Научная статья на тему 'МЕДИАЛИНГВИСТИКАДА МАТНЛАРНИ ФУНКЦИОНАЛ ВА СТИЛИСТИК ФАРҚЛАШ МАСАЛАЛАРИ'

МЕДИАЛИНГВИСТИКАДА МАТНЛАРНИ ФУНКЦИОНАЛ ВА СТИЛИСТИК ФАРҚЛАШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
37
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
медиалингвистика / функционал лингвистика / стилистика / оммавий ахборот воситалари / дискурс. / medialinguistics / functional and syntagmatic linguistics / stylistics / mass media / discourse.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Маҳмудова, Умида Урал Қизи, Махмудова, Фотима Мақсуд Қизи

Ушбу мақолада муаллифлар медиалингвистикада матннинг функционал ва стилистик фарқлаш масалалари ва соҳа учун асосий тушунчалари билан бирга уларнинг методологик аппарати хусусида сўз юритадилар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF FUNCTIONAL AND STYLISTIC DIFFERENTIATION OF TEXTS IN MEDIALINGUISTICS

In this article, the authors talk about the issues of functional and stylistic differentiation of medialinguistics texts and the main concepts for the field, their methodological apparatus.

Текст научной работы на тему «МЕДИАЛИНГВИСТИКАДА МАТНЛАРНИ ФУНКЦИОНАЛ ВА СТИЛИСТИК ФАРҚЛАШ МАСАЛАЛАРИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(1), Jan., 2023

МЕДИАЛИНГВИСТИКАДА МАТНЛАРНИ ФУНКЦИОНАЛ ВА СТИЛИСТИК ФАРЦЛАШ МАСАЛАЛАРИ

Махмудова Умида Урал кизи

КарДУ PhD, катта укитувчиси umida921010@gmail.com Махмудова Фотима Максуд кизи КарДУ укитувчиси fmaxmudova98@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада муаллифлар медиалингвистикада матннинг функционал ва стилистик фарцлаш масалалари ва соуа учун асосий тушунчалари билан бирга уларнинг методологик аппарати хусусида суз юритадилар.

Kalit so'zlar: медиалингвистика, функционал лингвистика, стилистика, оммавий ахборот воситалари, дискурс.

ABSTRACT

In this article, the authors talk about the issues of functional and stylistic differentiation of medialinguistics texts and the main concepts for the field, their methodological apparatus.

Key words: medialinguistics, functional and syntagmatic linguistics, stylistics, mass media, discourse.

КИРИШ

Медиа матнларининг хусусиятларини тахлил килиш уларнинг формат хусусиятларининг изчил тавсифи фонида амалга оширилади, бу курсатилган матнларнинг хар бири турли хил оммавий ахборот воситаларида кандай такдим этилишини аник куриш имконини беради: матбуот, радио, телевидения, интернет. Синтагматик тавсиф Москва давлат университетининг лингвистик мактаби томонидан ишлаб чикилган ва профессор С.Г.Минасованинг ишларида тулик келтирилган. Категориялар ва параметрлар тизимидан фойдаланган холда изчил синтагматик тахлил урганилаётган медиа матнларнинг асосий хусусиятларини куйидаги даражаларда аниклаш имконини беради:

1) морфо-синтактик;

2) лексик ва фразеологик;

3) маданий-мафкуравий контекст даражасида.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Матнни морфо-синтактик даражада синтагматик тахлил килиш иборанинг структуравий турларини таснифлашга асосланади ва матннинг устун булган

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

коллигация тасвирини аникдаш имконини беради. Синтагматик матнни лексик-фразеологик даражада тахлил килиш иборанинг тургунлик, колипланганлик, коннотация, идиоматиклик каби хусусиятларини, шунингдек, асосий бирикмаларнинг тематик корреляциясини урганишни уз ичига олади. Маданий ва мафкуравий контекстнинг даражаси нуткдаги сузларнинг ёнма-ён келишига таъсир килувчи ва хар бир аник матнга маданий ва мафкуравий модаллик сифатида таърифланиши мумкин булган жуда узига хос охангни берувчи барча нолингвистик омилларни тахлил килишни назарда тутади. Бу, айникса, ишлаб чикариш ва таркатишнинг узига хос шароитлари туфайли юкори даражада маданий узига хос ва мафкуравий туйинган булиб чикадиган оммавий ахборот воситалари матнларига тегишли.

Ушбу параметрларнинг функционал-жанр ёндашуви билан биргаликда комплекс кулланилиши ушбу ишда урганилган турт турдаги медиа матнларнинг типологик тавсифини тузишга имкон беради:

1) янгиликлар (news);

2) ахборот-тахлилий матнлар, шарх (comment and analysis);

3) features гурухи матнлари;

4) реклама.

Куйида келтирилган бир катор сабабларга кура, янгиликлар оммавий ахборот воситаларининг асосий матни сифатида ажратилади:

1. Янгилик матнлари оммавий коммуникациянинг асосий вазифаларидан бири - ахборотлаштириш, шунингдек, тилнинг асосий вазифаларидан бири -хабарни энг тулик амалга оширади.

2. Х,ар бир алохида оммавий ахборот воситаларида, хох босма, хох радио ёки телевиденияда булсин, янгиликлар матнлари бошка турдаги оммавий ахборот воситалари матнлари форматидан фарк килувчи мутлако узига хос форматни ажратади, формат деганда бу ерда, матннинг формал белгилари ва мазмуни компонентларининг баркарор нисбати тушунилади. Матбуотда бу газета сахифаларида ёки журнал сахифаларида маълум бир тематик мазмун билан биргаликда янгиликлар материалларини махсус тартибга солиш; телевиденияда - телевидения формати талабларига мувофик баркарор моделлар буйича курилган янгиликлар релизлари билан тулдирилган ахборот дастурлари "тури"; радиода одатда киска хабарларда такдим этиладиган, баркарор режимда жойлаштирилган мунтазам янгиликлар эшиттириши.

3. Мазмун даражасида янгиликлар матнлари табиий равишда ахборот окимининг тематик ташкил этилишини акс эттирувчи баркарор макро - ва микротузилма билан тавсифланади. Бошкача айтганда, янгиликлар матнлари

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

оммавий ахборотнинг когнитив базасини ифодаловчи, ОАВ томонидан мунтазам ёритиб бориладиган мавзулар ёки топикларнинг (media topics)1 баркарор руйхати асосида тузилади. Баркарор тематик компонентларга, масалан, сиёсат, иктисодиёт, бизнес, таълим, спорт ва маданият киради. Катта тематик блоклар кичикрокларга булинади, демак, "сиёсат" тематик блоки кичикрок тематик бирликларнинг бутун диапазони билан ифодаланиши *(берилиши) мумкин: ички сиёсий хаёт ва юкори даражадаги музокаралардан тортиб харбий можаролар ва сиёсий жанжалларгача. Семантик макроструктуранинг мухим элементи - бу янгилик матнларини анъанавий тарзда "мамлакатдаги вокеалар" (home news) ва "чет эл янгиликлари" (foreign news) га булинишидир.

4. Тил даражасида хабар матнлари баркарор лингвостилистик хусусиятлар билан ажралиб туради. Синтагматик нуктаи назардан, бу ибораларнинг маълум структуравий турларининг устунлиги, богланишнинг лексик усулининг мухим роли, куп сонли колип ва тематик богланган ибораларнинг мавжудлиги, доимий матн хосил килувчи элементлардан фойдаланиш, масалан: богловчи иборалар, маълумот манбаларига хаволалар, хаволалар киритиш учун иборалар. Юкоридаги хусусиятларнинг баъзи янгиликлар матнларига, масалан, радио ва телевидениядаги янгиликлар дастурларига хос булган катъий ички тузилиш билан уйгунлиги уларнинг глобал колипланганлиги хакида гапиришга имкон беради.

5. Янгилик матнлари муайян нуткий гурухнинг маданий ва нуткий фаолияти натижаси булган миллий маданий-мафкуравий контекстнинг энг мухим кисмини ташкил этади. Шу билан бирга, шуни таъкидлаш керакки, инглиз тилидаги медиа матнлар замонавий дунёда инглиз тилининг жуда юкори таркалганлиги ва инглиз тилидаги оммавий ахборот воситаларининг бугунги кунда ахборот окимини ташкил этишга катта таъсири туфайли, замонавий маданий-мафкуравий контекстни шакллантиришда алохида урин тутади. Янгилик матнлари юкори даражадаги маданий ва мафкуравий модалликка эга булиб, у куйидагиларда намоён булади: биринчидан, янгиликлар матнлари вокелик ва артефактларни билдирувчи суз ва иборалар билан туйинган, чунки аник вокеалар ва шахслар хакида гапирилади; иккинчидан, янгиликлар матнлари маълум бир мафкуравий "интонация" ёки "тоналлик" билан тавсифланади, бу маълум бир кадриятлар ва ориентирлар тизимини акс эттирувчи маълумотни талкин килиш усули сифатида тушунилади.

1 Медиа топис атамаси инглиз тилида сузлашувчи муаллифлар томонидан ахборот окимининг баркарор тематик таркибий кисмларини белгилаш учун фаол кулланилади. Масалан куйидаги ишда: Теун ван Дижк. Hewc ас Диссоурсе. Н.Й., 1988.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

Мафкуравий модалликни хам эксплицит *(аник): бахолаш ва шархлаш ёрдамида хам имплицит *(билвосита) - фактларни танлаш ва вокеанинг янгилик кийматини аниклаш даражасида ифодалаш мумкин.

6. Оммавий ахборот воситаларининг умумий окимида ахборот матнларининг ахамияти уларнинг юкори частотаси ва такрорланувчанлиги туфайли кучаяди. Иштирокчилари ахборот агентликлари, ижтимоий институтлар ва алохида оммавий ахборот воситалари булган оммавий коммуникация жараёнининг махсус ташкил этилиши туфайли бир хил вокеа хакидаги хабар бир вактнинг узида куплаб каналлар оркали жуда куп вариантларда таркатилади. Шундай килиб, инвариант сифатида мавжуд булган асосий хабар ёки "янгилик" кенг куламли вариантларда - аник янгиликлар матнларида амалга оширилади. Янгилик матнларининг такрорланиши синхрон, бир мавзуга оид хабар бир вактнинг узида турли оммавий ахборот воситаларида пайдо булганда ва диахрон, янгилик матни кун давомида бир хил оммавий ахборот воситаларида кисман ёки тулик такрорланганда булинади. Бир томондан, такрорлаш хусусияти оммавий ахборот воситаларининг умумий хажмида янгиликлар матнлари улушини оширишга ёрдам беради, ахборот окимининг тизимлилиги, тартиблилиги хиссини яратади, бошка томондан, оммавий аудиторияга ахборот таъсирини кучайишига замин яратади.2

ХУЛОСА

Шубхасиз, юкоридаги барча белгилар янгилик матнининг энг мухим функционал хусусияти - хабар функциясини амалга оширишга каратилганлиги билан боглик. Дархакикат, янгиликлар матни жуда динамик, чунки унинг вазифаси мамлакатда ва чет элда содир булаётган вокеалар хакида хабар беришдир. Янгилик матнининг динамикаси феълли синтагматиканинг ролини кучайтиради, бу бошка турдаги медиа матнларга нисбатан феъл суз бирикмаларининг купрок сонида ифодаланади. Бундан ташкари, хар бир аник хабар матни вакт ва макон жихатидан чекланган, хох у эшиттириш ёки газета сахифаси булсин. лексик бирикмалар, шу жумладан куп элементли бирикмалар умумий сонининг купайишида ифодаланадиган маълумотни сикиш, концентрациялаш содир булади. Таъсирни тилнинг функцияси сифатида куриб чиксак, бу функциянинг турли хил турдаги медиа матнларида намоён булишининг хилма-хиллигини таъкидламай булмайди. Шундай килиб, ахборот ва тахлилий матнларда таъсирнинг табиатини таъсир - ишонтириш сифатида изохлаш мумкин, чунки ушбу турдаги матннинг максади укувчиларни,

2 Рождественский Ю.В. "Теория риторики" М., 1997, с. 592.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

томошабинларни оммавий равишда таркатилган бахолашлар, фикрлар, шархларнинг тугрилигига ишонтиришдир.

REFERENCES

1. Рождественский Ю.В. "Теория риторики" М., 1997, с. 592.

2. Добросклонская Т. Г. Медиалингвистика: новая парадигма в изучении языка СМИ // Язык и дискурс средств массовой инфорации в XXI веке / под ред. М. Н. Володиной. М., 2011. С. 63 - 72.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.