Научная статья на тему '“МЕНТАЛ АРИФМЕТИКА” ДАСТУРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АСОСИДА БОЛАЛАРНИНГ МАНТИҚИЙ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

“МЕНТАЛ АРИФМЕТИКА” ДАСТУРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АСОСИДА БОЛАЛАРНИНГ МАНТИҚИЙ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
112
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Ментал арифметика / болалар / мантиқ / ривожлантириш.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Каримова Мохигул Абдухоликовна

Жаҳон миқёсида мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг мантиқий фикрлашини ривожлантиришнинг асосий омили шахс камолотини таъминловчи, дидактик интеллектуал ўйинлар воситасида болаларга таълим-тарбия беришни тақозо этмоқда. Халқаро ЮНЕСКО ташкилоти томонидан қабул қилинган 2030 йилгача халқаро таълим консепсиясида “билимнинг мустаҳкам пойдеворига эга бўлиш, ижодий ва танқидий фикрлашни ривожлантириш, ҳамкорлик қобилиятлари ва қизиқишларини кучайтириш” долзарб вазифа сифатида белгиланган [1].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“МЕНТАЛ АРИФМЕТИКА” ДАСТУРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АСОСИДА БОЛАЛАРНИНГ МАНТИҚИЙ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

"МЕНТАЛ АРИФМЕТИКА" ДАСТУРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АСОСИДА

БОЛАЛАРНИНГ МАНТЩИЙ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Каримова Мохигул Абдухоликовна

Мактабгача таьлим ташкилотлари директор ва мутахассисларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти мустакил изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7993396

Аннотация. Жауон мщёсида мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг мантщий фикрлашини ривожлантиришнинг асосий омили шахс камолотини таъминловчи, дидактик интеллектуал уйинлар воситасида болаларга таълим-тарбия беришни тацозо этмоцда. Халцаро ЮНЕСКО ташкилоти томонидан цабул цилинган 2030 йилгача халцаро таълим консепсиясида "билимнинг мустаукам пойдеворига эга булиш, ижодий ва танцидий фикрлашни ривожлантириш, уамкорлик цобилиятлари ва цизицишларини кучайтириш" долзарб вазифа сифатида белгиланган [1].

Калит сузлар: Ментал арифметика, болалар, мантиц, ривожлантириш.

Халкаро педагогик тажрибаларга кура, мактабгача таълим тизимида болаларнинг дидактик интеллектуал уйинлар воситасида мантикий фикрлашини ривожлантириш методикасини такомиллаштириш, болаларнинг иктидори, объектив борлик хдкидаги тасаввури, дунёкарашини янада ривожлантириш учун кулай шарт-шароитни яратиш мух,им ахдмиятга эга. Бунда болаларнинг дидактик интеллектуал уйинлар воситасида мантикий фикрлашини ривожлантиришга йуналтирилган педагогик жараёнларни ташкил этишга алох,ида эътибор берилиб, мактабгача таълим ташкилоти тарбияланувчиларининг ёш ва психофизиологик хусусиятларини х,исобга олган х,олда максадга йуналтирилган илмий тадкикотларга алох,ида эътибор каратилмокда.

В.В.Давидов [2] ва бошкалар таълимнинг биринчи вазифаси укувчиларда янги илмий тушунчаларни ижодий ва мустакил узлаштириш кобилиятини тарбиялашдан иборат, деб таъкидлайди. Замонавий фан ва техника тараккиётининг тез суръатларда усиб бориши, ишлаб чикариш жараёнларига янги технологияларнинг жорий этилиши, ахборот хджмининг купайиши, билимлар зах,ирасининг доимий янгиланиб бориши илмий тафаккурга эга, юксак интеллектга эга, янги билимларни кабул килувчи, тизимли равишда уз-узини тарбиялаш ва уз-узини ривожлантиришга кодир ходимга кескин талабларни куяди. Бу кобилият х,озирги замонда диалектик булган юкори илмий-техник тафаккурнинг ривожланишини назарда тутади.

Умумий фалсафий нуктаи назардан, мантикий фикрлашни ривожлантириш гояси, Н.В.Григоряннинг фикрига [3] кура, куйидаги фалсафий конунларга асосланган маълумотларни такдим этишга кискартирилади:

1. Бутун ва унинг кисмлари нисбати: умумий мох,иятнинг таксимланиши - бутун дунё тузилиши конунидир.

2. ^арама-каршиликларнинг бирлиги: х,ар кандай х,одисанинг тескари томони бор.

3. Узгартириш гояси: х,ар кандай х,одисанинг х,ар кандай узгариши доимо окибатларга олиб келади.

Ушбу ёндашув болага ягона асосий мазмунни билишида ёрдам беради. Муаллиф математикага мантикий фикрлашни ривожлантириш жараёнида имтиёзли мавкени беради, шунинг учун математик билимларга нисбатан куйидаги уч х,олат курсатилади:

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

1. Бутун ва кисмлар. Деярли барча математик амал ва холатларнинг маъноси таърифларсиз, лекин мустакил изланиш жараёнида берилиши мумкин (масалан, интуитив равишда: кушиш - бир бутунга бирлаштириш, воситаларини кушиш). Ушбу ёндашувнинг натижаси мантикий - самарали схема булиб, бир катор математик коидаларни (кушиш, купайтириш, булиш, айириш тамойилини узлаштириш; тенгламаларни ечиш; шаклларни кисмларга булиш; маълум турдаги масалани ечиш; "каср" тушунчасини узлаштириш; проекцияларни топиш ва бошкалар) маълум харакатларнинг маълум бир мантикий блокига.

2. Карама-каршиликларнинг бирлиги. Математик билимларни куриш тамойили, бошка хеч кандай фан каби, такдим этилган конуниятга (кушиш-айириш, тугридан-тугри ва тескари масалалар, катта ва кичик белгилари, мусбат ва манфий сонлар, оддий ва унли касрлар, даражалар - илдизлар ва бошкалар) асосланади. Х,ар кандай харакат ва ходисаларни урганиш, болага бунинг аксини топишни таклиф килиш, излаш жараёнига мантикий компонентни киритиш зарур, чунки у маълум бир материалга асосланган мавхумлик билан хдракат килиш керак.

3. Математик нуктаи назардан узгартириш гояси компонентларнинг узгаришига караб натижанинг узгаришини кузатишда энг аник куринади ("...топширикда унинг урнига .. булса, ечим ва жавоб кандай узгаради?"). Узгартириш гояси хар доим болаларга маълум билимлардан бошлаб, улар учун янги муаммони хал килишга харакат килиш имкониятини беради. Бундай вазиятда кидирув жараёнида мантикий фикрлашдан мажбурий фойдаланиш аник ва уни такомиллаштириш механизмини таклиф килади.

Кадим замонлардан бери фалсафа тарихида тафаккур икки даражага ажратилган. Бир томондан, факат "сезги тажрибасининг натижаларини кисмларга ажратиш, кайд этиш ва тавсифлашга каратилган аклий фаолият, иккинчи томондан, объектларнинг мохиятини, улар ривожланишининг ички конуниятларини ёритиб берадиган тафаккур" алохида ажратилган. Бу фарклаш Гегел томонидан амалга оширилган булиб, у тафаккурнинг бу турларини "акл" ва "фикр" деб атаган. У кишининг мантикий фикрлашини факат фикрлаш фаолияти билан боглаган ва фикр инсонга билимда катъийлик ва аникликка эришиш имконини беради, деб таъкидлаган. Бирок, шуни таъкидлаш керакки, Гегелнинг тафаккур назариясига асосланган формал мантик тафаккур механизмларини фикрлаш фаолияти даражасида куриб чикишга имкон беради, бу эса мохиятига кура билишнинг факат эмпирик даражада ишлашини уз ичига олади. В.В.Давыдовнинг таъкидлашича: "Фикрлаш фаолияти - билишнинг бошлангич боскичи булиб, бунда идрок этилаётган объектлар мавхум расмий умумийликка эга булади. Фикрлаш - факат умумий тушуниш кобилиятидир" [4]. Аммо, шу билан бирга, "тафаккур аклий фаолияти каби, аникликка эга ва иккинчиси бошка таърифардан фаркланади. Тафаккур, биринчи навбатда, аклий фикрлаш булиб, у факат фикрлашнинг таърифи булиб колмайди". Тафаккурнинг фикрлаш-эмпирик назариясини танкид килиш В.В.Давыдов [5], К.Джедд [87] ва бошкаларнинг ишларида куриб чикилган. Уларнинг фикрига кура, агар фикрлаш механизмлари мавхум расмий таърифлар асосида ишласа, окилона тафаккур аник таърифларни куриб чикади.

Мантикий фикрлаш бир катор компонентларни уз ичига олади:

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

- бутуннинг элементлари ва кисмларининг таркиби, тузилиши ва ташкил этилишини аниклаш хамда объектлар ва ходисаларнинг мухим белгиларига эътибор бериш куникмаси;

- объект ва предметларнинг муносабатларини аниклаш, уларнинг вакт узгаришини куриш куникмаси;

- мантик конунларига буйсуниш, шу асосда конуниятлар ва ривожланиш тенденцияларини аниклаш, фаразлар куриш ва улардан хулосалар чикариш куникмаси;

- мантикий операцияларни бажариш, уларни онгли равишда аргументлаш куникмаси.

Боланинг мантикий фикрлашини ривожлантириш бу фаолиятда содир буладиган билишнинг эмпирик даражасида (кургазмали-самарали тафаккур) мантикий фикрлаш усулларини шакллантириш ва билишнинг илмий-назарий даражасига (мантикий фикрлаш) такомиллаштириш жараёнидир.

Аммо мантикий фикрлашни ривожлантириш жараёни нафакат маълум бир канча тушунчалар доирасини ва уларни куллашнинг узига хос усулларини шакллантиришни, балки билимларни фаол узлаштириш учун укувчиларнинг билиш фаолиятида мантикий фикрлаш усулларини ривожлантиришнинг зарур даражасини, уларни вокеликни ижодий узгартиришда куллай олиш кобилиятини хам уз ичига олади.

Психологик-педагогик адабиётларда болаларда мантикий операцияларни шакллантириш ва ривожлантириш кобилияти качон пайдо булиши хакида умумий фикр мавжуд эмас. Замонавий психологияда болаларда тафаккурнинг мантикий тузилмаларининг пайдо булиши ва ривожланишини урганишда иккита асосий йуналиш мавжуд. Улардан биринчиси А.Валлон [7] ва бошкаларнинг ишлари билан боглик. Бу ишларда болалар интеллектини ривожлантиришнинг кундалик механизмларига асосланган, ушбу жараённи акс эттирувчи, мантикий тузилмаларни шакллантиришнинг ёш чегаралари белгилаб берилган. Бу механизмлар мантикни муваффакиятли узлаштиришни белгиловчи асосий омил хисобланади. Муваффакиятли булиш ва расмий булиб колмаслик учун машгулотлар хозирги ривожланиш даражасига мослаштирилиши керак.

Юкоридагилардан келиб чикиб, айтиш мумкинки, тегишли мантикий тузилмаларга тайёр булмагунча машгулотларни бошламаслик керак. Биз куйида мактабгача ёшдаги болаларда мантикий фикрлашни шакллантирувчи компьютер уйинларини ишлаб чикиш ва ундан фойдаланиш методикасини келтириб утамиз.

"Ментал арифметика" дастуридан фойдаланиш методикаси

Метал арифметика дастури мактабгача ёшдаги балаларнинг мантикий фикрлашини ривожлантиришга мулжалланган булиб, мазкур дастур "Вакт орлигини белгилаш", "Сонлар хажмини танлаш", "Чикиш", "Старт", "Охирида жавобни чикариш, Сонлар тартибини курсатиб бориш, Йигиндини куратиш" каби бошкарув тугмачаларидан ташкил топган.

Дастурдан фойдаланиш кетма-кетлиги куйидагича амалга оширилади:

1. Дастурни ишга тушириш;

2. Дастур билан тулик танишиб чикиш;

3. Дастурни бошкарув тугмачаларини узгартирган холда ишлатиб куриш;

4. Тарбияланувчиларга энг содда мисоллар оркали ишлашни ургатиш;

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI _2023-yil 2-iyun_

5.

6. 7.

Яхши ишлаганларни рагбатлантириш; Гурухли ва жамоавий ишлашни куллаб-куватлаш; Индивидуал ишлашга ургатиш.

(«1 (в) («1

lami miqdorini kiriting

1-расм. Ментал арифметика дастурининг ишчи куриниши

^улланиш сохаси:

Ушбу компьютер дастурдан мактабгача таълим муассасаларида таълим ва тарбия олаётга тарбияланувчиларнинг мантилий фикрлашини ривожлантиришда фойдаланиш мумкин. Мазкур дастурдан уй шароитида хам ота-оналар фарзандларини арифметикадан билимини оширишда фойдаланишлари мумкин. Бундан ташкари техника олий таълим муассасаларида талабаларга педагогик дастурий махсулотларни ишлаб чикишни ургатишда хам фойдаланиш имконияти мавжуд.

Дастурнинг функционал имкониятлари:

- Мактабгача таълимда таълим ва тарбия фойдаланиш;

- Вакт оралигини мустакил белгилаш;

- Сонларнинг хона ракамларини мустакил белгилаш;

- Сонлар туплами микдирини киритиш;

- Сонларнинг тартибини курсатиб бориш;

- Сонлар йигиндисини курсатиб бориш.

Ишлаб чикилган интеллектуал уйин дастурларининг афзалликлари куйидагилардан иборат: тезкорлик, мобиллик, мантикий фикрлашнинг шаклланиши, тафаккурни ривожланиши, жамоавий булиб ишлашга иштиёк, индивидуаллик.

Дастурларнинг самарадорлиги куйидагилардан иборат: иктисодий, экологик, хатоликлар, вакт.

Мактабгача таълим ташкилотидаги педагогик жараёнда бола лаёкат ва истеъдодларини адекват диагностика килиш тизими ишлаши, уларга эътиборли булиш, уларни ривожлантиришни бош максад килиб олиш, уларга мос педагогик шарт-шароитларни ташкил килиш, шунингдек бола шахси, унинг рухияти ва интелелктуал кизикишларини хисобга олган холда оптимизм рухида тарбия жараёнини ташкил килиш зарур.

REFERENCES

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

1. Incheon declaration/Education 2030: Towards incluzive and equitable quality education and lifelong learning for all (Word Education Forum, 19-22 may 2015, Incheon, Republic of Korea). 6p. 26 P.

2. Давыдов, В.В. Теория развивающего обучения [Текст] / В.В.Давыдов. - М. : ИНТОР, 1996. - 544 с.

3. Григорян Н.В. Образность и познание. // Психологический журнал. - 1999. - №5. - с. 48-59.

авыдов В.В., Зинченко В.П. Предметная деятельность и онтогенез познания. // Социальная и природная культура познания / Под ред. Лекторского В.А., Ойзермана Т.И., М.: Мысль, 2002. - 426 с.

5. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. Москва: Интер, 1996. - 245 с.

6. Джедд К. Мир ребёнка. C-Пб.: Питер, 1998. - 326 с.

аллон В. От действия к мысли. М.: Имма-Пресс, 1999. - 238 с.

8. Ibragimov, X., and Abdullayeva Sh. "Pedagogika nazariyasi (darslik)." T.: Fan va texnologiya 288 (2008).

9. Ибраимов Х. И. Креативность как одна из характеристик личности будущего педагога //Наука, образование и культура. - 2018. - №. 3 (27). - С. 44-46.

10. Ibragimovich X. I. O 'ZBEKISTON OLIY TA'LIM TIZIMIDA KREDIT-MODUL TEXNOLOGIYALARINI QO 'LLASHNING O 'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI //INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL. - 2021. - С. 209-214.

11. Ibragimovich, Ibraimov Kholboy. "Theoretical and methodological basis of quality control and evaluation of education in higher education system." International journal of discourse on innovation, integration and education 1 (2020): 6-15.

12. Maxmutovna T. X. INFLUENCE OF MASS CULTURE ON THE FORMATION AND DEVELOPMENT OF THE SPIRITUAL AND MORAL IMAGE OF THE YOUNG GENERATION //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. - 2019. - Т. 7. - №. 12.

13. Mahmutovna T. X. Ways to Form Immunity of Protection from" Public Culture" in Adolescent Students //Kresna Social Science and Humanities Research. - 2022. - Т. 3. - С. 115-117.

14. Makhmutovna T. K., Ibragimovna T. I. Specific features of the pedagogical process focused on increasing the social activity of youth //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). - 2020. - Т. 9. - №. 6. - С. 165-171.

15. Abdullaeva, B. S., Sobirova, M. A., Abduganiev, O. T., & Abdullaev, D. N. (2020). The specifics of modern legal education and upbringing of schoolchildrenin the countries of the post-soviet world. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 12(2), 2706-2714.

16. Oglu, Abduganiev Ozod Tursunboy. "Pedagogical Conditions And Mechanisms Of Development Of Social Active Civil Competence In Students." Turkish Journal of Computer and Mathematics Education 12, no. 7 (2021): 433-442.

17. Abduganiyev, O. T. (2022, December). FACTORS AFFECTING THE DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCE IN STUDENTS. In E Conference Zone (pp. 10-13).

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

18. Abduganiev O. Developing Student Civil Competency //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.

19. Махмудов А. Х., Джураев Р. Х., Ахунжонов А. Т. Дидактический потенциал шахматной игры //Наука и образование сегодня. - 2020. - №. 6-2 (53). - С. 70-71.

20. Махмудов А. Х. ИНТЕНСИФИКАЦИЯ ОБУЧЕНИЯ ПРЕДМЕТА «ШАХМАТЫ» ЧЕРЕЗ РЕШЕНИЯ ШАХМАТНЫХ ЗАДАЧ: 10.53885/ед. 2022.49. 38.098 Махмудов Абдулхалим Хамидович, д. 2 п. н, зам. директора Узбекского научно-исследовательского института педагогических наук им. Кары Ниязи, abdu-hm@ yandex. ru //Научно-практическая конференция. - 2022. - С. 766-768.

21. Джураев Р. Х., Махмудов А. Х., Фефелов В. С. Методология формирования учебно-творческого плана для компетентностной подготовки магистров //Педагогические науки. - 2012. - №. 1. - С. 84-90.

22. Махмудов А. Х., Абдурахмонов З. Б. Таълимда замонавий ракамли технологияларидан фойдаланишнинг ютуклари ва муаммолари //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. CSPI conference 3. - С. 97-99.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.