Научная статья на тему 'МЕҲНАТ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ МЕҲНАТ КЎНИКМАСИ ВА ИҚТИСОДИЙ ТАРБИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

МЕҲНАТ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ МЕҲНАТ КЎНИКМАСИ ВА ИҚТИСОДИЙ ТАРБИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
39
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МЕҲНАТ / ТАЛАБА / ПЕДАГОГ / БИЛИМ / МАТЕРИАЛ / ИқТИСОДИЙ ЁНДОШУВ / ТАЪЛИМ ТАРБИЯ НАЗАРИЯСИ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Лухманов Д.Б.

Ушбу мақалада меҳнат дарсларида ўқувчиларнинг иқтисодий ва амалий кўникмаларини ривожлантириш омиллари ва муаммолари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING LABOR SKILLS AND ECONOMIC EDUCATION OF STUDENTS IN LABOR CLASSES

This article discusses the factors and problems of developing students' economic and practical skills in labor lessons.

Текст научной работы на тему «МЕҲНАТ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ МЕҲНАТ КЎНИКМАСИ ВА ИҚТИСОДИЙ ТАРБИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Лухманов Д. Б.

Чирчиц давлат педагогика институты уцитувчиси

МЕХ,НАТ ДАРСЛАРИДА УКУВЧИЛАРНИНГ МЕХНАТ КУНИКМАСИ ВА ЩТИСОДИЙ ТАРБИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Аннотация: Ушбу мацалада меунат дарсларида уцувчиларнинг ицтисодий ва амалий куникмаларини ривожлантириш омиллари ва муаммолари куриб чицилган.

Калит сузлар: меунат, талаба, педагог, билим, материал, ицтисодий ёндошув, таълим тарбия назарияси.

Luxmanov D.B. teacher

Chirchik State Pedagogical Institute Republic of Uzbekistan

IMPROVING LABOR SKILLS AND ECONOMIC EDUCATION OF STUDENTS IN LABOR CLASSES

Abstract: This article discusses the factors and problems of developing students' economic and practical skills in labor lessons.

Keywords: labor, student, educator, knowledge, material, economic approach, educational theory.

Ёш авлодни иктисодий фаолиятга ва мехнатга тайёрлаш хозирги умумий таълим мактабларидаги таълим ва тарбиянинг асосий вазифаларидан биридир. Бу вазифа умуман укув-тарбия ишлари тизимида хам, мехнат таълими дарсларида хам амалга оширилади.

Жахон маданияти учун Мухаммад Ибн Мусо Ал, Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Авесто, Ибн Сино, Абу Райхон Беруний сингари куплаб бую колим ва мутафаккирларни етиштириб берган халкимизнинг маданияти, донишмандлиги, умуман камолотини юзининг илгор жамоатчилик кадимдан эътироф этиб келинган. Ота-боболарнинг бой тажрибасига амал килиш, уларнинг хозирги кун фаровонлиги учун иктисодий мехнат тараккиётидаги бой этадиган хазиналари учун маънавий маданият йулида мехнаткаш халк билан ижтимоий фаолият жараёнидан вужудга келган.

Мутаффакирлар меросида оилада болага сингдирилган акл, одоб, хаё, инсонпарварликнинг асоси сифатида каралади.

Иктисодий тарбияга услубий ёндошиш мутаффакирларимиз томонидан мунтазам бойитиб келинган.

Чунончи, Мухаммад Ибн Мусо Ал-Хоразмий иктисод фанини инсон хаётида асосий урин тутишини алохида таъминлайди.

1.Ал-Хоразмий фикрига, киши иктисод илмини билишни ва уни уз ишига пишик булишини жуда юкори таърифлайди.

Шундагина у уз мехнатининг натижаларини мукаммал эгаллаб олади.

Абу Наср Фаробий инсонга яшаш учун жуда куп нарсалар кераклигин ва буларни вужудга келтириш жараёнини бошка шахсларга мурожаат этиши мумкинлиги хакида эътироф этади.

2. Бу уринда иктисодий алохида мехнатнинг роли хакида курсатиб утган

эди.

Хакикатдан хам хозирги кунда бошлангич синф укувчиларига иктисодий таълим-тарбия беришда иктисодий тушунчага, иктисодий алокаларнинг канчалик мухим эканлигини бугунги хаёт шароити нечогли тугри эканлигини исботлаб турибди.

Абу Наср Фаробий бахт-саодатга эришув хакида шундай ёзади «Инсон маблагини тугри сарфлай билиш керак. Пул сарфлашда кизганчиклик килиш хасисликка олиб келади. Пулларни режасиз ишлатиш эмас, инсонни бебошликка олиб келади».

3. Куриниб турибдики, ёшларни мактаб, оила шароитида билимларни иктисодий тафаккурни кенгайтириш, уларни тежамкорликка, ишбилармонликка,

Бошлангич синф укувчиларига иктисодий тарбия бериш аввалом уз оиласидан бошланади. Бола мактабга боргач бу борада пухта билимлар ола бошлайди.

Абу Али Ибн Сино уз асарларида болаларни хаётга тайёрлаш учун уларга хунар ургатиш керак деб таъкидлайди: «Инсон хунарни пухта урганиши шарт. Чунки хунар унга келажакда рузгор тебратиш учун аскотади».

Оилада иктисодий тарбия замирида болада мехнатсеварликка шакллантириш ётади. Бу шундай олиб бориш керакка, бола уз мехнатининг натижасини курабилсин, шундагина бола уз имкониятидан мамнун булади? Кандай?

Бошлангич синф укувчиларида миллий мафкурасини ривожлантиришда мехнатнинг роли жуда катта.

Тарихимизда маълумки, болаларга одоб-ахлок илмини бериш билан бирга иктисодий масалаларни оддий шакллантиришдан шунингдек, мехнат килиш сирларидан сабок бериш лозим.

Мактаб укувчилари иктисодий талим-тарбиянинг хозирги ахволи узига хос хусусиятига эга. Гап шундаки укувчилар хозирги иктисодий фаолият билан бевосита алокада эмас.

Болаларнинг иктисодий мехнатга мухаббат оиладаги ижтимоий мухит бола тарбиясида энг катта роль уйнайди. Бунда бошлангич синф тарбиячисидан тортиб, барча инсонлар ва оила аъзоларининг хизмати бекиёсдир. Шахснинг ахлокий шаклланиши мехнатсеварлик илмга интилиш, уз халкининг анъаналарини хурмат килиш, уз Ватанига содиклик, жасурлик, садокатлик каби тарбия куринишлари билан камол топади.

Халк педагогикасида болаларнинг мехнатга мухаббатли булишда кадимдан катталар намуна булиб келганлар.

Одатда, уз хужалигида ёрдам бериш, овкат тайёрлаш, укаларига караш, бичиш-тикиш каби усуллар асосида кулланилган. Бу эса уз навбатида болалар психологиясига ёрдам берган. Шу навбатда угил болалар экин экиш, парваришлаш, хайвонларни бокиш каби юмушларни бажарганлар.

Халк педагогикасида ёш авлодни иктисодий мехнатда тарбиялашнинг турли-туман йул ва усуллар, воситалари, манбалари мавжуддир.

Иктисодиётга оид фикрларга кадимдан эътибор берилган Аристотель, Комон, Ксеннофонт, Платон, Кадимги Миср, Марказий Осиё, Хитой, Хиндистон мутаффакирларнинг асарларида куплаб иктисодий тушунчалар келтирилган ва уларнинг узаро боглигини тушунтиришга харакат килган.

«Иктисод»-(экономия) юнонча «Ой кономио» сузидан бошланиб («Ойкос»-уй, хужалик, «номос»-коида, конун маъносини билдиради)дастлабки вактда у уй хужалиги конун коидалари тугрисидаги фан деб талкин этилган.

Укувчиларга иктисодий таълим беришда кузланган натижаларга эришиш учун аввало уларни мехнат жараёнига, политехник ва ижтимоий фойдали йуналишдаги, умумтаълимга эга билимларга жалб этиш керак. укитишнинг хар бир боскичида укувчилар иктисодий таълимнинг умумий вазифаларининг узига хос хусусиятларига эга булади.

Бошлангич синфларда укувчиларга мехнат таълимининг куйидаги беш булимдан иборат ягона дастури буйича билим берилади: яъни техник, маиший мехнат, турли ашёларга бадиий ишлов бериш асослари, кишлок хужалик мехнати ва ижтимоий фойдали мехнатлар дарсдан ташкари вактларда амалга оширилади.

Мехнат таълими дастурида укитувчилар олдига куйидаги вазифалар куйилади:

• мактаб ёшидаги болаларда мехнатсеварликни тарбиялаш; иктисодий тафаккурнинг жузъий асослари; мехнат ахлига хурмат; демократик мулкка; табиатга эхтиёткорона, тежамли муносабатда булишни тарбиялаш;

• уларнинг ижтимоий фойдали мехнат жараёнида онгли равишда катнашиш малакаларини, дастлабки иктисодий билим ва куникмаларини шакллантириш;

• мехнат таълими жараёнида иктисодий, ахлокий, эстетик ва жисмоний тарбияни амалга ошириш, амалий фаолият жараёнида болаларда иктисодий тафаккурнинг ривожланишини таъминлаш.

Мехнат тарбиясининг ривожланиши тарихидан маълумки, бошлангич синф укувчиларига жузъий иктисодий билимларни, кишлок хужалик мехнати малакалари хосил килинишига алохида эътибор берилган.

Хозирги пайтда мактаб ёшидаги болаларнинг кишлок хужалиги буйича укув мехнати асосан, экинларни парваришлашга доир ишларни уз ичига олади ва бундай ишлар уларда иктисодий билимларнинг ривожланишига замин яратади. Амалиётдан куринадики, олти ёшли болалар маданий

усимликларнинг 5-6 хилини (асосан сабзавотларни) яхши биладилар. Улар очик тупрокда бир йиллик усимликлар уругларини униришда уларни экиш, хона усимликларини парваришлаш (сув куйиш, тупрокни юмшатиш) хакида анча пухта билимлар берилиши тавсия этилади.

Бошлангич синф укувчиларининг мавжуд билимларига асосланиб, мазкур синфларда ишлайдиган укитувчиларга куйидагилардан иборат мураккаброк вазифалар куйилади:

• укувчиларнинг яшаш жойларида манзарали дарахтлар, сабзавот, мевали усимликлар хакидаги тушунча ва тасаввурларини мустахкамлаш хамда ривожлантириш;

• мактаб ёшидаги укувчиларда бутун йил буйи усимликларни парваришлашга доир умумий ишларни кулда бажариш куникмаларини шакллантириш, уларга ёз ва киш фаслидаги ана шу ишларнинг самарадорлигини аниклашни ургатиш;

• болаларнинг яшаш жойларидаги дехкончилик в чорвачиликнинг асосий тармоклари хакидаги дастлабки тушуна ва тасаввурларини аниклаш хамда кенгайтириш, уларга машиналар ва мехназимлардан фойдаланишнинг иктисодий самарадорлигини курсатиш;

• уларни яшаш жойидаги энг куп таркалган кишлок хужалик касбларидаги мехнатнинг мазмуни ва шароитлари билан таништириш, ушбу касбларга булган кизикишларини уйготиш.

Мактаб ёшидаги болаларни иктисодий жихатдан тарбиялашда дехкончилик ва чорвачилик ишларининг ургатилиши гоят кизикарли кечади. Одатда, етиштирилган хосилдан аввало таълимий куникма хосил килиш учун усимликларни парваришлашни курсатмали кулланма, аше сифатида, кисман мактаб ошхонасида болаларни овкатлантириш учун махсулот сифатида фойдаланилади. Бу эса, укувчиларнинг иктисодий тафаккурни ривожлантиришда катта хамиятга эгадир. Шунга кура, укитувчи бошлангич синф укувчилари узлари экиб, парваришлаши учун ушбу усимликлар хосилидан амалда фойдаланишларига алохида ахамият бериши керак булади. Масалага бундай ёндошиш укувчиларда дастурда ифодаланган барча билим ва куникмаларнинг таркиб топишини, шу жумладан, муайян мисоллар оркали иктисодий тарбиянинг мунтазам равишда амалга ошишини таъминлайди.

Иктисодий тарбияда, мактаб ёшидаги болаларнинг кишлок хужалигидаги мехнати унумли булишини ташкил этиш жуда мухимдир. Бунда мехнат онгли булиши, яъни усимликларнинг тузилиши ва ривожи хакидаги, тупрокнинг, угитларнинг хамда дехкончилик билан боглик бошка элементларнинг хоссалари хакидаги билимларига таяниш лозим, уни бажариш жараёнида иктисодий тафаккурни ривожлантириш керак. болаларга технологик жараённинг хар бир боскичида уз вактларини режали ташкил этишни ургатиш зарур.

Укувчилар иктисодий билимларнинг асосий кисмини математика, табиатшунослик, она тили (укиш) дарсларидан олади. Бу эса, иктисодий билимларни кенгайтириш ва чукурлаштириш кандай, кайси методларни

ишлаш агросаноат усулларини, кишлок хужалик ишларини бажариш муддатлари ва режаларини назарий асослаш, усимликларни парваришлаш воситаларини танлаш имконини яратади. Мазкур укув фанларининг алокаларидан фойдаланишнинг педагогик самараси икки хил характерга эга. Математика, табаитшуносликлик, укиш дарслари иктисодий характердаги муайян билим билан бойитилса, кишлок хужалик мехнати табиат, усимликлар ва уларнинг компонентлари хакидаги билимлар нуктаи-назаридан англатилади.

Иктисодий таълим масалаларини хал килишда хар кандай унумли мехнат укувчиларининг ижодий кучи ва билиш имкониятларига асосланиши зарурлигини унутмаслик керак.

Ана шу талабни таъминлаш учун ишлок хужалик мехнати дастурига усимликлар билан утказиладиган анчагина тажрибалар киритлган. Укитувчи уларни утказиладиган анчагина тажрибалар киритлган. Укитувчи уларни укувчиларда иктисодий тафаккурни максадга мувофик равишда ривожлантириш учун фойдаланиши мумкин. Ана шу тажрибалар вактида укувчилар усимликларнинг айрим турларини парваришлаш усуларини шунчаки урганиб колмай, хар бир усулнинг ахамияиини, унинг иктисодий жихатдан максадга мувоифклигини хам аник билиб оладилар. Тажриба ишлари жараёнида мактаб ёшидаги укувчиларда изланиш тафаккурининг, кузатувчанлик, хаёл, хотира ва бошка психик жараёнларнинг жадал ривожланишига эришилади. Бу холл хусусан, ана шу бошлангич иктисодий тафаккурнинг такомиллашуви учун жуда мухимдир. Болаларнинг амалиётда исботланган жузъий иктисодий билимлари асосида уларда маълум иктисодий тафаккур шаклланади. Улар табиатда у ёки бу конуният мавжудлигига ишонч хосил киладилар.

Мактаблар ишининг хозирги шароитида куйи синфлардаги укувчиларнинг кишлок хужалиги буйича унумли мехнатига политехник йуналиш бериш керак. хусусан, укувчиларда иктисодий тафаккурни ривожлантиришга жиддий эътибор бериш, уларга узлари узлаштирган дехкончиликка доир билим ва куникмаларнинг универсаллигин курсатиш зарур. Муайян вазифаларни хал килишда укувчилар айрим усимликларни парваришлашнинг муайян агроусулларини узлаштириш билан бирга иктисодий билимларни хам эгаллашади. Бу билимлар етиштирилган хосилда, ундан хаётда самарали фойдаланишда, унинг иктисодий бахосида акс этишини тушунишлари керак.

Дехкончиликка доир умумий билимлар ва куникмаларнинг универсаллигидан иктисодий тарбия жараёнида фойдаланиш, масалан, уругларни экиш усулларини таккослашда муайян ифодасини топади. Бунда мактаб ёшидаги укувчилар маълум иктисодий хисоблашларни бажарадилар, мехнат малакаларига эга буладилар. Укувчиларнинг мехнатга тайёргарлиги аввало уларнинг мехнат топширикларини бажаришга ижодий муносабатда булишлари даражасига богликдир.

Амалий педагогик фаолиятда тасдикланишича, болаларнинг иктисодий билим элементларини узлаштиришдаги мустакиллиги уларда умумий мехнат куникмалари кай даражада шаклланганлигига богликдир. Укувчиларга ана шу куникмаларни сингдириш зарур. Шунинг учун, кишлок хужалик ишларини ташкил килишда укувчиларда иктисодий тафаккурни ривожлантириш жараёнида куйидаги куникмаларни шакллантириш назарда тутилиши лозим:

• уз олдига навбатдаги мехнат фаолиятининг максадини куйиш (амалий иш натижасида кандай умумий мехнат ва иктисодий билим, куникма хамда малакаларни олиш зарурлигини англаш);

• пировард натижага эришиш учун керакли мехнат фаолиятларининг руйхатини ва тартибини аниклашни, ишни режалаштиришни ургатиш;

• ишга керакли асбоблар ва ашёларни танлаш хамда тайёрлаш, ижронинг сифати ва эстетикасига талабаларда куникма хосил килдириш;

• белгиланган режани амалда бажариш, бунда узини-узи назорат килишни амалга ошириш, фаолиятининг натижаларини мунтазам равишда бахолаб бориш, иктисодий тафаккур малакаларини ривожлантириш;

• ишнинг натижаларини тахлил килиш жараёнида мехнат ва иктисодиёт асосларини эгаллаш;

• мехнат гигиенаси, хавфсизлик техникаси коидаларига риоя килиш;

• ашёларни, куч ва вактни тежаш;

• асбоблар ва бошка мехнат фаолияти куролларини асраш;

Келтирилган мисолда дарсларнинг иктисодий максадлари бирмунча

умумлашган йусинда ифодаланган. Уларнинг хар бирига муайян иктисодий характердан келиб чиккан холда ва парваришланаётган усимликка боглик маълум узгартиришлар киритилиши керак. Бунинг имконияти мавжуд дарсларда усимликлар билан тажрибалар утказишда кузатувчанликни, таккослаш ва кизикувчанликни ривожлантириш, жузъий иктисодий куникмаларни узлаштириш максадлари куйилади.

Тарбиявий жихатдан хар бир дарсда тегишли максадлар куйилади, булар: болаларда усимликларни парваришлаш буйича мехнатга кизикиш уйготиш; ишда тартиблилик, интизомлилик, усимликларга, табиатга, узлари ишлатадиган ашёлар ва асбобларга эхтиёткорона муносабатла булиш сингари умумий иктисодий сифатларни ривожлантириш; иктисодий тафаккур элементларини шакллантириш ва хоказолардан иборатдир. Шундай килиб, дарснинг максадлари-укувчилар нималарни урганиши кераклигини курсатиш, унинг таълимий вазифалари эса, мазкур максадларга эришиш учун кандай амалий ишларни бажариши зарурлигини ифодалашдир.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Лухманов, Д. Б. (2020). Мехнат тарбияси оркали укувчиларнинг ижтимоий хдётга мослашишларини таьминлаш. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 1051-1056.

2. Luxmanov D.B. The use of national traditions in the labor education of pupils// Academia, 2020. Volume 10,Issue 10,pp 300-305

3. Luxmanov D.B.,Raxmanov A.R.Maktablarda talimning ijtimoiy sheriklik modelini yaratishda klaster yondashuv. Academic research in educational sciences,2020.Volume 1,Issue 4,244-249 b.

4. Lukhmanov, D. B., & Khaydarov, M. E. (2019). People's Labor Traditionsin the Process of Labor Preparation for Schoolchildren. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(09), 2405-2412.

5. Ахмедов, Б. А. (2021). Задачи обеспечения надежности кластерных систем в непрерывной образовательной среде. Eurasian Education Science and Innovation Journal, 1(22), 15-19.

6. Akhmedov, B. A., Xalmetova, M. X., Rahmonova, G. S., Khasanova, S. Kh. (2020). Cluster method for the development of creative thinking of students of higher educational institutions. Экономика и социум, 12(79), 588-591.

7. Akhmedov, B. A., Makhkamova, M. U., Aydarov, E. B., Rizayev, O. B. (2020). Trends in the use of the pedagogical cluster to improve the quality of information technology lessons. Экономика и социум, 12(79), 802-804.

8. Akhmedov, B. A., Majidov, J. M., Narimbetova, Z. A., Kuralov, Yu. A. (2020). Active interactive and distance forms of the cluster method of learning in development of higher education. Экономика и социум, 12(79), 805-808.

9. Akhmedov, B. A., Eshnazarova, M. Yu., Rustamov, U. R., Xudoyberdiyev, R. F. (2020). Cluster method of using mobile applications in the education process. Экономика и социум, 12(79), 809-811.

10. Akhmedov, B. A., Kuchkarov, Sh. F., (2020). Cluster methods of learning english using information technology. Scientific Progress, 1(2), 40-43.

11. Akhmedov, B. A. (2021). Development of network shell for organization of processes of safe communication of data in pedagogical institutions. Scientific progress, 1(3), 113-117.

12. Ахмедов, Б. А., Шайхисламов, Н., Мадалимов, Т., Махмудов, К. (2021). Smart технологияси ва ундан таълимда тизимида кластерли фойдаланиш имкониятлари. Scientific progress, 1(3), 102-112.

13. Akhmedov, B. A., Majidov, J. M. (2021). Practical ways to learn and use the educational cluster. Экономика и социум, 2(81).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.