CC BY
10
Вестник Ка^НЖУ №1-2018
ситуации»; 7) русский язык и алфавит практически знают все казахстанцы, пора идти дальше.
Итак, студенческая молодежь КазНМУ единогласно голосует за переход казахского языка на латинский алфавит. Понятно, что республике предстоит большая
подготовительная работа, согласованиеспецифики фонетики казахского языка и много других вопросов. Дан срок окончательного внедрения латинского алфавита - до 2025 года. Время перемен придет, и мир станет шире.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1 Назарбаев Н.А. « Болашаада багадар: рухани жангыру. Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания», газета «ЕгеменКаза;стан», 12 апреля 2017. - С. 1-2
2 Директивы и постановления ЦИК, СНК и СТО Кир АССР сб. - 1921. - №1. - С.174-175.
3 ЦГА РК, Ф. 5, оп. 3, д. 2, л. 104-105.
4 ЦГА РК, Ф. 740, оп. 1, д. 2, Л. л 5-6, 24-26, 59-70.
5 ЦГА РК, Ф. 929, оп. 3, д. 1, Л. 12,13-14.
6 ЦГА РК, Ф. 30, оп. 1, д. 1086, л. 4, 5, 8, 12,13, 19, 21.
7 ЦГА РК, Ф. 30, оп. 1, д. 1299, л. 1-2.
8 ЦГА РК, Ф. 81, оп. 1, д. 1440, л. 174-176.
9 ЦГА РК, Ф. 30, оп. 2, д. 1472, л. 1-2, 10, 15.
10 ЦГА РК, Ф. 30, оп. 4, д. 1018, л. 3.
11 ЦГА РК, Ф. 1692, оп. 1, д. 19 л. 3-5.
12 ЦГА РК, Ф. 1692, оп. 1, д. 3, л. 25-27, 163.
13 ЦГА РК, Ф. 1692, оп. 1, д. 309, л. 110.
14 ЦГА РК, Ф.1692, оп. 1, д. 307, л. 32-33.
15 Газета «Казахстанская правда» 13 ноября 1940 года в № 262.
У.М. Датхаев, Э.С. Саятова
Цаз¥МУ С.Д. Асфендияров
ЦАЗАЦ Т1Л1НЩ ЛАТЫН ЭЛ1ПБИ1НЕ К6ШУ1: СТУДЕНТ-МЕДИКТЕР Б1РАУЫЗДАН ЦОЛДАЙДЫ
ТYЙiн: Каза; тш жазуыныц даму тарихы кене тури жазуын пайдаланудан басталып, кешн араб жазу тацбалары, латын элшбш (1929-1940) жэне орыс элшбш ;олданылды. Б1ра; заман езгердь Элем халы;тарыныц бiразы латын элшбшн пайдаланады, оныц езi езара араласудыц жэне гылым мен мэдениеттщ даму жуйелершщ жаца жолдарын ашады. Студент-медиктер ;аза; жазуыныц латын элшбшне кешуш бiрауыздан ;олдайды.
ТYЙiндi сездер: Каулы, комиссариат, декрет, элшби, комитет, ал;а, ;арар.
U.M. Datkhayev, A.S. Sayatova
Asfendiyarov Kazakh National Medical University
TRANSITION OF THE KAZAKH LANGUAGE INTO THE LATIN ALPHABET: MEDICAL STUDENTS VOTE "FOR"
Resume: The history of the development of the Kazakh language began with the use of ancient Turkic writing, then there was Arabic script, Latin (1929-1940) and the Russian alphabet. But the modern world has changed. Most of the nations of the earth uses the Latin alphabet, which opens up new ways of communication and the development of relations in science and culture. Students - doctors with one accord vote for the transition of Kazakh script to the Latin alphabet.
Keywords: Decision, Commissioner, the decree, the alphabet, the committee, board, resolution.
ЭОЖ 615.89
Ж.М. Есентаева
Халыцаралъц цазац-турак университетi
ЖАРАЦАТТАНУДЬЩ ЖЭНЕ ЖЕТ1ЛД1РУ ЖОЛДАРЫНЫН МЕДИЦИНАЛЫЦ-ЭЛЕУМЕТТ1К АСПЕКТ1ЛЕР1
Жарацат алу бойынша 2013-2015 жж depenmepi мен статистикалыц жинацтары сараланып, талданды. Аталган жылдардыц I тоцсанында жарацат алу 9,4% асцан, ал жалпы мугедектЫ ce6enmepi iшiндe жарацат салдары жemiншi орында. TyrnHdi сездер: жарацат, мyгeдeкmiк, жол квлiк оцигасы, влiм, медицина
бзекплМ: Халы;аралык; ецбек уйымыныц дерепне жугшсек, жыл сайын элемде тек eндiрiс орындарынан 270 миллион адам тYрлi децгейдеп жара;аттар алады екен. Ал оныц 160 миллионы бiржола мYгедектiкке душар болып ;алатын аныщталган [1]. Бул жагымсыз жагдай ;аз1р бiздiц елiмiзде де белец алып тур [4]. 8ндiрiстiк жара;атпен ;оса жол-келж о;игаларынан болатын жара;ттыц орны бiрiншi орында тур. Цазак;стан республикасыныц 2030
стратегиялы; даму багдарламасында атап керсетыгендей, экономикалы; жэне элеуметтiк даму багытындагы басты мэселелердiц бiрi автотранспорт ;уралдарын тиiмдi пайдалану, жолаушыларды тасымалдау ;ызметтерш арттыра отырып жол ;озгалысы ;аушаздшш жогарылату. Осы аталган мэселелердi тиiмдi орындау жол ;озгалысын жетiлдiру, жол апаттары себептерiн зерттеу жэне жол апаттарын болдырмау, алдын алу ^-шараларын орындау
ЮеиЫ1к ХажМММ №1-2018
ар;ылы мумкш. Дуниежузшж денсаулы; са;тау уйымыныц (ДД¥) 2013 жылгы дYниежYзiндегi жол ;озгалысы ;аушазд^шщ жагдайы туралы баяндамасында элемдеп 99% халы; немесе 6,8 миллиард адамды ;амтыган 182 елдiц жол ;озгалысыныц ;аушаздИ жвнiнде мэлiмет бершдь ДYниежYзiнде жолда 1,24 миллионга жуы; адам ;аза тауып, ал 20-дан 50 миллионга дейiн адам ;аушэт жара;ат алады. ДYниежYзiнде жол-квлiк апатыныц нэтижесiнен болатын влiм-жiтiм о;игасыныц 59%-ы 15-44 жас аралыгындагы жас адамдар арасында орын алады. Орташа жылдамды;ты 5%-га темендету влiмге экелетш апаттыц санын толы;тай 30%-га темендетуге ы;пал етедi. Балаларга арналган орынды; пен ;осымша ;урал (жасты;) апат болган жагдайда балалар елiмiн 54-80%-га темендетедi. [1]. Элемде жол-келж апаты кеп жагдайда дамушы жэне дамуы тежелген елдерде орын алады. 2010 жылы Блумберг отбасы атындагы ;ордан ЖКО кеп кездесетiн 10 елде (Бразилия, Вьетнам, Египт, Yндiстан, Камбоджа, Кения, Кытай, Мексика, Ресей Федерациясы жэне ТYркия) алдын алу Yшiн 5 жылга ;аржыландыру ЖYргiзiлдi жэне бул ;аражаттыц барлыгы ЖКО салдарынан болатын жайгайлардыц профилактикасына арналган. ДYниежYзiлiк денсаулы; са;тау уйымы 2008 жылы 178 елде ЖYргiзiлген зерттеуше сай ЖКО-ц 90% халы;тыц жалпы келемiне келiктер саны аз келетш, KYн керiсi темен жэне дамушы елдерде орын алып, басты себеп жол сапасыныц темен екенiн дэлелдейдь Элем бойынша барлы; ЖКО жарты белИ жаяу ЖYргiншiлер жолында, велосипед пен мотоцикл айдаушылар арасында кездеседь 8кiнiшке орай элем бойынша барлы; жолдардыц 15% гана ;аушаз болып табылады [1.2].
Зерттеу ма^саты. Казахстан Республикасы бойынша тургындардыц жара;аттану динамикасын зерттеп, елiм ;урылымын саралау, алдын алу шараларыныц тиiмдiлiгiн багалау.
Зерттеу материалы мен эдюгерь Казахстан Республикасы денсаулы; саласы мен iшкi iстер бас;армаларыныц мэлiметтерiн алып, статистикалы; талдау жасау. Зерттеу нэтижелерi мен талдау. Жол-келiк о;игаларыныц пайда болу себептерi мен жагдайларын талдау жэне осы себептер мен жагдайларды жою Yшiн эр елде, айма;та, ;алада жол-келiк о;игаларыныц есебi ЖYргiзiледi. Оны елдiц Iшкi ^тер министрлiгi мекемелерi, автомобиль жолдарын мемлекеттж бас;ару органдары, даралы; жэне жеке меншж жолдарыныц иелерi жол-келiк о;игаларын есепке алу ережелерiне сэйкес ЖYргiзедi. Медицина мекемелерi меншiк нысанына ;арамастан жол-келiк о;игаларында ;аза тап;ан немесе жара;аттанган
адамдардыц есебiн ЖYргiзедi. Жол-келж о;игаларыныц мемлекет статистика есептемесiне адамдар ;аза тап;ан немесе жара;аттанган жол-келж о;игалары гана енгiзiледi. Казахстан Республикасыныц "Жол ЖYрiсi ;аушазд^ туралы" Зацына сэйкес жол-келiк о;игалары туралы мэлiметтердi жариялауга ру;сат етiледi жэне олар мYДделi зацды тулгалар мен азаматтарга белгiленген тэртiппен берiледi [4.5].
Жол ;озгалысы саласындагы нормалар мен ережелердi са;тау децгейiн арттыру, Жол ;озгалысы ережелерiн бузуды тiркеудiц автоматтандырылган ЖYЙесiн енгiзу есебiнен жол ;озгалысын ;адагалауды жетiлдiру, жолдагы авариялы;-к;аутт учаскелердi жою женшдеп жумыстар жалгасатын болады. Жол ;озгалысын уйымдастыруда ;азiргi замангы эд^тер мен ;уралдарды ;олдану, жол-келiк о;игаларыныц (ЖКО) автоматтандырылган а;паратты;-iздестiру ЖYЙесiн эзiрлеу жэне енгiзу, сондай-а; республикалы; мацызы бар жолдарды жол ;озгалысын бас;арудыц интеллектуалды келiк ЖYЙелерiмен жара;тандыру жоспарлануда [6].
2015-2016 жылдыц алгашк;ы I то;саныныц ебебi бойынша ^ркелген жол-келiк о;игаларыныц саны 9,4 %-га ескенi бай;алады [7].
2014 жылга ;арай ЖКО нэтижесiнде ;айтыс болгандардыц санын 2011 жылгы децгейден (2898 адам) 10 %-га, 2016 жылга ;арай 14 %-га темендегенiмен, 2016 жылга ;арай зардап шегушiлерiмен ЖКО-ныц санын 2011 жылгы децгейден (14788 адам) 8%-га арт;ан [6.7]. Жара;ат алу бойынша елiм себептерiне келетш болса; 2013-2015 100000 тургынга есептегенде жазатайым жара;аттану себептерiнен елiм бiрiншi орында тур. Ец кеп Yлестi СолтYCтiк Казахстан облысы (2014 ж - 159.06; 2015 ж - 146.63) мен Караганды (2014ж -134.67; 2015 ж - 114.62) облыстары алады. Жара;ат себептершщ iшiнде 65% ;ыс мезгiлiнде орын алатын кектайгак; себептерiнен екендiгi аны;талды. Ал сэбилер арасындагы елiм себептерiне келетiн болса; жара;ат салдары туа бiткен а;аулар мен перинеталды кезецде пайда болтан аурулардан кейiнгi Yшiншi орынды алып отыр.
Цорытынды: Корыта келе ЖКО-ц алдын алу жергшкл ;у;ы; ;оргау орындары мен элеуметтiк уйымдардыц ^иметтж жэне Yкiметтiк емес уйымдар) келж иелерi арасында келiк бас;ару мэдениетш арттыруга Yлкен мэн берiп, жаяу ЖYргiншiлердiц де жол мэдениетiн са;тауга элеметтiк ;ажеттшж тугызу керек. Жара;ат себептерiнiц iшiнде 65% ;ыс мезплшде болатыны аны;талып, соцгы 5 жылда ЖКО-ныц саны 8%-га арт;ан.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Предупреждение насилия и травматизма: Безопасность дорожного движения в 10 странах. ВОЗ. (http://www.who.int/violence_injury_prevention/road_traffic/countrywork/ru/)
2 Доклад о состоянии безопасности дорожного движения в мире, 2013 г. ВОЗ. http://www.who.int/violence_injury_prevention/road_safety_status/2013/ru/
3 Статистика дорожно-транспортных происшествий на дорогах страны порой напоминает сводку военной поры. Газета «Казахстанская правда», 26 июля 2013 г
4 Автомобильдi ;аушаз бас;ару эд^терь Атажанов И.И. Абдурахманов М. К.А.Ясауи атындагы ХКТУ.
5 Казахстан Республикасы 1шк ^тер министршщ 2011 жылгы «01» 09 № 455 буйрыгымен бектлген «Казахстан Республикасы ши iстер органдарыныц жол ;озгалысы ;аушазд1гш ;амтамасыз ету женiндегi» нус;аулы;.
6 Э.Торбаева. Жол апатыныц келецазджтерш алдын алу шаралары. (http://www.namys.kz/?p=19177)
7 2014 жылдыц 4 айы бойынша жол-келж о;игаларын есепке алу жагдайы (http://pravstat.prokuror.kz/kaz/novosti/press-releasy/2014-zhyldyn-4-ayy-boyynsha-zhol-kolik-okigalaryn-esepke-alu-zhagdayy)
8 2013 жылда Казахстан Республикасы хал;ыныц денсаулыгы жэне денсаулы; са;тау уйымдарыныц ;ызметi. Статистикалы; жина;. Астана - 2013 ж.
Вестник Ка^НЖУ №1-2018
Ж.М.Есентаева
Международный Казахско-Турецкий университет им. Х.АЯссави
МЕДИКО-СОЦИАЛЬНЫЕ АСПЕКТЫ ТРАВМАТИЗМА И ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ
Резюме: Проанализированы данные статистической отчетности, касающиеся первичной травм за период 2013-2015 годы. Отмечено, что за I квартал анализируемый период в абсолютных значениях распространённость травм выросла на 9,4%, а инвалидность от травм в общей структуре занимает седьмое место. Ключевые слова: травма, инвалидность, ДТП, смертность, медицина
Zh.M. Esentaeva
International Kazakh-Turkish University them. H.A. Yassaui
MEDICAL SOCIAL ASPECTS OF INJURIES AND WAYS OF IMPROVING
Resume: The data of statistical reports on primary injury for the period 2013-2015 years. It is noted that for the first quarter of the period under review in absolute prevalence of injuries increased by 9.4%, and disability from injuries in the total ranked seventh. Keywords: trauma, disability, accident, death, medicine
ОЭК 614.1:314.02(574)
М.А. Булешов1, Б.С. Турдалиева2, А.М. Талгатбек3, У.Ю. Чулпанов2, Н.С. Жанабаев3,
А.М. Булешова1, Р.Е. Ботабаева1
1Оцтустш Казацстан мемлекеттгк фармацевтикалыц академиясы 2С.Ж. Асфендияров атындагы Казак, улттыц медицина университетг 3Кожа Ахмет Ясауи атындагы халъщаралъщ Казак - Тур1к университетг
ШЫМКЕНТ КАЛАСЫ Т¥РFЫНДАРЫНЫH, 9Л1М1 МЕН ОРТАША 9М1Р СYРУ ¥ЗАК;ТЬ^Ы К9РСЕТК1ШТЕР1НЩ ЭЛЕУМЕТТ1К-ЭКОНОМИКАЛЫК ТОКЫРАУ КЕЗЕНДЕГ1 ДЕНГЕЙ1
МЕН ДАМУ БАFЫТЫ
2015-2017 жылдары тургындардыц денсаулыц кврсеткiштерiн цалыптастыруга цогамдагы элеуметтк-экономикалыц тоцырау факторлары едэуiр эсер еттi. Осы ретте тургындардыц влiм кврсеткiшi мен орташа вмiр суру кврсеткiштерi адам денсаулыгына эсер ететiн тэуекелдер факторлар дэрежесiнiцбарометрi ретнде кврiнiс табады. ЭлеуметтЫ-экономикалыц тоцырау эсерiнен журек-цан айналу жуйеа аурулары, цатерлi iсiктер мен зорлыц-зомбылыцтан туындайтын влiм кврсеткiштерiнiц децгеш курт артады. Эаресе ецбек ету жасындагы тургындардыц влiм мен орташа вмiр суру узацтыгы кврсеткiштерi взгерiске ушырайды. Казiргi кезде ер кiсiлердiц влiмi эйелдердщ влiмiнен жогары болып келедi. Ер кiсiлердiц влiмiнiц ец жогары кврсеткiшi 15-29 жастагы жэне 35-54 жастагылар арасында кездесед1 Амбулаторияда сапасыз емдеуден стационарлыц аурулардыц алгашцы аптада ерте цайтыс болуына алып келедi. Оган цосымша, стационарлыц дианостика мен емдеу шараларыныц сапасыныц нашарлыгы цосымша эсерiн тигiзедi.
Тyйiндi свздер: влiм, орташа вмiр суру узацтыгы, элеуметтiк-экономикалыц тоцырау, цатерлi себептер, жыныстыц ерекшелiктер, емханалыцжэне стационарлыц квмектi жетiлдiру.
взекпшп.
Тургындардыц денсаулы; керсеткштершщ шшде елiм керсеткшше ерекше кецы белшедь Оныц даму багытын есептеу аса ;иынды;;а туспейдь Сонымен ;атар, осы керсеткш эртYрлi аудандардыц тургындарыныц денсаулыгындагы эртYрлi уа;ыттагы езгер^терш на;ты керсете алатын объективт жэне дерекл керсеткш болып табылады. Ал, медициналы; статистика ;олданатын денсаулы; керсеткштершщ саны мен сапасыныц барынша жогарлауына ;арамай, елiм керсеткшшщ тарихи тYсiнiгi осы KYнге дейш езiнiц мэнiн жогалта ;ойган жо;. Сонымен ;атар, керсеткiштерiн денсаулы;ты сипаттайтын керсеткiш ретiнде ;арастыру жэне денсаулы; уйымдарыныц ;ызмет тиiмдiлiгiн керсететiн ете пайдалы керсеткiш ретiнде де ;олдануга болады [1,2,3]. Денсаулы;тыц заманауи даму багыты кебiнесе елiм керсеткiштерiне CYЙене отырып ;арастырылады. Сонды;тан, осы керсеткшт медициналы;-элеуметтiк жэне демографиялы; зерттеулерде жш ;олдануда.
Казахстан Республикасындагы тургындарыныц арасындагы денсаулы; керсеткiштерiнiц децгейi мен даму багытында жалпы бiргелкi бай;алганмен, жеке облыстарда айма;ты; ерекшелiктер бай;алады. Сонды;тан, осы жагдайлар
байыпты зерттеудi, сараптауды жэне на;ты бас;арушылы; шешiм ;абылдауды ;ажет етедi.
Айтылган мэселелер Казахстан Республикасыныц ОцтYCтiк Казахстан облысы Yшiн аса езектi болып отыр. Соцгы жылдары елiм керсеткiшi улгайып, тургындардыц орташа емiр CYPу керсеткiшiнiц темендеуi бай;алады. Зерттеудщ ма^саты.
ОцтYCтiк Казахстан облысы тургындарыныц елiм керсеткiшiн жасты;-жынысты; ерекшелiктерiне ;арай кешендi тYPде зерттеп, оныц даму багытын аны;тап, орташа емiр CYPу уза;тыгыныц болаша; емiрдегi орташа уза;тыгын сараптау. Олардыц арасындагы медициналы; ба;ылау сапасын зерттеп, елiмнiц азаюына жэне орташа емiр CYPу уза;тыгыныц артуына багытталган усыныстарды жасау.
Зерттеу материалдары мен эдiстерi.
Статистика комитетнщ мэлiметтерi бойынша ОцтYCтiк Казахстан облысы тургындарыныц елiм керсеткiштерi зерттелдi. Оны 2000-2014 жэне 2010-2017 жылгы децгейлерi есептелiнiп, елiм кестесi жасалынды. 8лiм керсеткiшiнiц себептерiнiц орташа емiр CYPу уза;тыгына ;осатын Yлес салмагын есептеп шыгу Yшiн, елiм керсеткiшiнiц кестеа жасалынды. Сонымен ;атар елiм
