройиздат, 1984. 152 с.
6. Баталин Б.С.и др. Основные свойства и пути использования отвального доменного шлака ЧМЗ. Известия вузов. Строительство, 2002. № 4. С. 47-50.
7. Гончаров Ю.И. и др. Особенности фазовой и структурной неравновесности металлургических шлаков. Изв. вузов. Строительство, 2002. № 4. С. 50-53.
8. Хрипачева И.С. Бетоны на смешанных цементах центробежно-ударного помола на основе доменного отвального шлака. Материалы Всероссийской научно-технической конференции. Челябинск, 2010. С. 144-145.
9. https: //1 beton. mfo/proizvodstvo/mpolmteli/tsement- so-shlakom
