CC BY
5
ШОЛУ МАКАЛА
DOI: 10.24412/2707-6180-2023-65-11-18 УДК 614.88(574.13) МРНТИ 76.75
МЕДИЦИНАЛЬЩ САНИТАРЛЫЦ АЛГАШЦЫ К0МЕК (МСАК) ДЕЦГЕЙ1НДЕ АУРУЛАРДЫ БАСЦАРУ БАГДАРЛАМАСЫН ЕНГ1ЗУДЩ ТИ1МД1Л1Г1:
ЭДЕБИЕТТ1К ШОЛУ
А.Д. ИБРАШЕВА1'2, А.К. МУСАХАНОВА3
'Марат Оспанов атындагы Батыс Казакстан медицина университет^ Актебе, Казакстан 2№4 Калалык емхана, Актебе, Казакстан 3Астана медицина университет^ Астана, Казакстан
Ибрашева А.Д. - https://orcid.org/0009-0000-1521-4595
Effectiveness of the Disease Management Program Adoption in Primary Health Care (PHC): Literature Review
A.D. Ibrasheva1^, A.K. Musakhanova3
'West Kazakhstan Marat Ospanov Medical University, Aktobe, Kazakhstan
2City Polyclinic No. 4, Aktobe, Kazakhstan 3Astana Medical University, Astana, Kazakhstan
Purpose: Chronic non-communicable diseases (NCDs) are a major cause of morbidity and mortality worldwide. Disability or premature death due to NCDs has become a significant health problem. The experience of other countries is used to address the issue. As a result of international practice, the Disease Management Program (DMP) was introduced in the Republic of Kazakhstan. Among them, there is the diabetes center effectiveness demonstration, which has been operating since 2017 Aktobe. Methods. We searched literature using predefined terms in English and Russian languages in PubMed, E-library, m-book database; assessed data reliability and correctness. For the selection and summary of the sources, a search depth of 5 years (2016-2020) was conducted using keywords from the current literature of the PubMed, e-library database (MEDLINE). During the search, researches were not limited by geographical features.
Results. The paper considers the assessment of the DMP effectiveness. As a result of a review conducted with international comparisons, activities were organized to prevent disability and morbidity as one of the main issues of the healthcare industry. The composition of the multidisciplinary team was introduced and showed the effectiveness of the program.
Conclusion: Thus, the DMP is an adequate tool in the chronic non-communicable diseases management. Taking into account international experience, the DMP based on evidence-based medicine is being implemented in Kazakhstan, which is aimed at increasing public awareness of health issues, joint responsibility for health to solve social modernization approaches, and further strengthening health care reforms. Keywords: Disease management program (DMP), chronic non-communicable diseases, diabetes, multidisciplinary team, self-government, arterial hypertension
Citation/
библиогpaфияльщ c^eMe/ библиогpaфичecкaя ccbmra:
Ibrasheva AD. Musakhanova AK. Effectiveness of the Disease Management Program Adoption in Primary Health Care (PHC): Literature Review. West Kazakhstan Medical Journal. 2023;65(1):11-18
Ибpaшeвa АД, Муcaxaновa AK. Мeдиu,инaльщ caнитapлыrç aлFaшrçы кем^к (МСАК) дeн,гeйiндe aуpулapды бacrçapу бaFдapлaмacын eHnsyojH тшмдЫп. Эдeбиeттiк шолу.
West Kazakhstan Medical Journal. 2023;65(1):11-18
Ибpaшeвa АД, Муcaxaновa АК. Эффeктивноcть внeдpeния пpогpaммы упpaвлeния зaболeвaниями Ha уpовнe пepвичной мeдико-caнитapной
помощи (ПМСП). Обзоp литepaтуpы. West Kazakhstan Medical journal. 2023;65(1):11-18
Медицинальщ санитарльщ алFашк;ы квмек (мсак) децгешнде ауруларды баскэру баFдарламасын енпзудщ тшмдШп: Эдебиеттж шолу
А.Д. Ибрашева'^, А.К. Mycaxa^Ba3
'Марат Оcпaнов атындагы Батьгс Каза;стан медицина yнивeрcитeтi, А^гебе, Казакртан
2№ 4 ;алал^1; емхана, А^гебе, Каза;стан зАcтaнa медицина yнивeрcитeтi, Астана, Каза;стан
Мак;саты: Дуние ЖYзiндeгi аурушавды; пен eлiмнщ нeгiзгi ceбeбi cозылмaлы жщпалы eмec аурулар (СЖА) болып табылады. Оcы аурулардыц caлдaрынaн MYгeдeктiк нeмece мeзгiлciз eлiм дeнcayлык caлacыньщ нeгiзгi мэceлeciнe айналды. Mэceлeнi шешу жолында eзгe елдердщ тэжiрибeлeрi непзге алынды. Элeмдiк практика нэтижeciндe КР-да АББ eнгiзiлгeн болатын. Соныц шшде
е
Ибрашева А.Д.
e-mail: ibrasheva_ardak@mail.ru
Reœceeed Келт myemi/ Поступила: 03.02.2023
Accceteed Басылымга цабылданды/ Принята к публикации: 16.03.2023
ISSN 2707-6180 (Print) © 2021 The Authors Published by West Kazakhstan Marat Ospanov Medical University
А;тебе ;аласы №4 к;алал^1к; емханада 2017 жылдан бастап жумыс ащарган ;ант диабета бойынша АББ тиiмдiлiгiн керсету.
Зерттеу материалы. PubMed, Е-library, m-book деректер базасынан эдебиеттердщ алдын ала аньщталган iздеу салу сездерiн пайдалана отырып, агылшын, орыс тiлдерiнде iздеу, мэлiметтердщ сенiмдiлiгi, дурыстыгын багалау. Дереккездердi iрiктеу жэне ;орыт^1нд^1лау уш1н iздеу терецдт 5 жыл (2016-2020) PubMed,e-library деректер ^рыныи (MEDLINE) агымдагы эдебиеттершен TYЙiндi сездер ар;ылы iздеу ЖYргiзiлдi. 1здеу барысында географиялы; ерекшелiгi бойынша зерттеулерi шектелмедi.
Нэтиже: Шолуда АББ тшмдЫп багаланды. Шетелмен салыстыра отырып журпзшген шолудыц нэтижесiнде денсаулы; са;тау саласыныц негiзгi мэселелершщ бiрi MYгедектiк пен аурушацд^1;т^1ц алдын алу шаралары ^йымдастырылды. Мультидициплинарлы топ ^рамы таныстырылып, багдарламаныц тиiмдiлiгiн керсеттi.
Е^орытынды: Осылайша, ауруларды бас;ару багдарламасы созылмалы инфекциялы; емес аурулармен KYресте барабар ^рал болып табылады. ^аза;станда ха^т^рам; тэжiрибенi ескере отырып, дэлелдi медицинага непзделген ауруларды бас;ару багдарламасы iске асырылуда, ол денсаулы; са;тау мэселелерi бойынша хал^1;т^1ц хабардарлыгын арттыруга, элеуметпк жащырту тэсiлдерiн шешу Yшiн денсаулы; Yшiн бiрлескен жауапкершiлiкке жэне денсаулы; са;тау саласындагы реформаларды одан эрi KYшейтуге багытталган. Негiзгi сездер: Ауруларды басцару багдарламасы (АББ), созылмалы аурулар, цант dua6emi, мультидициплинарлы топ, e3m-e3i басцару, артериалды гипертензия
Эффективность внедрения программы управления заболеваниями на уровне первичной медико-санитарной помощи (ПМСП): обзор литературы
А.Д. Ибрашева1-2, А.К. Мусаханова3
'Западно-Казахстанский медицинский университет имени Марата Оспанова, Актобе, Казахстан
2Городская поликлиника № 4, Актобе, Казахстан зМедицинский университет Астана, Астана, Казахстан
Цель. Хронические неинфекционные заболевания (ХНИЗ) являются основной причиной заболеваемости и смертности во всем мире. Инвалидность или преждевременная смерть из-за этих заболеваний стали серьезной проблемой здравоохранения. В основу решения проблемы был положен опыт других стран. В результате международной практики компания ПУЗ была внедрена в Республике Казахстан. Среди них демонстрация эффективности диабетического центра, который работает с 2017 года в ГП №4 города Актобе. Методы. Поиск на английском, русском языках по предустановленным поисковым терминам литературы из PubMed, E-library, m-book database, оценка достоверности и корректности данных. Для отбора и обобщения источников был проведен поиск по глубине 5 лет (2016-2020 гг.) с использованием ключевых слов из актуальной литературы базы данных электронной библиотеки PubMed (MEDLINE). При поиске исследования не ограничивались географическими особенностями.
Результаты. В обзоре оценивалась эффективность ПУЗ. В результате обзора, проведенного с зарубежными сравнениями, были организованы мероприятия по предупреждению инвалидности и заболеваемости одной из основных проблем отрасли здравоохранения. Состав мультидисциплинарной команды был представлен и показал эффективность программы.
Выводы: Таким образом, программа ведения больных является адекватным инструментом в борьбе с хроническими неинфекционными заболеваниями. С учетом международного опыта в Казахстане реализуется программа управления заболеваниями на основе доказательной медицины, которая направлена на повышение осведомленности населения в вопросах здоровья, солидарную ответственность за здоровье для решения подходов социальной модернизации, дальнейшее усиление реформ здравоохранения.
Ключевые слова: программа управления заболеваниями (ПУЗ), хронические заболевания, сахарный диабет, мультидисциплинарная команда, самоуправление, артериальная гипертензия
Kipicne
ДYние жузщдеп аурушандьщ пен eлiмнщ непзп
ce6e6i созылмалы ж^кпалы емес аурулар (СЖА) бо-лып табылады. Осы аурулардьщ салдарынан мYгедек-tík немесе мезгшаз eлiм денсаулык; саласыныц непзп
мэселесше айналды. Мэселеш шешу жолында езге ел-дердiн тэжiрибелерi Heri3re алынды. Элемдж практика нэтижесiнде КРда АББ енгiзiлген болатын. Сонын шшде Актебе каласы КА 4те 2017 жылдан бастап ж¥-мыс ащарган кант диабетi бойынша АББ тшмдшпн керсету.
Зерттеу материалы
PubMed, Е-library, m-book деректер базасынан эде-биеттердiн алдын ала аныкталган iздеу салу сездерш пайдалана отырып, агылшын, орыс тшдершде iздеу, мэлiметтердiн сенiмдiлiгi, д^рыстыгын багалау. Де-реккездердi iрiктеу жэне корытындылау Yшiн iздеу терендiгi 5 жыл (2016-2020) PubMed,e-library деректер корынын (MEDLINE) агымдагы эдебиеттершен TYЙ-iндi сездер аркылы iздеу жYргiзiлдi. 1здеу барысында географиялык ерекшелiгi бойынша зерттеулерi шек-телмедi.
Нэтижелер
ДYние жYзiндегi аурушацдык пен елiмнiн негiзгi себебi созылмалы ж^кпалы емес аурулар (СЖА) болып табылады. Осы аурулардыц салдарынан мYгедек-тiк немесе мезгiлсiз елiм (60 жаска дейiн) ел дамуы-нын элеуметтiк-экономикалык токырауын тудырады. Ж^кпалы емес аурулардан болатын аурулардын есуi денсаулык сактаудын басты проблемасы болып табы-лады [1]. ТYрлi зерттеулер керсеткендей, ж^рек-кан тамырлары аурулары, сонын шщде артериялык гипертензия, созылмалы жYрек жеткiлiксiздiгi, 2-типтi кант диабетi сиякты негiзгi созылмалы аурулардын жетекшi себептерi гипертонияда темек1 шегу, кандагы глюкозанын жогарылауы жэне семiздiкпен бiрге артык салмак сиякты алдын алуга болатын кауш факторлары болып табылады [2]. Аурудын алдын алу шаралары-нын басымдыгы казiргi уакытта созылмалы аурулардын ауыртпалыгын азайтудын жана шешiмдерiн iздеуге ыкпал ететiн мемлекеттiк денсаулык сактау саясатынын принциптерiнiн бiрi болып табылады [3].
АББ - созылмалы бYЙрек ауруы бар наукастардын белгш топтары Yшiн YЙлестiрiлген жэне бiрiктiрiл-ген медициналык араласулар мен коммуникациялар жYЙесi, м^нда манызды к¥рамдас белш езiн езi баска-руды езш езi кYтудi жаксарту болып табылады жэне денсаулык сактау шыгындарын азайтуга жэне денсаулык сактаудын алдын алуга багытталган багдарлама кешендi кYтiм аркылы аурудын салдарын азайту. Ка-закстанда АББ енгiзу максаты шетелдж тэж1рибеге негiзделген. Еуропада барлык елiм-жiтiмнiн 87% созылмалы ауруларга байланысты жэне б^л аурулардан зардап шеккендер саны алдагы бiрнеше онжылдыкта айтарлыктай еседi деп кYтiлуде [4]. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау ¥Йымынын Еуропалык аймагын-да елiмнiн 86% созылмалы аурулармен байланы-сты. Созылмалы аурулармен байланысты денсаулык сактаудын барлык жаЬандык шыгындарынын 50-80% жагдайында, ауруларды баскарудын казiргi тэж1ри-бесiн ^станатын денсаулык сактау жYЙелерi созылмалы аурулары бар адамдар санынын есуiне камкорлык жасауды жалгастыра алмайды. 2018 жылы 30 жастан
аскан кореялык ересектердiн 33% гипертониямен ауы-рган [5]. Сонымен катар, гипертония жYрек-кан тамы-рлары ауруларынын жэне мезгiлсiз елiмнiн манызды кауш факторы болып табылады [6]. Созылмалы ауру-мен байланысты орасан зор элеуметпк-экономикалык жэне денсаулык сактау шыгындарын Yздiксiз жэне жYЙелi баскару аркылы аурудын дамуын болдырмау аркылы азайтуга болады [7]. АББ бiркатар елдерде та-бысты болды: Финляндия, онда коронарлык артерия ауруынан елiм-жiтiмнiн ен жогары керсеткiшi (1971 ж.) тркелген. 1972-1977 жж. АББ пилоттык енгiзу ен-гiзiлдi; Голландия. 2000 жылы - кант диабетi; Германия. 2001 жылы - 2 типп кант диабеп, екпе iriri жэне коронарлык артерия аурулары бойынша багдарлама-ларды пилоттык енгiзу. 2003 жылы - CYт безi обыры багдарламасы; Канада 2003 жылы - СЖЖ, кант диа-бетi.
2018 жылы Америка К¥рама Штаттарында га-лымдар тобы жYрек жеткiлiксiздiгi бар наукастардын 30 ^ндж кайта кабылдауын кыскарту Yшiн ауруларды баскару багдарламасын эзiрлеп, онын тиiмдiлiгiн тексердг Б¥л багдарламанын жYзеге асуы К¥рама Штаттардын континенттiк аймагындагы Yлкен эске-ри госпитальда еттi. Зерттеудiн сонында айтарлыктай жаксартулар байкалды. Жалпы 30 ^ндж кайта ка-былдау денгеш 27%-дан 10,2%-га темендедi. Паци-енттердщ 93% езiн езi баскару бойынша тренингтен еттi жэне осы пациенттердщ 96% телефон аркылы хабарласты. Багдарламага катысатын тек 4 наукас 30 кун iшiнде кайта кабылданды [8]. Кабылданатын он эсерлердi алты непзп такырып бойынша топтасты-руга болады: хабардар болу, бшмнщ жаксаруы, мотивация мен мYмкiндiктердi арттыру, салауатты емiр салтын кабылдау, денсаулык жагдайын жаксарту жэне емiр CYPу сапасын жаксарту. Негiзiнен, кептеген елдерде езiн-езi бакылау багдарламасы келесвдей ж¥-мыс iстедi: багдарламага катыскан пациенттер топтык тренингтерден, жеке кенес беруден етл жэне 6-12 ай бойы байланыста болды.
Кытайдын Сиань каласында жYргiзiлген Еуропа-лык жYрек-кан тамырлары кYтiмi журналында зерттеу жарияланды. Оган 112 пациент катысты (бакылау тобында (n = 56) жэне араласу тобында (n = 56). Б¥л багдарламада топтык тренингтер мен жеке консульта-цияларды мейiрбике iсi мамандыгы бойынша магистр дэрежеа бар кардиохирургиялык медбике жYргiздi. Эр топ тренинг 4-8 пациенттен жэне мYмкiндiгiнше олардын отбасыларынан т¥рды. Сеанстар пациент-тердiн езiн-езi баскаруына YЙреттi. Багдарлама сонымен катар, пациенттер медбикемен белсендi ара-ласып, серiктестерiмен карым-катынас жасай алуы ушш топтык талкылау жэне жеке тэж1рибе алмасуды камтыды.
Казакстанда ЖКА ауыртпалыгын темендету Yшiн «Денсаулык» денсаулык сактауды дамытудын 20162019 жылдарга арналган мемлекетпк багдарлама-сынын (ДСДБ) [9] шенбервде 2013 жылдан бастап - СолтYCтiк Казакстан жэне Павлодар облыстарынын №7 емханасында [9].
АББ енгiзу медициналык кемек керсетудiн келе-
а тэсшдерше непзделген: профилактикалык, кепса-лалы жэне жYЙелiк. Бастапкыда созылмалы журек жеткшказдш (СЖЖ), артериялык гипертензия (АГ) жэне кант диабет (КД) ЖКА репнде карастырылды [9, 10]. Бул ауруларды баскару багдарламалары бiрка-тар мэселелердi шешедi: пациентгiн денсаулыгын жаксарту, езiне-езi кемек керсету, пациенттiн езш-езi баскаруын колдану, тиiмдi дэрiлiк заттарды кол-дануды арттыру жэне пациенттщ осы емдеудi уста-нуы. Нэтижеанде ершу, аскынулар санынын азаюын, стационарлык жэне шугыл медициналык кемекке муктаждыкты кутуге болады [11].
Пилоттык жоба шенбершде созылмалы инфек-циялык емес ауруларды емдеудщ кейбiр мэселелерi туралы» Казакстан Республикасы Денсаулык сактау министрлшнщ 2017 жылгы 11 тамыздагы № 601 буй-рыгына сэйкес денсаулык сактау саласыньщ кызметiн жетiлдiру максатында амбулаториялык-емханалык кемек керсететiн жэне созылмалы жукпалы емес ау-руларды темендету бойынша уйымдар, Актебе облы-сында №1,2,4 калалык емханалар базасында пилоттык жоба жузеге асырылды. № 1 калалык емхана - Артериялык гипертензияга арналган АББ, 2 калалык емхана - СЖЖ (созылмалы журек жеткшказдт) бой-ынша АББ, №4 калалык емхана - кант диабета 2018 жылдан бастап АББ букш ел бойынша толык жумыс iстей бастады [12].
«Дуние жузвде кен тараган созылмалы аурулардыц бiрi - кант диабетi. Сонгы жылдары кант диабетi ауыр созылмалы ауру ретшде гана емес, сонымен бiр-ге мацызды медициналык-элеуметпк проблема ретшде де карастырылып, езектшп артып келедi. Кант диабетiнiн таралуы ауыр аскынуларга, мезгiлсiз елiм мен мугедектжгщ жетекшi себебiне, сондай-ак елеулi медициналык, элеуметтiк жэне экономикалык шыгын-дарга экеледi [13].
Кант диабет - созылмалы ауру, жиi ауыр аскыну-лармен жэне кезге, буйрекке жэне аякка байланысты зардаптармен байланысты; сонымен катар журек-кан тамырлары ауруларыныц каупiн арттырады [14]. Кант диабетшщ бiрнеше тYрлерiнiн iшiнде 2 тиип кант диабетi жагдайлардын 90-95% курайды, кемiрсулар-дын, липидтердiн жэне акуыздардыц метаболизмiнiн бузылуымен сипатталады жэне уйкы безi шыгара-тын инсулин гормоныныц жеткiлiксiз секрециясымен жэне эрекетiмен байланысты. Гипергликемияныц аскынуларымен куресу эдiсi репнде емдеудiн макса-ты кандагы глюкозаныц калыпты денгейiне жету бо-лып табылады [15]. 2 типтi кант диабепмен ауыратын адам, егер дурыс емделмесе жэне баскарылмаса, же-дел аскынулар дамуы мумк1н. Кант диабетшщ тара-луынын артуына байланысты бiркатар жанама эсер-лер пайда болды, онын iшiнде аскынулардын пайда болуы, ауруханага жаткызу жэне елiм-жiтiм аурудыц ауыртпалыгын сезсiз арттыруы мумкш [16].
Казiргi уакытта 2 типтi кант диабет (КД2) жаЬан-дык эпидемия болып табылады. Дамушы жэне жана индустриалды елдерде аурудыц жиiлiгi мен таралуы артып келед^ Онын бук1л элем бойынша когамдык
денсаулыкка эсерi КД2-мен ауыратын адамдардын емiр суру сапасынын темендеуi жэне емiр CYруiнiн темендеуi сиякты элеуметтiк мэселелерде, сондай-ак енiмдiлiктiн темендеуi жэне емдеудiн жогары куны сиякты экономикалык мэселелерде жатыр [17]. 2017 жылы дуние жYзiнде 347 миллион адам кант диабеть не шалдыккан жэне бул керсетк1ш 2035 жылга карай 55%-га артады деп кYтiлуде, жагдайлардын 90%-дан астамы 2 типтi кант диабетшде (T2DM) кездеседi.1,2 Егде жастагы адамдарда T2DM-тiн ен жогары таралуы байкалады, кез келген жас тобында, 3 жэне iлеспелi ауру жш кездеседi, T2DM бар адамдардын 40%-дан астамында 3 немесе одан да кеп катар журетш ауру бар. 1,4 T2DM плюс iлеспелi ауру тек T2DM-ге караганда жогары елiммен, темен функциямен жэне денсаулык сактауды жогары пайдаланумен 3,5,6 байланысты. 2016 жылы тек Америка Курама Штаттарында (АКШ) 159 миллионнан астам жумыс iстейтiн ересек адамдар болды жэне олардын 48%-ы 40 пен 64 жас аралыгын-дагы адамдар болды. [18]. Кызметкерлердщ 22%-дан 49%-га дешн бiр немесе бiрнеше созылмалы аурулары бар екенi аныкталды [19]. Бул жагдайлар ересектерде жумыс талаптарын канагаттандыру проблемасын ту-дырып, мYгедiктiкке немесе жумыс кушшщ мерзiмi-нен бурын токтауына алып келедi [20-23].
Жыл сайын ауруханага жаткызу кебейiп келедг Сондыктан кант диабетiмен ауыратын наукастарда жагымсыз нэтижелер мен емханага тусудщ алдын алу керек [24]. 2015 жылгы жагдай бойынша Америка Курама Штаттары халкынын 9,4% кант диабетше шалдыккан; Бул адамдардын 95% -ында 2 типтi кант диа-бетi бар. 2 типтi кант диабеп ретинопатия, нейропатия жэне нефропатия сиякты микротамырлык аскынулар-мен жэне журектщ ишемиялык ауруы, перифериялык артерия ауруы жэне инсульт коса, макроваскулярлык аскынулардын жогары каупiмен байланысты.
Казiргi уакытта 2-типтi кант диабетi Америка Курама Штаттарында елiмнiн жетiншi себебi болып табылады [25]. Кант диабет кYрделi мэселе болып табылады, ейткеш элемде кант диабетiмен ауыратын 20-79 жас аралыгындагы шамамен 537 миллион адам (халыктын 10,5%) [26-27]. 809 000 кант диабетмен ауыратын наукастар, бул Австрия халкынын 7-11% курайды [28]. Халыктын тез картаюымен байланысты дамыган елдерде негiзгi медициналык мэселелер сая-си такырыпка айналды. Ощустк Кореяда халыктын ен жылдам картаюы [29] жэне туудын жалпы коэф-фициентi ен темен [30], сондыктан есш келе жаткан карт халыкка дайын болу керек. Экономикалык ынты-мактастык жэне даму уйымынын (ЭЫД¥) денсаулык сактау статистикасы (2020) мэлiметтерi бойынша, ЭЫ-Д¥-нын 38 елiнде Ж19-мен салыстырганда денсаулык сактау шыгындарынын орташа денгейi 2000 жылгы 7,2%-дан 2018 жылы 8,8%-га дейiн естi [31]. ОнтYCтiк Кореяда индекс керсетк^ 2020 жылы ЭЫД¥ орташа керсеткiшiнен 7,6%-га темен болды. 2000 жылы онын 3,9% болганын ескерсек, Онтуспк Кореяда ЭЫД¥-га муше елдер арасында ен курт есу байкалды. Бул егде жастагы адамдарды емдеуге кететiн шыгындардын
артуына байланысты. Сондыктан да медициналык шыгындарды азайту саясаты кажет [32].
Сощы онжылдыктарда денсаулыкка, емiр сапа-сына деген кезкарастын нэтижелерiн жаксарту жэне 2-типп кант диабетiнiн экономикалык эсерiн азайту Yшiн ауруларды баскару багдарламалары (АББ) жэне пациенттщ езiн езi бакылау багдарламалары эз!рлен-д [33, 34]. Американдык кант диабетiнiн алдын алу багдарламасынын (DPP)7 жэне Финляндиянын кант диабетшщ алдын алу зерттеуiнiн (FDPS)8 езiн езi баскару шаралары 2 типп КД бар адамдарга ¥сыны-лады, себебi олар емiр салтын езгерту тшмд! жэне пайдасы т¥ракты екенiн керсетедi. Аурудын 10-15 жылында, тшп наукастар емдеудiн барлык талапта-рын сактаган болса да, кант диабеп агзаны бiртiндеп б¥зады жэне ауыф созылмалы аурулардын дамуына экеледг Кант диабетiнде каннын к¥рамы патологи-ялык багытка карай айтарлыктай езгеретшш ескере отырып, барлык мYшелердiн созылмалы закымдануын кYтуге болады [35]. Американдык кант диабетшщ алдын алу багдарламасы (DPP)7 жэне Финляндиянын кант диабетшщ алдын алу зерттеу! (FDPS)8 сиякты езiн-езi баскару шаралары 2-типп КД бар адамдарга ¥сынылады, себебi олар емiр салтын езгерту тшмд! жэне пайдасы т¥ракты екенiн керсетед^ Диетаны ¥стану, т¥ракты физикалык белсендшк, калыпты дене салмагын сактау жэне темешш пайдаланудын алдын алу, жYЙелi тYPдегi скрининг кант диабетiнiн баста-луын жэне онын аскынуын болдырмауга мумк1нд!к бередi [36]. 2 типп кант диабетiне арналган немiс АББ деректер! фармакотерапия мен пациенттердi окытуга катысты емдеу сапасынын жаксарганын, жэне бас-шылыкка алатын кагидаттарды катацырак сактайты-нын керсетедi. Алайда темеш шегу, семiздiк немесе HbA1c бакылауына катысты айтарлыктай жаксару байкалмады [37]. 6 айлык кауымдастык араласуга ка-тысу денсаулык сактаудын жалпы шыгындарын арт-тырмай, 2-типп КД жэне шеспе патологиясы бар егде жастагы адамдарда емiр сапасы мен езiн-езi баскару-ды жаксартты жэне депрессия белгшерш азайтты [38]. Американдык кант диабетшщ алдын алу багдарламасы (DPP)7 жэне Финляндиянын кант диабетшщ алдын алу зерттеу! (FDPS)8 2-типп КД бар адамдарга ¥сы-нылады, себебi олар емiр салтын езгерту тшмд! жэне пайдасы т¥ракты екенш керсетедi. Экономикалык т¥ргыдан алганда, эртYрлi авторлардын пiкiрiнше, жаИандык аукымда созылмалы жагдайларды баскару жэне емдеу денсаулык сактаудын барлык шыгында-рынын 80% к¥райды [39, 40]. Германияда барлык созылмалы ж¥кпалы емес ауруларды (СЖЕА) баскаруга жэне емдеуге арналган сактандыру жYЙесiнiн жалпы жылдык шыгындарынын шамамен 16% жэне 10% сэй-кесiнше ЖКА жэне КД болды [40, 41]. Афроамерикан-дыктардын 2-типп кант диабетiмен ауыфу жэне ел!м-жтм денгейi пропорционалды емес. Экономикалык т¥ргыдан алганда, эртYрлi авторлардын пЫршше, жаИандык аукымда созылмалы жагдайларды баскару жэне емдеу барлык денсаулык сактау шыгындарынын 80% к¥райды. Кант диабепмен ауыратын адамдар ке-
дергiлерге тап болады жэне кажеттi мiнез-к¥лыкты жузеге асыру Yшiн шектеулерге, тыйымдар мен киын-дыктарга бейiмделуi керек.
Осылайша, 2-типп кант диабетi бар адамдар-мен кездесулердiн тшмдшпн камтамасыз ету Yшiн алгашкы медициналык-санитарлык кемек керсе-тушiлерi дамытуы керек негiзгi дагды - тындау кабiлетi, карым-катынас жасау жэне адамдардын субъективтi аспектiлерiн жэне олар жумыс iстейтiн контексттi тYсiну кабiлетi.
Т¥жырымдама - ауруды баскарудын жеке страте-гиясын бiрлесiп жоспарлау максатында дэрiгер мен пациенттiн езара эрекеттесуш колдауды; пациенттiн медициналык кемек алу кезещне белсендi катысуын кездейтiн гылыми негiзделген принциптер мен Yл-гшерд! пайдалана отырып, созылмалы аурулардын ершу! мен аскынуларынын алдын алуга баса назар ауда-руды; кезекп жалпы денсаулыкты жаксарту женiндегi шараларды эзiрлеу максатында клиникалык, психоло-гиялык жэне экономикалык кYштердiн нэтижелерiн багалауды камтиды.
Мультидисциплинарлык топ - б¥л пациенттердiн белгiлi б!р тобына кртм жасау мэселелерi бойынша бiр-бiрiмен Yнемi байланыста болатын жэне осы емдеуге катысатын эртYрлi мамандар тобы. Б¥л кыз-меттердiн сапасы олардын топ ретiнде калай жумыс ютейпнше, олардын кездесуiне карамастан, клиникалык релдердi накты аныктайтынына жэне оларда кандай клиникалык релдер бар екенше байланысты. Мультидисциплинарлык командалардын к¥рамына: дэрiгер-терапевттер, дэрiгер-кардиологтар, диетолог-тар, клиникалык фармакологтар, физиотерапевттер, реабилитологтар, фельдшерлер, медбикелер кiредi. Мультидисциплинарлык командалардын к¥зыретше кiретiн негiзгi мiндеттер мыналарды камтиды:
- негiзгi емдеу немесе клиникалык баскару;
- емдеудi жоспарлау;
- езш езi бакылауды колдау;
- ез езiне кемектесу жэне емiр салтын езгертуге
кенес беру;
- т¥ракты бакылау жеке, не телефон, не интернет
аркылы.
Бшм беру багдарламаларын тшмд! эзiрлеу жэне осы пациенттер мен туыстардын денсаулыгын ныгай-ту ушш мультидисциплинарлы топтарга к¥рылымдык араласу ете манызды [46]. Бразилия Денсаулык сактау министрлт ¥сынган 2-ш! типп кант диабеп бойынша езiн-езi кYту жэне езш езi бакылау женiндегi нускау-лыктын максаты - б¥л ауруды кешендi жэне ¥зак ем-деу аркылы пайдаланушылар мен денсаулык сактау мамандарын ныгайту жэне бiлiктiлiкке ие болу.
Б¥л эдеби шолуда гылыми дэлелдерге негiзделген агымдагы ¥сыныстарды ескере отырып, 2-ш! типп кант диабепмен ауыратын адамдарга езш ез! ^ту мен езш ез! бакылауды объективп тYрде ¥сыну жэне субъективп кезкарас, ягни тэж1рибеге катысты аспек-тшерге баса назар аудару жэне б¥л адамдардын субъ-ективтшп болып келед! [47]. Денсаулык нэтижелерш жаксарту жэне денсаулык сактау шыгындарын азайту
ушш топтык кYтiмнiн накты элеуетi усынылатын кы-зметтердiн саны мен сапасын арттыру мYмкiндiгi бо-лып табылады [48, 49].
Сощы онжылдыкта созылмалы аурулардын ке-беюi жэне бук1л элемде осы аурудан зардап шегетiн наукастарга керсетiлетiн медициналык кемектiн фраг-ментттк сипаты денсаулык сактау шыгындарынын курт есуiне экелдi [51], созылмалы наукастарга купм жасаудын кешендi тэсiлiнiн кажеттшпн керсетедi. Кептеген уйымдар мен ушметтер созылмалы ауру-ларды баскаруды кайта куру Yшiн ауруларды бакылау шараларын кабылдауда. Ауруларды баскару созылма-лы наукастардын денсаулык жагдайын жаксарту, па-циенттердiн канагаттануын арттыру жэне денсаулык сактау шыгындарын азайту куралы репнде улкен эле-уеттi керсеттi [52]. Пациенттер мен медицина маман-дары арасындагы эртYрлi кабылдаулар пациенттердiн кактыгыстарынын немесе сэйкес келмеуiнiн маны-зды себептерi болып табылады [53], зерттеулердщ кепшiлiгi пациентке багытталган клиникалык тэсiлдi болжады жэне пациенттердiн ауру тэж1рибесше, жеке сенiмiне, сезiмiне жэне керуше кебiрек назар аудару-ды усынады, оларды куту процесiнде серiктес репнде керсетедi [54, 55].
9зiн езi бакылау кант диабетiн бакылаудын негiзi болып табылады. Тайваньда, кант диабепмен ауы-ратын егде жастагы адамдар саны есуде. Жакында жYргiзiлген зерттеу мундай пациенттердiн кант диа-бепмен калай кYресетiнiн зерттедi жэне сэйкесшше 45, 64 жэне 65 жастагы пациенттердщ тек 13,2% жэне 26,5% кандагы глюкоза денгейiн тиiмдi баскараты-нын аныктады [56]. Бул кант диабепмен ауыратын наукастардын жагдайын жаксы тYсiну жэне езiн езi баскаруды жузеге асыру кажеттiлiгiн керсетедi. Зерттеулердщ кепшшп нэтижелердiн жаксарганын жэне пациенттщ емдеу режимiн сактаганын хабарлайды.
Кейбiр зерттеулер Медициналык кызметтердi пай-далану сиякты медициналык ауыртпалыктын темен-деуш керсеттi.
Олар журек жеткшкйздш жэне баска журек-кан тамырлары ауруларынын каупiн азайтуда тиiмдi.
Олар академиялык сенiмдiлiкпен жэне алгашкы медициналык-санитарлык кемек жуйейндеп элеумет-тiк шектеулермен шектелед^
^орытынды: Созылмалы наукастарга кYтiм жа-сау моделi Денсаулык сактау жуйелерш кешендi кай-та курылымдау аркылы пациенттерге медициналык кемек керсетудi жаксарту Yшiн жасалган. Бул жYЙелi шолу бiрнеше компоненттерiн орындау Yшiн арнайы эзiрленген жэне орындалатын багдарламаларды жал-пылауга жэне талдауга багытталган. Бiз кант диабетi, гипертония жэне журек-кан тамырлары ауруларымен куресуге багытталган багдарламаларга назар аудар-дык [57]. Жумыс кYшiнiн картаюын жэне созылма-лы аурулардын таралуын ескере отырып, жумыс ор-нындагы денсаулыкты ныгайтуда ауруларды баскару манызды бола тусуде. Созылмалы аурулардын езш езi бакылауы багдарлама эртYрлi кауымдастык жагдай-ларында кенiнен усынылатын тиiмдi араласуды бш-дiредi; дегенмен, юке асыру жумыс орнында темен болып калады [58].
Когамдык денсаулык сактау саласындагы бiлiм беру процестерi халыктын емiр суру, эл-аукат жэне даму жагдайларын жаксартуга ыкпал ете отырып, денсаулыкка кукыгын камтамасыз етуге багытталган [59]. Денсаулык сактау, бшм беру багдарламалары (кебiнесе созылмалы) аурулардан туындаган Денсаулык сактау мэселелерш шешедi; жэне олар элеуметпк жэне экономикалык тургыдан осал топтарга багытталган [60].
Олар сондай-ак тамактану жэне психикалык, жыныстык жэне репродуктивп денсаулыкты сактау аркылы салауатты емiр салтын насихаттайды. Олар-дын жалпы максаты - 9зiн езi куту жэне ауруларды езiн-езi баскару ушш кажетл бiлiм мен дагдыларды калыптастыруды женiлдету. вмiр суру узактыгын улгайту жэне денсаулык жагдайын жаксарту ушiн эр-бiр азаматты ез денсаулыгын сактаудын белсендi ка-тысушысы ету, денсаулык жагдайы, оны ныгайту жэне аурулардын алдын алу женщдеп шаралар туралы бiлiмнiн колжетiмдiлiгiн камтамасыз ету кажет. Кой-ылган максаттарга кол жетк1зу ушiн жукпалы емес аурулардын алдын алу, халыкпен профилактикалык жумыстын нысандары мен эдiстерi саласындагы бар-лык мамандыктагы дэрiгерлердiн кэйби даярлыгын жетiлдiру кажет [61].
döeöuemmep mi3iMi:
1. Feigin VL, Krishnamurthi RV, Parmar P, et al. Update on the Global Burden of Ischemic and Hemorrhagic Stroke in 1990-2013: The GBD 2013 Study. Neuroepidemiology. 2015;45(3):161-176.
2. Aringazina A, Kuandikov T, Arkhipov V. Burden of the Cardiovascular Diseases in Central Asia. Central Asian Journal of Global Health. 2018;7:128-135. D0l:10.5195/cajgh.2018-321|http://cajgh.pitt. edu.
3. Ka.MaxaHOB CE, KowepßaeBa ^K, TeKeßaeBa Cy, WyMaKOwaeBa MM. [m flp.]. AHa.M3 yflOB^eTBopeHHoeTM nauMeHTOB b yqacTMM nporpaMMbi ynpaB.neHMA 3a6o.eBaHMeM no caxapHOMy flMaßeTy. BecTHMKKa3HMy. 2018;1:386-389.
Kalmahanov SB, Koferbaeva LK, Tekebaeva SU, Jumakojaeva MM. [i dr.]. Analiz udovletvorennosti pasientov v uchastii programy upravlenia zabolevaniem po saharnomu diabetu. VestnikKazNMU. 2018;1:386-389.(In Russian).
4. Bloom D, Cafiero E. The Global Economic Burden of Noncommuni cable. Diseases. 2012;4:89-114.
5. Доклад о состоянии здравоохранения в мире. Финансирование систем здравоохранения: путь к всеобщему охвату населения медико - санитарной помощью. Женева: Всемирная организация здравоохранения. 2010. https://apps.who.int/iris/ handle/10665/87685
Doklad o sostoianii zdravoohranenia v mire. Finansirovanie sistem zdravoohranenia: put k vseobfemu ohvatu naselenia mediko -sanitarnoipomo§u.Jeneva:Vsemirnaiaorganizasiazdravoohranenia. 2010.https://apps. who.int/iris/handle/10665/87685 (In Russian)
6. Centers for Disease Control and Prevention. Minority health: other at risk populations. Available at: http://www.cdc.gov/ minorityhealth/populations/atrisk.html. 2014;3:44-47.
7. Woo-Ri Lee1, Ki-Bong Yoo1, Jiyun Jeong and Jun Hyuk Koo. Chronic
Disease Management for People With Hypertension. International Journal of Public Health.2022;6:191-203.
8. Mathers CD, Loncar D. Projections of global mortality and burden of disease from 2002 to 2030. PLoSMed. 2006;3(11):442-446.
9. Государственная программа развития здравоохранения Республики - Казахстан «Денсаулык» на 2016-2019 годы. Астана. 2015:30.
Gosudarstvennaia programa razvitia zdravoohranenia Respubliki -Kazahstan «Densaulyq» na 2016-2019 gody. Astana. 2015:30. (In Russian)
10. Актаева ЛМ, Гаркалов КА, Кулкаева ГУ. Внедрение программ управления заболеваниями в практическое здравоохранение. Методические рекомендации. 2013:39.
Aktaeva LM, Garkalov KA, Kulkaeva GU. Vnedrenie program upravlenia zabolevaniami v prakticheskoe zdravoohranenie. Metodicheskie rekomendasii. 2013:39. (In Russian)
11. Тюлюбаева ЖС, Гаркалов КА. Технологии повышения эффективности в здравоохранении. Ответственность пациентов с хроническими заболеваниями в рамках «Программы управления заболеваниями». 2014;3(12):44-52.
Tülübaeva JS, Garkalov KA. Tehnologii povy^enia efektivnosti v zdravoohranenii. Otvetstvenost pasientov s hronicheskimi zabolevaniami v ramkah «Programy upravlenia zabolevaniami». 2014;3(12):44-52.
12. Арингазина АМ, Есимов НБ, Измаилова НТ. Программа Управления заболеваниями в Республике Казахстан, (Almaty).2019;1(199):43.
Aringazina AM, Esimov NB, izmailova NT. Programa Upravlenia zabolevaniami v Respublike Kazahstan, (Almaty).2019;1(199):43.
13. Тажбенова СТ, Ермуханова ЛС, Артыкбаева МА, Абдикадирова ИТ, Курганбекова МБ, Таушанова МК. Динамика заболеваемости сахарным диабетом в Актюбинской области и города Актобе. 2018;28:10-14.
Tajbenova ST, Ermuhanova LS, Artykbaeva MA, Abdikadirova iT,. Kurganbekova MB, Tau§anova MK. Dinamika zabolevaemosti saharnym diabetom v Aktübinskoi oblasti i goroda Aktobe. 2018;28:10-14.
14. American Diabetes Association. Position Statement. Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus. Diabetes Care. 2012;35:64-71.
15. Franz MJ, Mahan L. Terapia clínica nutricional no diabetes melito e hipoglicemia de origem nao diabética [Nutritional clinical therapy in diabetes mellitus and hypoglycemia of non-diabetic origin]. Krause alimentos, nutrigao dietoterapia. 2002;3:718-755.
16. Ehab MM, Mohamed AH, Saad AH and Nizar S. Self-management knowledge and practice of type 2 diabetes mellitus patients. Diabetes, Metabolic Syndrome and Obesity: Targets and Therapy. 2019;12:1-17.
17. Gomer BM, Leraio AC, Oliveria JEP, Montenegro Junior, RM, Venicio S. Sociedade Brasileira de Diabetes. Diretrizes da Sociedade Brasileira de Diabetes. 2017;20:18.
18. Bureau of Labor Statistics. Labor Force Statistics from Current Population Study; United States Department of Labor: Washington, DC, USA, 2017. Available online: https://www.bls.gov/cps/ cpsaat03.htm (accessed on 1 March 2018).
19. Lerner D, Allaire S, Reisine S. Work disability resulting from chronic health conditions J. Occup. Environ. 2005;47:253-264.
20. Goetzel RZ, Pei X, Tabrizi M.J, Henke RM, Kowlessar N, Nelson CF, Metz RD. Ten Modifiable Health Risk Factors Are Linked to More Than One-Fifth of Employer-Employee Health Care Spending. Health Aff. 2012;31:2474-2484.
21. Bhattacharya J, Choudhry K, Lakdawalla D. Chronic disease and severe disability among working-age populations. Med. Care 2008;46:92-100.
22. Sorensen, G, Landsbergis P, Hammer L, Amick BC, Linnan L, Yancey A. Workshop Working Group on Worksite Chronic Disease Prevention. A workshop report and recommendations. Public Health. 2011;101:196-207.
23. American Diabetes Association Position statement: Standards in diabetes care. Diabetes Care. 2010;33:11-61.
24. Centers for Disease Control and Prevention. National Diabetes Statistics Report, 2014 Estimates of diabetes and its burden in the epidemiologic estimation methods. US dep heal hum Serv. 2009;14:12.
25. Khan MAB, Hashim MJ, King JK, Govender RD, Mustafa H, Al Kaabi J. Epidemiology of Type 2 Diabetes. Global Burden of Disease and Forecasted Trends. J Epidemiol Glob Health. 2020; 10(1):107-111. D0l:org/10.2991/jegh.k.191028.001.
26. International Diabetes Federation. IDF Diabetes Atlas, 10th edn. Brussels, Belgium. https://www. diabetesatlas.org. 2021.
27. Schmutterer I, Delcour J, Griebler R. Österreichischer Diabetesbericht 2017. Wien: Bundesministerium fu" r Gesundheit und Frauen. 2017;12:30-34.
28. Jang I-Y, Lee HY, Lee E. Geriatrics Fact Sheet in Korea 2018 from National Statistics. Ann Geriatr Med Res. 2019;23:50-53. DÖI:10.4235/agmr. 19.0013.
29. Cho KA. Korea's Low Birth Rate Issue and Policy Directions. Korean Women Health Nurs. 2021;27:6-9. doi:10.4069/kjwhn.
30. Organization for Economic Cooperation and Development. OECD Health Statistics. Available at: 2020 https://stats.oecd.org/Index. aspx.
31. Woo-Ri Lee, Ki-Bong Yoo, Jiyun Jeong and Jun Hyuk Koo. Chronic Disease Management for People With Hypertension. International Journal of Public Health published. 2022;12:24-26.
32. Golden SH, Maruthur N, Mathioudakis N, Spanakis E, Rubin D, Zilbermint M. et al. The Case for Diabetes Population Health Improvement: Evidence-Based Programming for Population Outcomes in Diabetes. 2017;17(7):51.
33. Kostial C, Manuwald U, Schulze J, Kugler J, Rothe U. Disease-Management-Programs in the Field of Diabetes Mellitus with Identification of the Best Practice in Europe: A Scoping Review. HormMetabRes. 2020;52(3):149-157.
34. Программа управления заболеваниями по трем нозологиям (артериальная гипертензия, сахарный диабет, хроническая сердечная недостаточность, стратегия и политика здравоохранения. 2016:1-6.
Programa upravlenia zabolevaniami po trem nozologiam(arteriälnaia gipertenzia, saharnyi diabet, hronicheskaia serdechnaia nedostatochnöst, strategia i politika zdravoohranenia. 2016:1-6
35. Калмаханов СБ, Кошербаева ЛК, Текебаева СУ, Жумакожаева ММ, Бектасова А,. Берикханова Б. «Анализ удовлетворенности пациентов в участии программы управления заболеванием по сахарному диабету». 2018;1:386.
Kalmahanov SB, Ko§erbaeva LK, Tekebaeva SU, Jumakojaeva MM, Bektasova A,. Berikhanova B. «Analiz udovletvorennosti pasientov v uchastii programy upravlenia zabolevaniem po saharnomu diabetu». 2018;1:386.
36. Michael Mehring, Ewan Donnachie, Florian Cornelius Bonke, Christoph Werner and Antonius Schneider1Disease management programs for patients with type 2 diabetes mellitus in Germany: a longitudinal population-based descriptive study. DiabetolMetabSyndr. 2017;9:91-94.
37. Geriatr JAm. Community Program Improves Quality of Life and Self-Management in Older Adults with Diabetes Mellitus and Comorbidity. 2018;66:263-273.
38. Bertram MY, Sweeney K, Lauer JA, Sheehan P, Rasmussen B, Upreti SR, Dixit LP, Kenneth G, Deane S. Investing in noncommunicable diseases: an estimation of the return on investment for prevention and treatment services. Lancet. 2018;8:89.
39. Seuring T, Archangelidi O, Suhrcke M. The economic costs of type 2 diabetes: A global systematic review. PharmacoEconomics. 2015;33(8):811-31.
40. I DF Diabetes Atlas, 6th ed. Brussels, International Diabetes Federation. 2013.
41. Amy T. Cunningham, Denine R. Crittendon, Neva White, Geoffrey D. Mills, Victor Diaz and Marianna D. LaNoue Cunningham [et al]. BMC Health Services Research. 2018;18:367.
42. WJD https://www.wjgnet.com. 2019;10: 6.
43. Shah M, Kaselitz E, Heisler M. The role of community health workers in diabetes: update on current literature. CurrDiabRep. 2013;13(2):163-171.
44. Кулкаева ГУ. Методы управления собственным здоровьем Международный научно-исследовательский журнал №9(40) октябрь.
Kulkaeva GU. Metody upravlenia sobstvennym zdorovem Mejdunarodnyi nauchno-issledovatelski jurnal №9(40) öktäbr.
45. Amorim MMA, Ramos N, Bento IC, Gazzinelli MF. Intervengao Educativa na Diabetes Mellitus Educational intervention in diabetes mellitus]. Psicologia, Saude Doengas. 2013;14:168-184.
46. Maria Marta Amancio Amorim, Alessandra Hugo de Souza, Adriana Keller Coelho. Competences for self-care and self-control in diabetes mellitus type 2 in primary health care. World J Diabetes. 2019;10(8):454-462.
47. Shah M, Kaselitz E, Heisler M. The role of community health workers in diabetes: update on current literature. CurrDiab Rep. 2013;13(2):163-171.
48. Allen JK, Dennison Himmelfarb CR, Szanton SL, Frick KD. Cost-effectiveness of nurse practitioner/community health worker care to reduce cardiovascular health disparities. J Cardiovasc Nurs. 2014;29(4):308-314.
49. Pearson P, Jones K. The primary health care non-team? BMJ. 1994;309:1387-1388.
50. Centers for Disease Control, Prevention (US). The Burden of Chronic Diseases and their Risk Factors: National and State Perspectives. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention. Available at https://stacks.cdc.gov/view/. 2002.
51. Congressional Budget Office. An Analysis of the Literature on Disease Management Programs. Available at https://www.cbo.gov/ publication/16076. 2004.
52. Freeman J, Loewe R. Barriers to communication about diabetes mellitus: patients' and physicians' different view of the disease. J Fam Pract. 2000;49(6):507e12.
53. Wu FL, Juang JH, Yeh MC. The dilemma of diabetic patients living with hypoglycaemia. J Clin Nurs. 2011;20(15-16):2277e85.
54. Lai WA, Chie WC, Lew-Ting CY. How diabetic patients' ideas of illness course affect non-adherent behaviour: a qualitative study. Br J Gen Pract. 2007;57(537):296e302.
55. Koo M, Lee MH, Chang YY, Huang CF, Chen SC, Yeh YC. Factors associated with self-care behaviors in middle-aged adults and elderly with diabetes mellitus. J Nurs. 2011;58(5):43e52.
56. Yeoh, E.K. et al. (2018) Benefits and limitations of implementing Chronic Care Model (CCM) in primary care programs: a systematic review. International Journal of Cardiology. 2018;258:279-288. DOI: 10.1016/j.ijcard.2017.11.057.
57. Mark GWilson, Melissa M. Robertson, Heather M. Padilla, Matthew Lee Smith, Heather Zuercher, Robert Vandenberg, Phaedra Corso, Kate Lorig, Diana D. Laurent and David M. DeJoy. Impact of a Translated Disease Self-Management rogram on Employee Health and Productivity: Six-Month Findings from a Randomized Trial. International Journal of Environmental Research and Public Health.
58. Martínez R. Los tratamientos de datos personales en la crisis del COVID-19. Un enfoque desde la salud pública. D. Ley. 2020;9:30.
59. Correa FP, Ríos JML, Berrío DPM. La educación para la salud en la salud pública: Un análisis pedagógico. Promover Vida Salud Paz. 2017;1:123.
60. Chaturvedi R, Desai C, Patel P, Shah A, Dikshit RK. An evaluation of the impact of antidiabetic medication on treatment satisfaction and quality of life in patients of diabetes mellitus. Perspect. Clin. Res. 2018;9(1):15.
61. Zadvornaya OL, Borisov KN. Development of Prevention Strategies for Non-Communicable Diseases. Medical Technologies. Assessment and Choice. 2019;1(35):43-49. DOI: 10.31556/22190678.2019.35.1.043-049.
